________________
પરિશિષ્ટ
૪૫. સ`જ્ઞા : સંજ્ઞા જ્ઞાનના જ પર્યાય છે તેથી જીવમાત્રમાં સંજ્ઞા છે. આમ છતાં પણ્ સવ સ`સારી જીવાને સજ્ઞિ કહેવાતા નથી. જે સંસારી જીવાને મન હેાય તે જ સજ્ઞિ કહેવાય છે. અત્રે આપણે એ પ્રકારના સ`ગ્નિ અને એ પ્રકારના અસજ્ઞિ જીવાની સંજ્ઞાનું સ્વરૂપ વર્ણવીશું.
(i) આઘસના : સ્થાવર અર્થાત્ એકેન્દ્રિય જીવેાની અવ્યક્ત ઉપયેાગરૂપ સામાન્ય પ્રવૃત્તિ એઘસ'જ્ઞા છે. વેલડીએ આગળ-પાછળના માર્ગ છોડીને જ્યાં વૃક્ષાદિ હાય છે તે તરફ જઈને તેમના પર વૃદ્ધિ પામે છે તે એઘસ જ્ઞાનું દૃષ્ટાંત છે. વૃક્ષના મૂળાનું પાણીની શેાધમાં ઊંડા ને ઊંડા ઉતરવુ, પથ્થરાદિના અંતરાય આવ્યે દિશાંતર કરવું ઈત્યાદિ એઘસ’જ્ઞાથી થતી સ્થાવર જીવાની પ્રવૃત્તિ છે.
(ii) હેતુવાદપદેશિકી સંજ્ઞા ઃ વમાનમાં પ્રાપ્ત અનિષ્ટ અથથી નિવૃત્તિ અને ઈષ્ટ અર્થાંમાં પ્રવૃત્તિ કરવા જેટલુ અલ્પ વિજ્ઞાન હેતુવાદોપદેશિકી સ ́જ્ઞા છે. એઈન્દ્રિયાદિ સર્વ સંમૂચ્છિમ જીવાને આ સ'જ્ઞા ક્રમાનુસાર અધિક અધિક વિકસિત હાય છે. આ સ’જ્ઞા માત્ર વતમાન કાળ સબંધિ હાય છે કારણ કે આ જીવેાને પણ મન નથી અને મન વિના જાગેલા અની ધારણા (યાદ) થાય નહિ અને ધારણા વિના ભૂતની સ્મૃતિ પણ ન થાય. સ્મૃતિ ન થાય તેા પ્રત્યભિજ્ઞાન, તર્ક અને અનુમાન પણ ન થાય જેથી ભાવિ વિષે પણ જ્ઞાન ન થાય. પરિમિત પણ ત્રણે કાળનું જ્ઞાન મન વિના થાય નહિ. પેાતે જ્યાં સ્થિત ાય ત્યાં કોઈ અનિષ્ટની પ્રાપ્તિ થાય તા તે અનિષ્ટથી બચવા તે સ્થાન ત્યજી અન્ય સ્થાને જાય. જેમ કે પેાતાના સ્થાનમાં તડકા આવે અને તે તડકો તેને ઈષ્ટ ન હોય તે તાપથી ત્રસ્ત જીવ ત્યાંથી ખસીને છાયા હૈાય ત્યાં જઈ સ્થિર થાય છે. આ સ ́જ્ઞામાં માત્ર વત માનનું વિજ્ઞાન છે તેનું અવલેાકન ઘણાંએ કર્યું હશે. પારદર્શક કાચવાળી બંધ બારીની વાટે માખી બહાર જવાના પ્રયત્ન કરે છે અને તે કાચને અથડાઈને પાછી ક્રે છે અને ફ્રી પાછી તરત જ તે જ રસ્તે અહાર નીકળવાના પ્રયત્ન કરે છે, ફરી અથડાઈને પાછી ફરે છે છતાં આ તે ફરી ફરીને કરતી આપણે જોઈએ છીએ. સેકડડ એ સેકડ પૂર્વે તેના અનુભવ અવધારી ન શકવાથી તેને આવા નિષ્ફળ પ્રયાસ ફ્રી ફ્રીને કરતી જોવામાં આવે છે. સ` અસ'નાિ ત્રસ જીવાને અર્થાત્ એઈન્દ્રિય, તેઈન્દ્રિય, ચૌરન્દ્રિય તેમજ અસજ્ઞિ પંચેન્દ્રિય જીવેાને આ સ'જ્ઞા પૂર્વાંત્તર ક્રમે અધિક અધિક વિકસિત હેાય છે.
જ પ્રયત્ન
(iii) દીર્ઘકાલિકી સંજ્ઞા : આ સંજ્ઞામાં ભૂત, વત માન અને ભવિષ્ય એમ ત્રણે કાળનુ વિજ્ઞાન હેાય છે. જેઓને પાંચે ઈન્દ્રિયા ઉપરાંત મન પણ હાય છે તેવા
