________________
રૂપી અને અરૂપી દ્રવ્યનું સ્વરૂપ અને કર્મ પ્રકૃતિના મૂળ આઠ ભેદ ] [ ૧૧૩
| (ii) અંતરાયકમના ઉપાર્જનમાં ચારિત્રમોહનીયકમની નિમિત્તતા : પરની ઈરછાના તાપમાં સંતપ્ત થયેલા મેહાંધ આત્માએ પિતાની વીર્યલબ્ધિને પરપ્રાપ્તિના પ્રયત્નમાં જેડીને ઘાતકર્મોના ઘાતનું નિશાન બનાવી. વીર્યલબ્ધિને મહદંશે ઘાત થયે; આ ઘાતમાંથી બચેલું રહ્યું સહ્યું પ્રગટ વીર્ય અર્થાત્ ચૈતન્યશક્તિને પ્રવાહ ઘાતી અંતરાયકર્મજન્ય અનેક પ્રકારના અંતરા થકી અંતરિત થતે છતે ઊર્ધ્વમુખિ હાની વૃદ્ધિના તેમજ દિશ-દિશાંતરના એકાંતર ક્રમે વહે જાય છે. વળી આ વીર્યલબ્ધિની અનુષંગી લાભ, ભેગ, ઉપભેગ અને દાન એ સર્વ લબ્ધિઓને સંબંધ પર સાથે હોઈને અંતરાયકમથી અંતરિત થતી જ રહે છે. ચારિત્રમેહધને લાભ પણ પરને, ભેગોપભોપ પણ પર ખપે છે અને દાનલબ્ધિમાં દાતા સ્વ છે પણ દત્ત (દાનમાં દીધેલું) પર છે અને દાનનું પાત્ર સજાતીય પણ પર છે. આ રીતે ચેતનાની સર્વ લબ્ધિઓ પરમાં જ પરવાઈ ગઈ છે અને ચેતને પિતાના સંસારનું ઉપાર્જન કર્યું છે અને આ કાર્યમાં પ્રધાનપણે મિથ્યાત્વમેહનીયકર્મ નિમિત્ત છે. અન્ય સર્વ કર્મોનું આ બીજ છે. આપ કહેશે કે કમ તે જડ પદાર્થ છે. તે ચેતનના ભાવોમાં વિકાર કેવી રીતે કરી શકે? આનું સમાધાન એ છે કે કર્મ જડ નથી પરંતુ સચિતસ્કંધ છે. આ વિધાન પ્રથમ દષ્ટિથી વિચિત્ર લાગે તેવું છે પરંતુ વસ્તુસ્થિતિ એવી છે કે પુદ્ગલના અનેક પ્રકારના છે હોય છે તેમાં એક પ્રકારના કંધને કાશ્મણકંધ કહેવાય છે. આ સ્કંધ તે બીલકુલ જડ છે પરંતુ જ્યારે આ સ્કંધ ચેતનદ્રવ્યના પ્રદેશે સાથે એક વિલક્ષણ પ્રકારના અતિ ગાઢ સંશ્લેષ સંબંધથી એકીભૂત થઈ જાય છે ત્યારે તેમાં ચેતનદ્રવ્યમાં રહેલી ચૈતન્યશક્તિને એ તે ઘેરો પટ લાગી જાય છે કે ચેતનાના પ્રદેશે તેમજ તે ચેતનપ્રદેશોમાં તાદાઓ સંબંધથી રહેલા તેના ગુણ પર્યાયે અર્થાત્ ચેતને પગ પર ઘેરી અસર કરવાને શક્તિમાન બને છે અને આ જ સંશ્લેષ સંબંધના બીજા સંબંધી ચેતન દ્રવ્ય પર પણ પુદ્ગલની જડતાને પણ એવે તે ઘેરે પટ લાગી જાય છે કે પોતે પોતાના જ સ્વરૂપ સંબંધમાં ભ્રાંત યાને મેહદશાને પ્રાપ્ત કરે છે અને આ મેહદશા તેની સર્વ લબ્ધિઓના ઘાતમાં અંત્ય નિમિત્ત બને છે તેથી મેહનીયકર્મને કર્મનો રાજા કહેવામાં આવે છે. જીવને સંસારમાં જકડી રાખવામાં મેહનીયકર્મ મુખ્ય ભાગ ભજવે છે પરંતુ *વ્યવહારરાશિમાં આવ્યા પછી પણ તેને પ્રાયઃ અસંખ્ય પુદ્ગલપરાવર્તન કાળ પર્યત સંસારમાં
* અનંતાનંત-સિદ્ધ રાશિથી પણ અનંતગુણા જીવનું જે સાધારણ એક દારિક શરીર છે તે નિગેદ કહેવાય છે અને તેમાં રહેતા સાધારણ વનસ્પતિકાયને પણ નિગોદ કહેવાય છે. નિગોદના બે ભેદ છે-બાદર અને સૂક્ષ્મ નિગોદ. હરેક સંસારી જીવ અનાદિકાળથી સૂક્ષ્મ નિગોદ સ્વરૂપે પ્રાપ્ત થાય છે. અને જ્યાં સુધી આ જી નિગોદમાંથી નીકળીને પ્રત્યેક એકેન્દ્રિય, બેઈન્દ્રિયાદિ ત્રસકાયાપણું પ્રાપ્ત કરે નહિ ત્યાં સુધી તે અવ્યવહારરાશિના જીવો કહેવાય છે. એક એક જીવ મોક્ષે જતા એક એક અવ્યવહારરાશિનો જીવ તેની અનાદિ સૂક્ષ્મ નિગદ પર્યાયને છોડી વ્યવહારરાશિમાં આવે છે. ક. ૧૫
.
