________________
રૂપી અને અરૂપી દ્રવ્યોનું સ્વરૂપ અને કમપ્રકૃતિના મૂળ આઠ ભેદ ] [ ૧૧૫ ભિન્ન ભિન્ન ગતિ અને તદનુરૂપ શરીર, અંગ, ઉપાંગાદિની પ્રાપ્તિમાં નામકર્મ કારણ છે. પૌગલિક શરીર મળ્યું તેથી બાધ્ય બાધકભાવની પણ પ્રાપ્તિ થઈ અને તેમાં વેદનીય નિમિત્ત છે. વળી પુદ્ગલરાશિમાં જે તિર્યગમુખિ વિષમતા છે તે જીવને મળી તેથી જીવ જીવમાં પણ ઊંચનીચના ભેદ થયા અને તેમાં કારણ નેત્રકર્મ છે.
અત્રે આપણે ઘાતી કર્મોમાં કાર્યકારણ ભાવ ઘટાવ્યો છે તેથી એમ નથી સમજવાનું કે સૌ પ્રથમ મિથ્યાત્વમેહનીય ઉત્પન્ન થયું અને તેના કારણે ચારિત્રમેહનીય અને પછી આવરણાદિ ઘાતકર્મો ઉત્પન્ન થયા. આ સર્વ કમેં જીવ અનાદિકાળથી વેદ આવ્યો છે અને બાંધતે આવે છે. આમ છતાં પણ આ બધા કર્મો અન્ય કેવી રીતે સંકળાયેલા છે તે દર્શાવવા આપણે તે સર્વમાં કાર્યકારણે ભાવ ઘટાવ્યો છે. વળી આ પ્રમાણે જે અર્થઘટન કર્યું છે તે સાર્થક છે કારણ કે કર્મના નાશમાં પણ જે ક્રમ છે તે આ જ દશાવે છે. મિથ્યાત્વમેહનીયકર્મ જેને ભેદ છે તે દર્શન મેહનીય સર્વ કર્મોનું મૂળ હેવાથી પ્રથમ આ મૂળનો ક્ષય થાય છે. આ પછી ચારિત્રમોહને નાશ થાય છે કારણ કે તેના ઉપાર્જનમાં દર્શનમોહ નિમિત્ત હતું. છેલ્લે જ્ઞાનાવરણીય, દર્શનાવરણીય અને અંતરાયકર્મોને યુગપત્ નાશ થાય છે કારણ કે તે ત્રણેને આધાર ચારિત્રમોહ જ છે અને આધારના નાશે આ ત્રણે આધેયને એક સાથે નાશ થાય છે. વળી ઘાતીના આધારે અઘાતી કર્મો ટકેલા હતા તેથી ઘાતીને નાશ પછી અઘાતી કર્મોને બંધ વિચછેદ થઈ જાય છે અને પૂર્વોપાર્જિત અઘાતી તેની સ્થિતિપૂર્ણ થયે નિર્જરી જાય છે. કર્મોના ક્ષયને આ ક્રમ નિરપવાદ છે. તેમાં કેઈ અપેરૂ પ્રાપ્ત થાય નહિ. મુક્ત થયેલા સર્વ જીએ આ જ ક્રમથી કર્મોનો ક્ષય કરી મુક્તિ પ્રાપ્ત કરી છે. ભાવિમાં પણ જે આત્મા મુક્ત થશે તે પણ આ જ ક્રમથી કમેને ક્ષય કરશે. એમ તે કહેશે જ નહિ કે ઘાતીના નાશે પણ વેગ નિમિત્તક સાતવેદનીયને બંધ થાય છે. કષાય રહિત લેગ બંધમાં કારણું નથી. જે બંધમાં સ્થિતિ કે રસ નથી તે બંધાય છે તેમ કહેવાય જ નહિ. વેગ આસવમાં કારણ છે, નહિ કે બંધમાં. યોગથી આસવ થાય છે અને આસવિત કર્મોને બંધ તે કષાયથી થાય છે. આમ છતાં પણ વેગને બંધહેતુમાં ગણવામાં આવે છે કારણ કે આસવપૂર્વક જ બંધ થાય છે અને યોગ વિના આસવ થાય નહિ તેથી વેગને બંધમાં કારણ કહેલું છે. ઘાતીના નાશે ચારે અઘાતીને યુગપત નાશ થાય છે કારણ કે ચારે ઉપજીવી ગુણેમાંથી સર્વને ઘાત ન થતા માત્ર નામકર્મના નાશે અરૂપીપણું પ્રગટતું નથી. આયુકર્મ નિમિત્ત પરિભ્રમણ. વેદનીયનિમિત્ત વ્યાબાધાત્વ અને ગેત્રિકર્મનિમિત્ત તિર્યમુખિ વિષમતા છતાં અરૂપીપણું ઘટે નહિ તેથી અરૂપી સ્વરૂપની પ્રાપ્તિ ચારેના યુગપત ક્ષયથી જ પ્રગટે છે.
અરૂપી ચેતન સ્વ છે. રૂપી પુદ્ગલ પર છે. સ્વ અને પર, અરૂપી અને રૂપી ચેતન અને જડ આ વિલક્ષણ વસ્તુઓના સ્વરૂપ વચ્ચે વિરાટ અંતર છે. - જ્યાં પહોંચ્યા પછી કોઈ પાછું આવતું નથી તે સ્વ છે અને જ્યાં કોઈ સ્થિર
