________________
[ શ્રી જિનપ્રણિત ક`વિજ્ઞાન તેમજ ગભજ મનુષ્યા અને તિય ચે આ સંજ્ઞા ડાય છે.
૧૧૮ ]
સજ્ઞિ જીવાને જ આ જ્ઞાન હાય છે. દેવા, નારકે કે જેએ નિયમા સ`જ્ઞિ હાય છે તેને જ
વર્તમાનમાં જે
મનલબ્ધિ વિના ભૂત ભાવિનું જ્ઞાન 'ભવતું નથી કારણ અજ્ઞાન થાય છે તેનુ' અવધારણ કરવાની શક્તિ મનમાં છે અને આ ધારણાજ્ઞાનની ભાવિમાં સ્મૃતિ થઈ શકે છે. ભૂતકાળનુ અવધારણ કરેલું જ્ઞાન જરૂર ઊભી થયે સ્મૃતિરૂપે વમાનમાં માનસપટ ઉપર ઉપસી આવે છે. સ્મૃતિથી પ્રત્યભિજ્ઞાન થાય છે. ભૂતકાળમાં જાણેલા અથની વર્તમાનમાં જાણવામાં આવતા અથ સાથે આલેાચના કરી, ભૂતકાળમાં જાણેલ પદાર્થ વતમાનમાં જણાતા અથથી ભિન્ન છે કે અભિન્ન છે,' સમાન છે યા અસમાન છે ઇત્યાદિસ્વરૂપ નિશ્ચય પ્રત્યભિજ્ઞાન છે. પ્રત્યભિજ્ઞાન ( Conception ) થી તર્ક જ્ઞાન (Induction) થાય છે અને તર્કથી અનુમાનજ્ઞાન (Deduction ) થાય છે. ઉદાહરણાથે —“ આજથી નવરાત્રિના ઉત્સવ શરૂ થાય છે ” આ વર્તમાનનું જ્ઞાન થયું. ં. તુરત સ્મૃતિમાં આ પૂર્વેની નવરાત્રિની રાત્રિ માનસપટ પર ઉપસી આવી. તે સમગ્ર ઉત્સવ દરમ્યાન શરણાઈના કકશ અવાજે, દાંડીયાના ઘાંઘાટે, બેસૂરમાં ગવાતા ગરબા વિગેરેએ તમારી ઉઉંઘ હરામ કરી હતી તેની સ્મૃતિ જાગૃત થઈ. તમેાએ પૂની નવરાત્રિની સ્મૃતિ સાથે આજથી શરૂ થતી નવરાત્રિની આલેચના પૂર્વક પ્રત્યભિજ્ઞાન પ્રાપ્ત કર્યું. પછી તક જ્ઞાન થયુ કે “ જ્યારે જ્યારે નવરાત્રિ ઉત્સવ આવે છે ત્યારે ત્યારે રાત્રે ઊંઘ હરામ થાય છે. ” અંતે અનુમાનજ્ઞાન લાધ્યું કે “ આજથી નવરાત્રિ શરૂ થાય છે તેથી આજે પણ રાતે ઊધ હરામ થવાની છે. ” આ રીતે ભૂતકાળના નવરાત્રિ પ્રસંગ ધારણામાં હતા તે ભૂતકાળના સ્મૃતિવિજ્ઞાનપૂર્વક વર્તમાનમાં ઉપલબ્ધ થયેા, અને પ્રત્યભિમાન અને તજ્ઞાનપૂર્ણાંક ભાવિમાં આવનાર રાત્રિમાં શું થશે તેનું વર્તમાનમાં અનુમાનપૂર્વક જ્ઞાન પ્રાપ્ત કર્યું. આ રીતે દીર્ઘકાલિકી સંજ્ઞા થકી સ`જ્ઞિ અર્થાત્ સમનસ્ક જીવા ત્રણે કાળનુ જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરી શકે છે.
(vi) દૃષ્ટિવાદપદેશિકી સ'ના : દ્વીધ કાલિકી સંજ્ઞાવાળા કોઈ ભવ્યાત્માઓને આ સ'જ્ઞા ડાય છે. સમ્યગ્દષ્ટિ આત્માની સ'જ્ઞાને દૃષ્ટિવાદપદેશિકી સ'જ્ઞા કહેવાય છે. શ્રી જિનાગમમાં બારમા અ'ગનું નામ દૃષ્ટિવાદ છે. ગણધર ભગવંતેા પ્રથમ આ અંગની રચના કરે છે. સ`પૂર્ણ દન, શ્રી જિનપ્રણીત સ.પૂ`દનવિજ્ઞાન આ અંગમાં સ'ગ્રહીત છે. અન્ય આચારાંગાદિ અંગે। સામાન્યબુદ્ધિ મુનિએ માટે રચાય છે કારણ કે દૃષ્ટિવાદ અત્યંત ગંભીર અને તીક્ષ્ણમુદ્ધિ ગમ્ય છે. દૃષ્ટિવાદના ઉપદેશ પર અર્થાત્ શ્રી જિનવચન પર શ્રદ્ધા છે તેવા જીવાની સ'જ્ઞાને દૃષ્ટિવાદપદેશિકી સંજ્ઞા કહી હાય તેમ જણાય છે. જોકે આવુ અર્થઘટન કોઈ ગ્રંથમાં કર્યું. હોય તેમ મારા જાણવામાં નથી આવ્યું. એક શકા થાય છે. શાસ્ત્રોમાં કહ્યું છે કે સવ' સંસારી જીવાને જ્ઞાનાવરણીય તેમજ
