Jinpranit Karm Vigyan

Author(s): Kirti Maneklal Shah
Publisher: Kirti Maneklal Shah
Catalog link: https://jainqq.org/explore/023039/1

Page #1
શ્રી પ્રણીત કgિણાના લેખક અને પ્રકાશક: કીર્તિ માણેકલાલ શાહ

Page #2

શ્રી જિનપ્રણીત કર્મવિજ્ઞાન
પ્રકાશક : કીતિ માણેકલાલ શાહ
લેખક : કીતિ માણેકલાલ

Page #3

પ્રત : ૫૦૦
વીર સંવત ૨૫૦૯ વિક્રમ સંવત - ૨e 3 ઇ.સ. ૧૯૮૩
પ્રાપ્તિસ્થાન : (i) સુષ કાર્યાલય, પાલિતાણા. (i) સરસ્વતિ પુસ્તક ભંડાર,
રતનપળ હાથીખાના, અમદાવાદ-૧ (ii) શ્રી પાર્શ્વ પ્રકાશન, બીજે માળે
જૂની પ્રગતિ બેન્ક નીશા પિળ,
ઝવેરીવાડ રીલીફરોડ, અમદાવાદ-૧ (iv) પ્રીસાઈઝ એનજીનીયરીંગ ઈકવીપમેન્ટસ,
૮૪, એપલે સ્ટ્રીટ, મુંબઈ-૧
મૂલ્ય : રૂ. ૧૬-૦૦
મુદ્રક : સુમતિ પ્રિન્ટિંગ પ્રસ પાલીતાણું રેડ, સેનગઢ-364250

Page #4

શ્રી જિનપ્રણીત કમ સિદ્ધાંત ઉપકારીઓને વંદના
અનાદિ કાળથી જીવને આ મહાદુ:ખ સ્વરૂપ સ'સારમાં રગદેળનાર કમ'થી છૂટવાના માર્ગ દર્શાવનાર ચરમ તીપતિ ભગવંત મહાવીરને તેમજ તેમના ઉપદેશને સૂત્રબદ્ધ કર્યાં છે તે ગણધર ભગવ ંતેને ત્રણે ચેાગથી (માનસિક, વાચિક અને કાયિક પ્રવૃત્તિ એ ત્રણ યાગ છે) નમસ્કાર કરું છું. પ્રભુ મહાવીરે ઉપદેશેલેા અને ગણધર ભગવતાએ સૂત્રિત કરેલા કમ'સિદ્ધાંત જેએના ઉપકાર થકી આજે પણ પ્રાપ્ત થાય છે તે ગુણુધરાચાર્ય, શિવશસૂરિ અને અન્ય મુનિભગવંતને પણ મારા ચદ્રમહત્તરાચાર્ય', આચાર્ય મલયગિરિ, આચાય વીરસેન, આચાય દેવેન્દ્રસૂરિ, શ્રીમાન્ નેમિચ'દ્રાચાય, ૫.. જીવવિજયજી આદિ મહાત્માઓ કે જેમનુ' રચેલુ' કમ સાહિત્ય મને કર્માવિષયક કઈક એધ પ્રાપ્ત કરાવવામાં ઉપકારી થયું છે, તે સવે ને પણ મારા વંદન હાજો.
નમસ્કાર.
ક્રમ સિદ્ધાંતનિપૂર્ણ સ્વ. આચાર્ય વિજય પ્રેમસૂરીશ્વરજી કે જેમના ચરણસ્પર્શ કરવાના મહાલાભ હું પામ્યા છું અને જેએએ અનેક મુનિએને કમ સિદ્ધાંતનુ જ્ઞાન કરાવી આ વિજ્ઞાન જીવંત રાખ્યું છે તેમને મારા નમસ્કાર હાજો. આ આચાર્ય શ્રીના શિષ્ય આચાય ભુવનભાનુસૂરીના શિષ્યરત્ના પન્યાસપ્રવર જયઘેષવિજયજી અને ગણીવ શ્રી ધમ જીતવિજયજીના મારા ઉપર ઘણા જ ઉપકાર છે. આજે ક્રમ વિષયક મારુ જે કઈ જ્ઞાન છે તે તેમના જ આભારિ છે. તેઓએ મારી શકાએનુ' સમ્યગ્ નિરાકરણ કરી કમ સબધી ઘણીએ ગેરસમજ દૂર કરી મારા જ્ઞાનની શુદ્ધિ તેમજ તેમાં વૃદ્ધિ કરી છે. આ મુનિયુગલને હું ભાવપૂર્વક નમસ્કાર કરુ છુ.
મારા આત્માને જાગૃત કરવામાં નિમિત્ત છે તે સ્વ. પન્યાસજી ભદ્રંકરવિજયજીને મારા કોટિ કોટિ વદના હાજો.
દ્રવ્યાનુયાગના ચિંતક અને અભ્યાસક મારા મિત્ર શ્રી પન્નાલાલ ગાંધીને અત્રે યાદ ન કરું તે કેમ ચાલે ? દ્રવ્યાનુયાગ અને કવિષયક તેમનાં પ્રવચને અને તેમની સાથેના વાર્તાલાપે મારા દ્રવ્યાનુયાગ વિષયક જ્ઞાનમાં ઊ'ડાણુ પ્રાપ્ત થયું છે.
સંવત ૨૦૩૫ ના ચર્તુમાસ દરમ્યાન આચાય પ્રેમસૂરીના શિષ્ય વિદ્વાન મુનિ શ્રી અરૂણવિજયજીએ જિજ્ઞાસુએને ક`સિદ્ધાંત ભણાવવાનો મને અનુરોધ કર્યાં, તેથી તેમની આજ્ઞાના પાલનાથે મારામાં ભણાવવાની લાયકાત ન હેાવા છતાં પણ મે' મારા જ લાભ માટે તેના સ્વીકાર કર્યાં. ભણાવતી વખતે હું પેાતે પણ ભણું છું તેવે અનુભવ અન્ય ક્ષેત્રે થયા છે. વળી ભણાવવા માટે મારે જે તૈયારી કરવી પડે છે તે પણ પ્રમાદ ખંખેરવામાં કારણભૂત હાઈ ને આ પ્રવૃત્તિ મને પણ ઉપકારી જ છે.
દરેક પ્રકરણ જ્ઞાની મુનિએ પાસે તપાસરાવી શુદ્ધ કરી આપવા ધાર્યુ છે. જૈન * ત્રીજું પ્રકરણ તપાસરાવી શકયા નથી.

