________________
રૂપી અને અરૂપી દ્રવ્યાનુ સ્વરૂપ અને ક`પ્રકૃતિના મૂળ આઠ ભેદ ]
[ ૧૦૭
આ
જીવમાત્રને સુખ પ્રિય છે અને દુઃખ અપ્રિય છે. સ`સારી છદ્મસ્થ જીવ દુ:ખી છે તેથી તેના સત્ર પુરુષાર્થ સુખપ્રાપ્તિમાં જ રાકાયેલા રહે છે. પર ંતુ સુખ માટે દનમૂહની દૃષ્ટિ હુ ંમેશા આત્નેતર વિષયેામાં જ ભટકયા કરે છે અર્થાત્ તેના જ્ઞાનાપયેાગ પરમાં જ રમ્યા કરે છે. ભ્રાંતિથી માનેલા ઈષ્ટ વિષયે તેને પ્રિય છે. જે પ્રિય છે તે પ્રતિ રાગપૂર્વક અને જે અપ્રિય છે તે પ્રતિ દ્વેષપૂર્વક તે દૃષ્ટિપાત કરે છે. જેમાં રાગ થાય છે તેને મેળવવાની ઈચ્છા થાય છે. જેની ઈચ્છા થાય છે તેને પ્રાપ્ત કરવાના લેાભ થાય છે. જેને લાભ થાય છે તેને પ્રાપ્ત કરવાની ચેાજના કરતા મૂઢદૃષ્ટિ માયા-કપટના આશરે લેતા પણ ખચકાતા નથી. જો તેની આ ચેાજના સફળ થાય છે તે તેને હષ થાય છે, પ્રાપ્તમાં રતિ થાય છે. તેમાં આસક્ત અને છે, પેાતાની સફળતાના ગવ કરે છે અને જો તેની ચેાજના નિષ્ફળ થાય છે તે તેને શેક અને અતિ થાય છે, ઉદ્વેગ થાય છે અને તેની નિષ્ફળતા માટે અન્યને નિમિત્ત માની તે પર ક્રોધ અને દ્વેષ પણ કરે છે. પ્રાપ્ત વિષયે ચાલી જવાના ભય તેને સતાવ્યા કરે છે અને તેથી તેના રક્ષણ માટે સતત ચિ'તિત રહે છે. એક વખત જે પરની ઇચ્છા કરી તેની પ્રાપ્તિ કર્યાં પછી પણુ કાઈ જીવને તૃપ્ત થયેા જોયા નથી. પરની ઇચ્છામાં તાપ છે, સાંતાપ છે. પ્રાપ્તિ પછીની તૃપ્તિ પણ ક્ષણિક છે, અતૃપ્તિ તેનું અવશ્ય અનુગમન કરે છે. પરથી તૃપ્તિ થાય નહિ. તૃપ્તિ સ્વથી જ થાય.
જ્યાં સુધી જીવને દર્શનમેહજન્ય પરમાં સુખ અને ભાગબુદ્ધિ છે. ત્યાં સુધી તેના ચેતનેયાગ સજાતીય પ૨ (અન્ય સંસારી જીવા) પ્રતિ યા વિજાતીય પર (પૌદ્ગુગલિક વિષય અને પદાથેŕ) પ્રતિ ચારિત્રમેહજન્ય રાગ યા દ્વેષ અથવા તજજન્ય ક્રોધ, અહહંકાર, અભિમાન, કપટ, લાભ, હર્ષ, રતિ, અતિ, ભય, શેાક, ઘૃણા, ઈર્ષી, સ્નેહ, કામેચ્છા, વૈર આદિ કોઈ ને કોઈ ભાવપૂર્વક વિચરતા રહે છે. વળી પૂર્વે ભાગવાઈ ગયેલા વિષયાનુ` સ્મરણ થાય છે, પ્રાપ્ત વિષયામાં મમતા થાય છે, પ્રાપ્તના ભાગમાં આસક્તિ થાય છે અને અપ્રાપ્તની ઈચ્છામાં આ મૂઢ જીવ તપતા જ રહે છે. આ રીતે ત્રણે કાળના વિષયેા સાથે કોઈ ને કોઈ પ્રકારે મૂઢ જીવના સંબંધ નિર'તર રહ્યા જ કરે છે. આ રીતે રાગ અને દ્વેષ યા તજન્ય ક્રોધાદિ ભાવપૂર્ણાંક ચેતનેાપયેાગની પરમાં ચર્ચા-રમણુતા એ તેના ચારિત્રના વિકાર છે જેમાં નિમિત્ત ચારિત્રમેહનીય કા ઉડ્ડય છે અર્થાત્ રાગ, દ્વેષ, મમતા, માયા, અહુંકારા િસવ ચારિત્રમેહનીયકદિય નિષ્પન્ન જીવના ઔદયિક ભાવા છે. ચારિત્રમેાહના મૂળમાં દર્શનમેહ છે તેથી જ્યાં સુધી દ”નમેહનીયકમ ના સંપૂણુ` ક્ષય થતા નથી ત્યાં સુધી ભવ્યાત્મા ચારિત્રમેહના ક્ષય કરવાના આરંભ પણ કરી શકતા નથી. માહ એટલે મૂઢતા, કાર્યાંકાનું કે હિતાહિતનું અભાન. જે (સુખ) જ્યાં (વિષયામાં) નથી તેને ત્યાંથી મેળવવાના ફાંફાં મારવા તે મેહ છે. દુઃખ, દદ, વિષાદ, ભય, સ'તાપાદિ સ` અનિષ્ટોના મૂળમાં મેહ છે.
