________________
રૂપી અને અરૂપી દ્રવ્યોનું સ્વરૂપ અને કર્મ પ્રકૃતિના મૂળ આઠ ભેદ ) [ ૧૦૯
(i) સંખ્યાતનું તે આ લક્ષણ છે. શ્રી કેવળી ભગવંતે સંખ્યાત, અસંખ્યાત અને અનંત એવા સંખ્યાના જે ત્રણ ભેદ કર્યા છે તે મતિ આદિ જ્ઞાનની વિષય-ગ્રહણ શક્તિના પ્રમાણને અનુસાર કર્યા છે. જેમકે :
જેટલા વિષયને શ્રુતજ્ઞાન (જે મતિજ્ઞાનપૂર્વક થતું જ્ઞાન છે) યુગપત્ (કોઈ એક કાળે) જાણે છે તે સંખ્યાત છે, જેટલા વિષયને અવધિજ્ઞાન યુગપતું જાણે છે તે અસંખ્યાત છે અને જેટલા વિષયને કેવળજ્ઞાન યુગપતું જાણે છે તે અનંત છે. ટૂંકમાં મતિ અને શ્રુતજ્ઞાનની મર્યાદા સંખ્યાતને કદાપિ આંબી ન શકે અને અવધિજ્ઞાન અસંખ્યાતને આંબી ના શકે.'
પશ્ચિમાત્ય દર્શનકારે સંખ્યાતીત (infinite) રાશિના સંબંધમાં ઘણું વિક રજુ કરતા આવ્યા છે પરંતુ અંતે સંખ્યાત (finite) અને સંખ્યાતીત (infinite) રાશિ સંબંધી સંતોષકારક સિદ્ધાંત સ્થાપિત કરવાનું શ્રેય પ્રખ્યાત જર્મન ફિલસુફ અને ગણિતશાસ્ત્રી જે કેન્સરને (g. Contor 1845–198) ફાળે જાય છે. સંખ્યાતીત રાશિ સંબંધી જે નિરૂપણ કેન્ટરે કર્યું છે તેનું વિશ્લેષણ કરતા ઈ. કાસીર (E. Cassirer) તેના સબસ્ટન્સ એન્ડ ફંક્શન (Substance and function) નામના ગ્રંથમાં જણાવે છે “The Concept of the infinite seems to mark out the limits of logic and The point at which it comes in contact with another field that lies outside of its Sphere” અર્થાત્ “સંખ્યાતીત (infinite) રાશિ સિદ્ધાંત તર્કજ્ઞાન (મતિજ્ઞાન) ની પહોંચની બહારના ક્ષેત્રની સીમાને દર્શાવનાર રેખા છે જ્યાંથી પિતાના (સંખ્યાતીત રાશિના) એક જુદા જ ક્ષેત્રની શરૂઆત થાય છે.” આને અર્થ એ જ થાય છે કે Logic–તર્કજ્ઞાન અને અનુમાનજ્ઞાન જ મતિજ્ઞાનને જ પ્રકાર છે. તેનું ક્ષેત્ર સંખ્યાતથી સીમિત છે. મતિજ્ઞાન અસંખ્ય પર્યાને સ્પર્શી શકતું નથી.
હવે આપણે ત્રીજા પ્રશ્નને વિચાર કરીએ.
(iii) આપણે ૧૯ મા પ્રકરણમાં વિસ્તારથી ઉત્કૃષ્ટ સંખ્યાત કેમ પ્રાપ્ત થાય તેની વિધિ આગમાનુસાર દર્શાવી છે અને ત્યાં આપણે પુરવાર કર્યું છે કે કોમ્યુટરની મદદથી પણ પ્રતિસમય લાખે સંખ્યાઓને ઉમેરતા છતાં પણ અબજોના અબજો વર્ષો વિતે પણ ઉત્કૃષ્ટ સંખ્યાને પહોંચાતું નથી. પરંતુ આ પરિશ્રમ લીધા વિના જ ઉપર દર્શાવેલા સિદ્ધાંતથી અર્થાત્ મતિજ્ઞાન અસંખ્યાત પર્યાનું જ્ઞાન ધારણ કરવાને ૧. આ સંબંધમાં આધુનિક ગણિતમાં એક અગત્યને સિદ્ધાંત છે જેને મેથેમેટીકલ ઈન્ડકશન કહેવાય
છે. આ સિદ્ધાંત અન્ય રીતે આ જ સિદ્ધ કરે છે કે માનસ જ્ઞાન સંખ્યાત પર્યાયને જ જાણી શકે છે. આ સિદ્ધાંત એટલે સાદો એટલે જ ગહન છે.