Page #5

[ 8 ] દાર્શનિક સિદ્ધાંતનું જ્ઞાન મેળવવું ઘણું કઠણ છે. કોઈ એક વિષયની જાણકારી પ્રાપ્ત કરવા સંબંધિત અન્ય વિષયેની જાણકારી મેળવવી પડે છે. કર્મસિદ્ધાંતનું જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવા માટે કર્મથી જે બંધાય છે તે જીવસ્વરૂપનું જ્ઞાન, જીવને બાંધનાર કર્મ પૌગલિક (Material) હોવાથી તેના સ્વરૂપનું જ્ઞાન તેમજ સર્વ વિજ્ઞાનના બીજ સમાન ગણિત, પદાર્થ વિજ્ઞાન (Physics and Metaphysics) તર્ક (Logic) નવતત્વ, અનેકાંત સિદ્ધાંત આદિ અનેક વિષયો પ્રતિ દષ્ટિ કરવી પડે છે. આ બધું એકસાથે ભણવું કે ભણાવવું અશકય તે નહિ પરંતુ મુશ્કેલ તે છે જ. વળી આધુનિક શિક્ષણથી રંગાયેલા વિદ્યાર્થીઓ માટે આ બધા જ વિષયની શિક્ષા માટેની વ્યવસ્થામાં આધુનિક ગણિત, પદાર્થવિજ્ઞાન, રસાયણશાસ્ત્ર, પ્રાણિશાસ્ત્ર, લોજીક ઈત્યાદિ વિજ્ઞાનના પદાર્થોને (Concepts) પણ સમાવેશ કરી તે તે પદાર્થોમાં ક્યા કયા પદાર્થો આગમાનુકૂળ છે અને કયા નથી અને નથી તે શા માટે નથી તેની પણ છણાવટ કરી હોય તે શિક્ષા રસદાયક થાય. પરંતુ આધુનિક વિજ્ઞાનથી અપરિચિત વર્ગને આમાં રસ ન પડે તેથી મૂળ પ્રકરણમાં કર્મવિષયક રાખી દરેક પ્રકરણના અંતે પરિશિષ્ટમાં જિનાગમ સંબંધીત પદાર્થો પર ટૂંકું વિવેચન કર્યું છે જેથી ઊંડી રુચિવાળા વિદ્યાર્થિઓ તે વાંચી, મનન કરી શકે.
જ્યાં સુધી હું આધુનિક વિજ્ઞાન સમજું છું અને તેનું મારું જ્ઞાન અત્યંત પ્રાથમિક કક્ષાનું છે, તેટલા પરતું થોડુંક પ્રસંગોપાત્ત આગમિક પદાર્થોનું આધુનિક વિજ્ઞાનની દષ્ટિથી વિવેચન કર્યું છે. પ્રત્યેક પ્રકરણની વસ્તુ ઉપર દર્શાવેલા જ્ઞાની મહાત્માઓને પુસ્તકોના ભાષાંતરે પરથી (કારણ કે હું સંસ્કૃત બીલકુલ જાણતું નથી) તેમજ અન્ય ગ્રંથે પરથી લીધી છે. સિદ્ધાંત વિરૂદ્ધ કંઈ પણ કહેવાઈ ન જાય તે માટે સતત જાગૃતિ રાખવા છતાં પણ માનવ-સહજ પ્રમાદદોષથી શાસ્ત્રવિરુદ્ધ લખાઈ જાય તે મને ક્ષમા કરજો અને મારી ભૂલ દર્શાવવાને ઉપકાર કરશે જેથી તે સુધારી ઉતસૂત્રપ્રરૂપણના મહાદેષનું પ્રતિક્રમણ કરી હળવે થઈ શકું.
છેલે અભ્યાસકોનું ધ્યાન દોરું છું કે જ્ઞાનપ્રાપ્તિ સાધ્ય નથી પરંતુ ઈષ્ટપ્રાપ્તિનું સાધન છે. સાધ્ય તે મોક્ષ છે. વાંચન, મનન, ચિંતન, સતત અભ્યાસાદિ જ્ઞાનપ્રાપ્તિના બાહ્ય સાધને જરૂર છે પરંતુ અંતરંગ કારણ તે જ્ઞાનાવરણીય કર્મોને ક્ષયપશમ વા ક્ષય છે. આ કર્મોને ક્ષપશમ તે જ્ઞાન, જ્ઞાનનાં સાધનો અને જ્ઞાનીની તેમજ દેવગુરુની ભક્તિ, તેમને વિનય, તેમની સેવા થકી અને સર્વ જીવ પ્રતિ મૈિત્રીભાવ કેળવવાથી થઈ શકે છે. આથી જ્ઞાનીઓની સેવા તથા આજ્ઞામાં રહેવું તે જ્ઞાન અને તેના ફળરૂપે મોક્ષપ્રાપ્તિ માટે પ્રબળ આલંબન છે. વળી અહંકાર જ્ઞાનપ્રાપ્તિમાં મહાન વિન જાણી તેને ત્યજ જરૂરી છે. વિરતિ રહિત જ્ઞાન પણ નિષ્ફળ છે તેથી વિરતિ-- ધર્મ પ્રતિ રુચિ કેળવવી અત્યંત આવશ્યક છે. * આ નિશાનીવાળા પદાર્થોનું વિશેષ સ્વરૂપ પ્રકરણના અંતે પરિશિષ્ટમાં આપેલું છે.

