________________
રૂપી અને અરૂપી દ્રવ્યનું સ્વરૂપ અને કર્મ પ્રકૃતિના મૂળ આઠ ભેદ ] [ ૧૧૯ દર્શનાવરણીય કર્મોને અ૫ પણ ક્ષોપશમ હોય છે. જે અસંગ્નિ જીવેને મન જ નથી ત્યાં મતિ કે શ્રુતજ્ઞાનાવરણીય કર્મોને ક્ષોપશમ કેવી રીતે ઘટે? આના સમાધાનમાં જણાવવાનું કે ઈન્દ્રિય અને મન પુદ્ગલ અને ચેતના (જીવ)ના સંશ્લેષ સંબંધથી બને છે. તેમાં જે પૌગલિક અંશ છે તે દ્રવ્યમન અને દ્રવ્યેન્દ્રિય છે અને ચેતન અંશ છે તે ભાવમન અને ભાવેન્દ્રિય છે. સંસારી જીવમાત્રને ભાવમન તેમજ પાંચે ભાવેન્દ્રિય તે હોય છે પરંતુ દ્રવ્યમન તે માત્ર સં િજીવોને અને એકેન્દ્રિય ને માત્ર દ્રવ્યસ્પર્શેન્દ્રિય, બેઈન્દ્રિય જીને તે ઉપરાંત દ્રવ્યરસનેન્દ્રિય, તેઈન્દ્રિય જીને તે ઉપરાંત દ્રવ્યઘાણેન્દ્રિય, ચૌવિન્દ્રિય ને તે ઉપરાંત દ્રવ્યનેન્દ્રિય અને અસંશિ. પંચેન્દ્રિયને પાંચે દ્રવ્યેન્દ્રિય હોય છે.
જેવી રીતે પિતાની પાસે ચાલવાની શક્તિ હોવા છતાં પણ પંગુ થઈ ગયે હવાથી લંગડો લાકડીના ટેકા વિના ચાલી શકતું નથી તેવી જ રીતે ભાવમનલબ્ધિ હોવા છતાં પણ ઘાતી કર્મોના ઘાતથી પંગુ બનેલી ચેતના દ્રવ્યમનના આલંબન વિના માનસજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરી શકતી નથી. આમ છતાં પણ જેવી રીતે લાકડી વિના લંગડો પિતાના અન્ય અંગેની સહાયથી ડુંક, હલનચલન કરી શકે છે તેવી જ રીતે ભાવમનથી પણ અત્યંત અવ્યક્ત એવું મતિ શ્રતજ્ઞાન પ્રાપ્ત થઈ શકે છે. વળી એ પણ ખ્યાલ રાખવાને છે કે દ્રવ્યમના ભાવમન વિના કાર્ય કરી નથી શકતું. કારણ કે દ્રવ્યમન તે જડ છે. દ્રવ્યમન આખરે ચેતન શક્તિથી જ કાર્ય કરે છે.
( અસંગ્નિ જીવેને ભાવમન છે પણ દ્રવ્યમાન નથી. સંજ્ઞિ અને ભાવમન તેમ જ દ્રવ્યમન છે. શ્રી સગી કેવળી ભગવંતને દ્રવ્યમાન છે પણ ભાવમન નથી. અયોગી કેવળીભગવંત તેમજ સિદ્ધભગવંતને ભાવમન નથી તેમજ દ્રવ્યમન પણ નથી.
ઘાદિ ઉપરોકત ચારે અનુભવ સંજ્ઞા છે જ્યારે મતિજ્ઞાન, શ્રતજ્ઞાનાદિ જ્ઞાનસ્વરૂપ સંજ્ઞા છે. ચેતન સંજ્ઞા રહિત હોય નહિ.
સંગ્નિ પંચેન્દ્રિયપણું મનુષ્યની મહામૂડી છે. દ્વાદશાંગી પ્રમાણુ શ્રુતજ્ઞાન પામવાને તેમજ રૂપી થકી વિકાર, આવરણ, અંતરાય અને વ્યાબાધા પ્રાપ્ત પિતાના ચેતને પગને નિર્વિકાર, નિરાવરણ, નિરંતર અને અવ્યાબાધ કરી તેના અરૂપી સ્વભાવને પ્રાપ્ત કરવાને અર્થાત્ આપણું અસલી અરૂપી સ્વરૂપ ઉપર રૂપીની ભાતને નિમૂળ કરવાનો અધિકાર આ મહામૂડી થકી જ પ્રાપ્ત થાય છે.