Page #6

આ ભવસાગર પાર કરવા માટે સમ્યગજ્ઞાન જીવને અત્યંત ઉપકારી છે અને તે જ્ઞાનના દાતા શ્રી જિનેશ્વરદેવ તથા ગણધર ભગવતેને ઉપકાર અવર્ણનીય છે. આવા - પરમ ઉપકારી દેવ–ગુરુની ભક્તિ અને તેમના પ્રતિ આદરરહિતને જ્ઞાનપ્રાપ્તિ માટે અપાત્ર જાણ.
કીતિ

Page #7

અનુક્રમણિકા પુસ્તકમાં ઘણાં પરાને ક્રમાંક ખેટો છપાયે છે તે અને દર્શાવ્યા મુજબ સુધારા કર. પૃષ્ઠ પર
ભારતીય દર્શનમાં કર્મવિષયક માન્યતા-૧ ભારતીય દર્શનમાં કર્મની માન્યતા કર્મવિષયક જૈન માન્યતાની મૌલિક્તા જૈનદર્શનમાં કર્મવિચારની વિશાળતા કર્મવિષયક જૈન સાહિત્ય જૈનદર્શન એકાંતે કર્મવાદમાં માનતું નથી પરિશિષ્ટ : જ્ઞાનાવરણીયને ક્ષય વા ક્ષપશમ
વિરતિ » આસ્તિકદર્શન
રાગ (i) દષ્ટિરાગ (i) કામરાગ (ii) સ્નેહરાગ. આગમશ્રત પાંચ કારણે અને જેનેને અનેકાંતવાદ કાળવાદી, સ્વભાવવાદી, નિયતિવાદી યા ભવિતવ્યતાવાદી દૈવ, ભાગ્ય યા કર્મવાદી પુરુષાર્થ વાદિ, જૈનેને અનેકાંતવાદ
શ્વેતામ્બરીય કર્મતત્વવિષયક શાસ્ત્રોની સૂચિ ૧૮ ૧૨
દિગબરીય » » » ૧૯
, કર્મસાહિત્ય, તેના કર્તા ગ્રંથનું પ્રમાણ, રચનાકાળ ૨૦-૩૬ કર્મનું સ્વરૂપ-૨
૧૩. કર્મની વ્યાખ્યા અને કર્મબંધ હેતુ ૧૪ કર્મબંધના હેતુઓનું વિશેષ સ્વરૂપ (i) મિથ્યાત્વનું લક્ષણ અને
તેના ભેદ (ii) અવિરતિનું સ્વરૂપ (ii) કષાય (iv) વેગ કાર્મણવર્ગણનું સ્વરૂપ
કર્મસંબંધી શંકાઓ અને તેનું સમાધાન ૧૭ કર્મબંધની ચાર વિમિતિ (ડાયમેનશન્સ)
(i) પ્રકૃતિબંધ
A ક હ ક ટ ૧ ૧ ૧ ૮ ૯ ૦ ૦ - -
૨૦
૧૬

Page #8

૧૮
૩૭-૧૧૯
૩૭
૩૭
૨૦. ૨૧ ૨૨
૩૮
-
૨૩
[ 9 ] (ii) સ્થિતિબંધ (ii) રસબંધ (iv) પ્રદેશબંધ પરિશિષ્ટ : કારણે. (i) ઉપાદાનકારણ (i) નિમિત્તકારણ
| (ii) નિર્વક કારણ
નિષેક રચના રૂપી અને અરૂપી દ્રવ્યનું સ્વરૂપ અને કમકૃતિના મૂળ આઠ ભેદ-૩ સમગ્ર દ્રવ્યરાશિનું રૂપી અને અરૂપીમાં વિભાજન. રૂપી-અરૂપીને લક્ષ્યાર્થ પરિણામી-અપરિણામી (i) ક્ષેત્રસ્થાનાન્તર પરિણમન (i) અવગાહનાસ્થાનાન્તર પરિણમન. (ii) દ્રવ્યસ્થાનાન્તર પરિણમન (iv) ભાવસ્થાનાન્તર અને ભાવાન્તર પરિણમન. સ્વભાવપરિણામ-વિભાવપરિણામ. રૂપી–અરૂપીનું અનેક પ્રકારે વિરેલી સ્વરૂપ. (i) વ્યાબાધ-અવ્યાબાધ સ્વભાવ. (i) સક્રિય-અક્રિય (અક્ષયસ્થિત), સાકાર-નિરાકાર. (ii) સમ-વિષમ સકળ–વિકળ પૂર્ણ-અપૂર્ણ સમસમુચ્ચય-કમસમુચ્ચય. (iv) ગુરુલઘુ-અગુરુલઘુ સવર્ણ-અવર્ણ સુગંધ-અગંધ સરસઅરસ; સસ્પર્શ–અસ્પર્શ. કાળતત્વ (i) ક્ષેત્રસ્થાનાયુ (ii) અવગાહનાસ્થાનાયુ (iii) દ્રવ્યસ્થાનાયુ (iv) ભાવસ્થાનાયુ કાળ અને આકાશના સ્વરૂપમાં સદેશતા વ્યવહારકાળ મૂર્તઅમૂર્ત પુદ્ગલ અને શુદ્ધ જીવના વિલક્ષણ સ્વરૂપને ટૂંકસાર જીવ અને પુદગલના બદ્ધસંબંધથી પ્રાપ્ત થતું જીવનું વૈભાવિક સ્વરૂપ ઘાતી અને અઘાતી કર્મપ્રકૃતિનું સ્વરૂપ અને તેને આઠ ભેદ
૪૫
४७
૫૩
૨૫
૨૬
પ૭
૫૮
૨૮
૨૯
૩૧

Page #9

૩૨
૩૩
. ૩૪
૩૫
૩૭
[ ૮ ] જીવના અનુછવી ગુણેની પ્રરૂપિત ભિન્ન ભિન્ન સંખ્યા છતાં અવિસંવાદ જ્ઞાન અને દર્શનમાં ભેદ જીવના અશુદ્ધ અર્થાત્ વિભાવના બે ભેદ જ્ઞાન-દર્શનલબ્ધિનું શુદ્ધ-અશુદ્ધ સ્વરૂપ ચારિત્રલબ્ધિ અને તપલબ્ધિનું શુદ્ધાશુદ્ધ સ્વરૂપ વીર્યાદિલબ્ધિનું શુદ્ધાશુદ્ધ સ્વરૂપ ક્ષાયિક વિર્ય લબ્ધિ : ક્ષાયિક લાભલબ્ધિઃ ક્ષાયિક ભેગલબ્ધિઃ ક્ષાયિક ઉપગલબ્ધિ ક્ષાયિક દાનલબ્ધિ નિશ્ચયનયના મતે આત્માની ક્ષાયિક લબ્ધિઓનું સ્વરૂપ ક્ષાયિકજ્ઞાન-દર્શનલબ્ધિ સાયિક ચારિત્રલબ્ધિ ક્ષાયિક તપલબ્ધિઃ ક્ષાયિક દાનાદિલબ્ધિ રૂપી પદાર્થોના કમસમુચ્ચય સ્વરૂપનું પરાવર્તન પરિણામી પણું અરૂપી દ્રવ્યના અનુજીવી ગુણોનું તેમજ લબ્ધિઓનું એકત્વ સિદ્ધ ભગવંતેના જ્ઞાનાનંદની અપેક્ષાએ આપણા જ્ઞાનાનંદનું પ્રમાણ (vi) દ્રવ્યમાન (i) ક્ષેત્રમાન (iii) કાળમાન (iv) ભાવમાન છદ્રસ્થ સંસારી જીવની ક્ષાપશમિક અને સદેહ અને વિદેહી કેવળીભગવંતની ક્ષાયિક ચેતનલબ્ધિના કલ્પનાતીત અંતરનું અસત્ કલ૫નાએ દર્શન સંસારી મનુષ્ય, દેવ અને સિદ્ધભગવંતના આનંદનું ગણિતાનુયેગથી વિશ્લેષણ સર્વ ઘાતકર્મોના ઉપાર્જનમાં દર્શનમેહની કારણુતા (i) દર્શનમોહ ચારિત્રમોહન જનક છે. (ii) ચારિત્રમોહનીયકર્મોદયે આત્માની જ્ઞાન-દર્શનલબ્ધિ ઉપર આવરણ કેવી રીતે ઊભું કર્યું છે તેને વિચાર : (iii) અંતરાયકર્મના ઉપાર્જનમાં ચારિત્રમોહનીયકર્મની નિમિત્તતા ' પરિશિષ્ટઃ સંજ્ઞા (i) એuસંજ્ઞા (i) હેતુવાદ્યપદેશિકી સંજ્ઞા (ii) દીર્ઘકાલિકી સંજ્ઞા (iv) દૃષ્ટિવાદેદેશિકી સંજ્ઞા.
૧૦૮
૧૧૩ ૧૧૭ - ૧૧૭ ૧૧૮

Page #10

લેખકની વાચકવર્ગને વિજ્ઞપ્તિ શ્રી જિનપ્રણીત કર્મ વિજ્ઞાન દ્રવ્યાનુયેગની જ એક શાખા કહી શકાય કારણ કે તેમાં સચિત દ્રવ્ય જીવ અને અચિત દ્રવ્ય પુદ્ગલને એક વિલક્ષણ પ્રકારના બદ્ધસંબધથી પ્રાપ્ત થતા એકેન્દ્રિયથી લઈ પંચેન્દ્રિય સુધીના સંસારી જીના સ્વરૂપનું તર્કબદ્ધ વિવેચન છે. આમ છતાં પણ આ વિષયમાં ગણિતાનુયોગનું મહત્વ પણ ઓછું નથી કારણ કે સંસારી જેના પરિણમનની સતત ધારાનું નિશ્ચિત સ્વરૂપ ગણિતાનુગ અંતર્ગત સંખ્યાતીત રાશિગણિતના આલંબન વિના સમજવું મુશ્કેલ છે. જૈન દાર્શનિક સાહિત્યમાં કર્મવિજ્ઞાનનું મહત્વ જેટલું આંકીએ તેટલું ઓછું છે. આ વિજ્ઞાનના અભ્યાસ વિના જૈન દર્શનને અભ્યાસ અધૂરો જ કહી શકાય. આમ છતાં પણ ખેદની વાત તે એ છે કે આના અભ્યાસકે આંગળીના વેઢે ગણી શકાય તેટલા પણ મળવા મુશ્કેલ છે. આના કારણે અનેક છે. વિષય અત્યંત ગહન અને ગંભીર છે. તેને અભ્યાસ સારો એ માનસિક શ્રમ, ચિત્તની સ્થિરતા તેમજ સારે એ સમય માંગે છે. બીજું કારણ એ છે કે આધુનિક શિક્ષણે આપણી બુદ્ધિમાં વૈજ્ઞાનિક પદાર્થોનું તેમજ વિશ્વનું એક એવું ચિત્ર અંકિત કર્યું છે કે જેથી જન વિજ્ઞાનના પદાર્થો સહેલાઈથી બુદ્ધિમાં ઉતરી નથી શકતા અથવા બુદ્ધિ તેને અપનાવી નથી શકતિ.
આઈન્સ્ટાઈને જ્યારે તેને “રીલેટીવીટી” સિદ્ધાંત રજુ કર્યો ત્યારે પણ આમ જ બન્યું હતું. તે કાળે ન્યુટોનીયન મીકેનીકસની દેશ, કાળ, માસ અને ફેર્સ (Space, Time, Mass and Force)ની વિક૯૫નાઓ અત્યંત દઢ થઈ ગઈ હતી જેના કારણે આઈન્સ્ટાઈનને દેશ-કાળ વિષયક સાપેક્ષતાને સિદ્ધાંત તેણે રજુ કર્યા બાદ પંદર વર્ષે વૈજ્ઞાનિકની માન્યતા પામ્યો હતો. કોપરનીકસે (Copernicus) જ્યારે પૃથ્વી સ્થિર નથી પરંતુ સૂર્યની આસપાસ ફરે છે તે સિદ્ધાંત રજુ કર્યો ત્યારે પણ આમ જ બન્યું હતું. આજે જ્યારે પૃથ્વીને દડાકાર અને તેના પરિભ્રમણ સંબંધી સિદ્ધાંત આપણી બુદ્ધિમાં ઘર કરી ગયા છે ત્યારે પૃથ્વીને ગોળ થાળી જે આકાર અને વિશ્વની મધ્યમાં તેની સ્થિતિ અને તેની સંપૂર્ણ સ્થિરતાને જૈન સિદ્ધાંત પણ તત્કાળ ગળે ઉતરતે નથી. આ જ કારણથી જૈનદર્શનના અભ્યાસકેએ પ્રથમ તે આધુનિક શિક્ષણ દ્વારા જે વૈજ્ઞાનિક વિકલપ બુદ્ધિમાં દઢ થઈ ગયા છે તે ભૂંસવા પડે છે. આમ છતાં પણ એક બાબત ખાસ લક્ષમાં રાખવાની છે કે આધુનિક વિજ્ઞાન પ્રતિ દુર્લક્ષ કરવા જેવું પણ નથી. તેના ઘણાં પદાર્થો જૈનદર્શન સમજવામાં ઘણું જ ઉપયોગી છે અને તેમાં પણ ખાસ કરીને ગણિતશાસ્ત્ર અને તેમાં પણ સંખ્યાતીત રાશિગણિતને જે હાલમાં વિકાસ થયો છે તે જૈનગણિત અંતર્ગત અસંખ્યાત અને અનંતરાશિઓનું ગણિત સમજવા માટે અત્યંત ઉપયોગી છે. જૈનદર્શન અંતર્ગત “દ્રવ્યપ્રમાણ” તેમજ ચૌદ પ્રકારની ધારા સંબંધી પ્રકરણેને

Page #11

[ ૧૦ ] અભ્યાસ કરતા ચેકકસ પ્રતીતિ થાય છે કે જૈનદર્શનમાં સંખ્યાતીત રાશિગણિતને સંપૂર્ણ વિકાસ અવશ્ય થયે હે જ જોઈએ. આપણને આ વિજ્ઞાન સાંગોપાંગ મળ્યું નથી. હાલમાં જે આગમિક સાહિત્ય ઉપલબ્ધ છે તે મૂળ સાહિત્યની સરખામણીમાં સાગરમાં તે ગાગર જેટલું જ કહી શકાય તેટલું છે. આપણને જે કંઈ અપૂર્ણ ગણિત વિજ્ઞાન મળ્યું છે તેની ઘણીએ ખૂટતી કડીઓ આધુનિક ગણિતમાંથી પ્રાપ્ત થઈ શકે છે. મારી દૃઢ માન્યતા છે કે જેન આગમિક સિદ્ધાંતને સંપૂર્ણપણે વફાદાર રહીને આધુનિક વિજ્ઞાન અને ગણિતને અભ્યાસ જેદર્શનની ગહેરાઈ અને તેની મૌલિક્તા તેમજ તર્કબદ્ધતા સમજવામાં ઘણું જ ઉપયોગી છે. આજ કારણથી આધુનિક શિક્ષિત વર્ગને શ્રી જિનપ્રણીત કર્મવિજ્ઞાન બુદ્ધિગમ્ય થાય તે હેતુથી આ પુસ્તકના છેલ્લા ત્રીજા પ્રકરણમાં રૂપી અને અરૂપી દ્રવ્યનું વિલક્ષણ સ્વરૂપ અને તે બેઉના બદ્ધસંબંધથી નિર્માણ થતું સંસારી જીવનું સ્વરૂપ આધુનિક દષ્ટિથી સમજાવવાને પ્રયત્ન કર્યો છે. આ પ્રકરણ સંબંધમાં જૈનદર્શનના જ્ઞાતાવર્ગને અને તેમાં પણ ખાસ કરીને આધુનિક પદાર્થવિજ્ઞાન અને ગણિતથી અપરિચિત વર્ગને ઘણી બાબતને આગમમાં ઉલ્લેખ ન હોવાથી અમાન્ય લાગશે. પરંતુ આ વર્ગને મારી નમ્ર વિનંતિ છે કે તેઓ આ પ્રકરણ તે દૃષ્ટિથી ન લેતા તેમાં આગમવિરુદ્ધ કઈ બાબત છે કે નહિ તે દષ્ટિથી જુએ. હાલમાં આપણી પાસે ઉપલબ્ધ આગમ સાહિત્ય મૂળ સાહિત્યને અત્યંત નાનો ભાગ હોવાથી અને પ્રરૂપિત અનેક બાબતને લબ્ધ આગમમાં ઉલ્લેખ ન હોય તે સ્વાભાવિક છે. હું જે કંઈ જૈનદર્શન વિષે જાણું છું તેની વિરુદ્ધ કોઈ પ્રરૂપણ ન થઈ જાય તેની મેં કાળજી લીધી હોવા છતાં પણ તેમાં મારી ભૂલ ન જ હેય તેમ કહી શકાય નહિ. આથી જ આગમના જાણકાર મુનિ ભગવંતને તેમજ વિદ્વાન ગ્રહસ્થને વિનંતિ કરું છું કે આ લખાણમાં જે કંઈ દેષિત જણાય તે પ્રતિ મારું ધ્યાન અવશ્ય દોરે જેથી ભૂલ સુધારી શકું.
જેમના ચરણસ્પર્શને મહાલાભ મને પ્રાપ્ત થયા છે અને જેમના મૂક આશીર્વાદથી મને કર્મવિજ્ઞાનના ગહન વિષયના અભ્યાસની અભિરુચિ થઈ છે તે સિદ્ધાંતમહેદધિ રવ. આચાર્ય શ્રી વિજયપ્રેમસુરીશ્વરજી “બાપજીના ઉગ્ર તપસ્વી શિષ્યરત્ન આચાર્ય ભુવનભાનુરીશ્વરજીના પ્રખર વિદ્વાન શિષ્ય પન્યાસ પ્રવર જયશેષવિજયજી અને ગણિવર્ય શ્રી ધર્મજીતવિજયજીનું તેમજ પન્યાસજીના જ્ઞાનરસમાં તરબોળ રહેતા શિષ જયસુંદરવિજયજીનું જૈનદાર્શનિક સિદ્ધાંતે અને ખાસ કરીને કર્મવિષયક બાબતમાં હમેશા માર્ગદર્શન અને પ્રાપ્ત થયું હોવાથી જ કર્મસંબંધી આ પ્રકરણે આપની સમક્ષ રજુ કરવાને સમર્થ બન્યો છું. આ ઉપરાંત છેલ્લે છેલે પૂજ્યવાદ શાસનરત્ન આચાર્યદેવ શ્રીમદ્ વિજયરામચંદ્રસૂરીશ્વરજીએ પણ પ્રથમ પ્રકરણમાં સૂક્ષમ તાત્વિક દોષે પ્રતિ મારું લક્ષ દેરી મારા પર અનહદ ઉપકાર કર્યો છે. પરંતુ આ દોષની

Page #12

[ ૧૧ ] શુદ્ધિ આમાં આમેજ કરી શક્યું નથી કારણ કે આ સુધારાઓ મળ્યા તે પૂર્વે આ પ્રકરણ છપાઈ ગયું હતું. આથી શુદ્ધિ પત્રકમાં આવશ્યક સુધારાઓ કર્યા છે.
પ્રથમ પ્રકરણમાં ભારતના સર્વ આસ્તિક દર્શનકારે કર્મ અને કર્મફળમાં માને છે છતાં પણ જૈનદર્શનની માન્યતામાં શું ભેદ છે તે દર્શાવી હાલમાં ઉપલબ્ધ કર્મ સાહિત્યને ઉલેખ કર્યો છે અને પરિશિષ્ટમાં શ્વેતાંબર તેમજ દિગંબર ગ્રંથની યાદી આપી છે. વિશેષમાં આ ગ્રંથ કર્મવિષયક હોવાથી કેઈ અભ્યાસક પિતાની પ્રતિકૂળ પરિસ્થિતિ માટે એકાંતે કર્મકારણતા માની પુરુષાર્થને નિરર્થક ગણી ધર્મ પુરુષાર્થ ફેરવવામાં પ્રમાદિ ન બની જાય તે હેતુથી પરિશિષ્ટમાં સંસારી જીના પરિણામો માત્ર કર્માધીન નથી પરંતુ પુરુષાર્થ, કાળ, નિયતિ અને સ્વભાવ પણ તેમાં કારણરૂપ છે તે દર્શાવ્યું છે.
બીજા પ્રકરણમાં કર્મની વ્યાખ્યા, કર્મબંધમાં હતું તેમજ કાર્મણવણાનું સ્વરૂપ આપ્યું છે અને કર્મસંબંધી સર્વસાધારણ શંકાઓનું સમાધાન પણ કર્યું છે. પરિશિષ્ટમાં ઉપાદાનકારણ અને નિમિત્તકારણમાં ભેદ સમજાવી કે નય ક્યા કારણને પ્રધાનતા આપે છે તે સમજાવ્યું છે જેથી નિશ્ચય અને વ્યવહારનયના વિધાનોમાં પરસ્પર વિરોધ જણાતા વાચક મૂઝાય નહિ અને અનેકાંતદર્શનને પરિચય પણ મેળવી શકે.
ત્રીજું પ્રકરણ મૌલિક કહી શકાય તેવું છે. આધુનિક વૈજ્ઞાનિક દ્રષ્ટિથી છતાં પણ આગમ સિદ્ધાંતને સંપૂર્ણ પણે વફાદાર રહીને રૂપી અને અરૂપી દ્રવ્યના વિલક્ષણ સ્વરૂપનું વિસ્તારથી નિરૂપણ કરી આપણા જેવા સંસારી જીના અને સિદ્ધાત્માના જ્ઞાન અને સુખના પ્રમાણ વચ્ચે જે વિરાટ અંતર છે તે અસત્ કલ્પનાથી તેમજ ગણિતાનુગથી દર્શાવવાને પ્રયાસ કર્યો છે.
આ પ્રકરણમાં રૂપી અને અરૂપને લક્ષ્યાર્થ, સ્વભાવ અને વિભાવ પરિણામનું સ્વરૂપ, મૂર્ત અને અમૂર્તના રૂઢીગત અર્થથી ભિન્ન અર્થ, કાલાણુની સાર્થક છતાં અસત કલ્પના, આકાશ અને કાળના સ્વરૂપમાં સદશતા, રૂપી દ્રવ્યનું ક્રમસમુચ્ચય અને અરૂપીદ્રવ્યનું સમસમુચ્ચય પરિણમન ઈત્યાદિ વિષયનું નિરૂપણ જૈનદર્શનને જેને થોડે ઘણે અભ્યાસ છે તેઓને બીલકુલ અપરિચિત જણાશે છતાં પણ આધુનિક ગણિત અને પદાર્થ વિજ્ઞાનના જાણકાર આ નિરૂપણનું મૂલ્યાંકન કરી શકશે તેમ મારું માનવું છે.
આ પુસ્તિકામાં કર્મવિષય ઉપર માત્ર ત્રણ જ પ્રકરણ આપ્યા છે. હાલ મેં ૨૮. પ્રકરણે તૈયાર કર્યા છે અને તે વાચક સમક્ષ મૂકવાની ભાવના છે, પરંતુ વાચકવર્ગને આ લઘુ પુસ્તિકા અંગે કે પ્રતિભાવ મળે છે તે પર આનો આધાર છે. આથી વાચકોને વિનંતિ કરવાની કે આ પુસ્તિકા વિષે તેમને અભિપ્રાય અવશ્ય મોકલે.
આ પુસ્તિકાનું સફાઈદાર છાપકામ સોનગઢમાં સુમતિ પ્રિન્ટિંગ પ્રેસનાં

Page #13

[
૧૨ ]
સચાલકાએ અત્યંત મહેનત લઈ કરી આપ્યુ છે તે ખદલ તેમના આભાર માનું છું. પાલીતાણા જૈન શ્રેયસ્કર મ`ડળ પાઠશાળાના અધ્યાપક શ્રી કપૂરચંદભાઈ વારૈયાએ સવ પ્રુફ તપાસી આપ્યા છે તેમને પણ હું... આભારી છું. અત્રે જે અત્યંત લાંબુ શુદ્ધિપત્રક આપવું પડ્યુ છે તેમાં મારા જ દોષ છે. આ પ્રકારના કામના બિનઅનુભવ અને ઉતાવળે પ્રેસ કાપી બનાવીને મેાકલાવી અને બીજા અનેક કારણેાને લીધે ભૂલા રહી ગઈ હાવાથી આમ બન્યું છે તે વાચક મને ક્ષમા કરે તેવી વિનતિ કરૂં છું. —લિ. કીર્તિ માણેકલાલ શાહ
*
૧૫ હીલ જ્યું, રીજ રાડ, વાલકેશ્વર, મુખઈ-૪૦૦૦૦૬
101

Page #14

શુદ્ધ
| |
૦
૦
|
૦
|
૦
|
કૃપાથી
૦
|
૦
|
|
૮
|
૯ થી ૧૧
*
|
૬ - ૧૨
શુદ્ધિ પત્રક ફકરાઓના ક્રમાંક ઘણે ઠેકાણે ખેટા લખાયા છે પરંતુ અત્રે તે શુદ્ધ કર્યા નથી. અનુક્રમણિકામાંથી આ ફકરાઓના ક્રમાંક સુધારવાની વિનંતિ– પૃષ્ઠ પંક્તિ
અશુદ્ધ ૧ – ૧૦ આસ્તિક દશનો આત્માને આસ્તિક દર્શને આત્માને
ભિન્ન ભિન્ન સ્વરૂપે માને
છે. જૈનદર્શન ખા )) કર્મવગણના
કાર્પણ વગણના છે અર્થાત્
છે ત્યારે તે કર્મરૂપે પરિણત
થાય છે અર્થાત્ જીવની શુભાશુભ પ્રવૃતિને જીવના શુભાશુભ પરિણામને દયાથી સ્વભાવ
સ્વભાવ, કર્મ
કાર્પણ તાર્કિકતા
તર્કબદ્ધતા વિરક્તિ
વિરામ ઈષ્ટાનિષ્ઠ બુદ્ધિ...અને તજજન્ય પ્રવૃતિ અને તજજન્ય
વિષયમાં ઇષ્ટાનિઝ બુદ્ધિની વિષયમાંથી ૬ – ૧૮ શાશ્વત, મૌલિક (અસંયેગી) સ્વતંત્ર ૬ – ૨૫
આ અસંગે
અસંગી ૭ – ૯, ૧૦ મિથ્યાત્વભાવે
મિથ્યાત્વાદિ ભાવે કરીને કરીને અથરમતે આત્મા આત્મા વિજાતીય
સજાતીય, વિજાતીય અને
ઉભય તીર્થંકર
તીર્થંકરાદિ તસ્વસ્થાનું
દસ સ્થાનેનું અંતકૃદ્ દશાંગ
અંતકૃતદસાંગ
જીવની ૧૫ – ૧૮ વિનવિજય
વિનયવિજયજી પ્રમાણે
પ્રમાણે ૨૦ – ૨૪
ભાવકર્મથી ૨૨ - ૧૧ કરે છે. જેમાં
કરે છે જેમાં ૨૨ - ૩૦ ઈષ્ટ”
ઈષ્ટ ૨૩ - ૪
કહેવાય છે. “માત્ર... કહેવાય છે.” માત્ર ૨૩ – ૧૬, ૧૯ ૨૪ - ૨૭
૦
|
|
૦
|
૧
|
૯
| |
|
*
|
ભાવકમ
งง

Page #15

પૃષ્ઠ
૨૫ - ૪
૨૫
૨૬
૨૦ - ૬, ૭
૨૭ – ૯
૨૮ - ૨
૨૮ - ૧૩
૩૭
૨૮ - ૧૮
૩૦ - ૧૧
૩૭
39-6
૩૬ - ૮
૩ ૧૦, ૧૧
૩૯
-
૪૦ -
•
૪૭
४७
૪૮
-
૪૨
।। ।
૪૯
૧૧
૪. - ૨૦
૪૦ - ૩૧
૪૧ – ૭
૪૧ ૪૨ - ૫
૪૨ -
પંક્તિ
-
| | | |│││
-
૨૭, ૨૯
૨૯,૩૦,૩૧ વિષયેા તેમજ પ્રશ'સા... પરિણામ એ
४७ - g
1
1
મથાળુ
૧૧
૨૯
२६
૧૭
૯, ૨૩
૧૭
૧૪
” ૪ ઇ
અશુદ્ધ
હૈતભૂત અભિગ્રહિક
કહેવાય છે. “ દશવૈકાલિક
છે “ સસારની
[ ૧૪ ]
પૂ
ચેગ માત્મપ્રદેશા દ્વારા ક સ્ક ધાતુ ગ્રહણ કરે છે.
અભાવમાં
સ્કધા એકબીજાને
છે ઈ
ભાવેશ .
રાગાદિ ભાવે કમ
પરિણામમાં
ક્રમ કૃતિના
ભાગે
અને તેથી સવ
ક્ષેત્ર સ્થાનમાં
અવગાહનના સ્થાનની
પરાવત ન
પરિશિષ્ટ-૬ માં
એક જ
પ્રમાણુની
અન’તગુણુની
જાત્ય તર Transletion
અવગાહન સ્થાનાન્તર ભાવમાં
અવગાહન સ્થાનાન્તર
સફળતાપૂ ક
ભડાર
શુદ્ધ
હેતુભૂત આભિગ્રહિક
વિષયામાં પ્રવૃતિ તેમજ
પ્રશ'સા, માન, અપમાન આદિ મનના વિષયેામાં રતિ, અતિ આદિ પરિણામે કહેવાય છે. ” દસવૈકાલિક છે. '’સંસારની
પૂર્વે
ચેાગ અને આત્મપ્રદેશા દ્વારા કાણુ 'ધેનુ ગ્રહણ અને કમરૂપ પરિણમન કરે છે અભાવમાં આશ્રવિત ક્રમાં સ્ક ંધાને વાયુ, જળ, અગ્નિાદિ સ્કુલ પદાર્થી છે ન ભાવાના -
રાગાદિ ભાવા કામણુ સ્કાના કમ સ્વરૂપે પરિણતિમાં
કમ પ્રકૃતિના
ભાંગે
તેના સ
ક્ષેત્રસ્થાન અવગાહનાસ્થાનની
પરિવત ન
પરિશિષ્ટ-૧૧ પૃ. ૧૪ માં
એ જ
ભાવપ્રમાણની
અનંતગુણુ
જાત્યાંતર
Translation
અવગાહનાસ્થાનાન્તર
યાને તેના ભાવસ્થાનમાં
અવગાહના સ્થાનાન્તર
સકળતાપૂર્વક
'ડાર

Page #16

[ ૧૫ | પૃષ્ઠ પંક્તિ
અશુદ્ધ ૪૯ – ૯, ૧૦, ૧૧ ગુણનું પરિણમન અભેદ છે
તે તે ક્ષેત્રમાં, અવસ્થિત તે તે ક્ષેત્રમાં અવસ્થિત ૫૦ – ૧૩ સ્પર્શીને
અવગાહીને ૫૧ - ૨૬ તેઓએ
તમેએ પર – ૨૨ ગુણ-લઘુ
ગુરુ–લઘુ પર - ૩૩ પ્રાપ્ત
પ્રાપ્ત પર - ૩૩ રૂપીના ભાવમાં અરૂપીના ભાવ પ્રમાણમાં ૫૩ – ૧૯ કરી શકયા
કરી નથી શકયા ૫૪ – ૧
માપના ૫૫ – ૨૨ તેવ'
તેનું ૫૬ - ૨૩, ૨૭, ૨૭ અપ્રતિષિદ્ધ
સતત પ૬ - ૨૩ થી ૨૭ continumના અર્થમાં..
સંતત દ્રવ્ય છે. વ્યક્તિ વિશેષતાનું વ્યક્તિ વિશેષનું
૬૮ – ૧૫ ૬૮ - ૨૧ ૬૮ - ૨૯ ૭૦ – ૨૩ ૭૦ – ૨૫
તેમના કરે છે તે વહેરાશાદિ દક્ષિણમાં”
અજ્ઞાનમાં ભેદ છે આવી “પૂર્વગ જ્ઞાતૃત્વ અને ત્વ દેશથી અપ્રત્યાખ્યાનાવરણીય જીવના સગી
તેના : કરે છે તે વિચારીએ તે બહેરાશાદિ દક્ષિણમાં છે” અજ્ઞાનમાં ભેદ છે. આથી પૂર્વગ જ્ઞાન અને દર્શન કાળ અને દેશથી અપ્રત્યાખ્યાનાવરણીય કષાય, જીવની સગી
દ્રવ્ય તે
દ્રવ્યને
પૂર્વ
પ
જ્ઞાન લબ્ધિને
લબ્ધિને
(Space-lime ) અર્થાત ભાવના
(Space-time) ભાવના અર્થાત
૯૪ -- ૧૫

Page #17

પૃષ્ઠ
૯૫ - ૧૯
૫ - ૨૨, ૨૫
૬ - ૫
3 -- રે
૯૮
૯૯ -
૯૯
ܘܘܢ
૧૦૧
II
૧૦૦ ૧૨
૧૦૦
૧૨
૧૦૦
૧૦૩
૧૦૩
-
-
-
1
I│I
ભક્તિ
-
૧૦૨
૧૦૨
૨૪
૧૦૩ - ૮
-
૧૮, ૧૯
૧૬
—
૨૫
-
२०
२७
૨૭
૧૦
૧૩
અશુદ્ધ આધારનુ
k
ભાવાવિભાવ
એક આપણી
અસ ખ્યાત
કહેવા
ભાવના
ઇન્દ્રણીએ
આખુ
સખ્યા પ્રમાણે માહેન્દ્ર અને બ્રહ્મલાક
ત્રિપુ
(conapts ) દેવ તેના
૧૦૪
દ
૧૦૬ - ૨૦
૧૦૭ – ૧૯
૧૦૯ - ૯,૧૦,૧૭
૧૦૯ – ૧૨
૧૦૯ - ૨૦
૧૦૯ - ૨૬
૧૧૨ – ૧૦
૧૧૪
૧૨
૧૧૬ – ૨૯
૧૧૮ - ૨૦ ૧૧૯
૨૬
નિમૂળ
તા. ક: સબંધિની જોડણી ઘણા સ્થાને
continum dimention
सुंधारी
દેવલે કના તે રીતે
ચારિત્રમાહુજન્ય (infinite')
( g. Contor
અનુમાર્ગજ્ઞાન પ્રતિ સમૈય
[ ૧૬ ]
પરમાં
૬૮ માં
ભયભિરૂતાં પ્રત્યભિમાન
દેવ થકી તેના
( Loga Logøk)
( Loga LogãK)
(L0g2 k)
(Log2K)
પ્રતિ સમય ભાગવાતા પ્રતિ સમય ભેગવે છે તેના અનંતમા
જ
આ ધારાનુ
K
ભાષાવિભાગ
એક કણ આપણી
સખ્યાત
કરવા
ભવના
ઇન્દ્રાણીએ
આનું
સંખ્યાપ્રમાણ બ્રાલેાક અને લાન્તક
ત્રિહું
( concepts)
શુદ્ધ
ભાગ પ્રમાણ જ છે. અત્રે હું સિદ્ધ જીવ
થકી પ્રતિ સમય
દેવલાકના દેવાની
તે કઈ રીતે
X
( transfinite )
( G. Cantor
અનુમાનજ્ઞાન જે પ્રતિ સેકંડ
પર
૩૯ મા
ભવભરૂતાં પ્રત્યભિજ્ઞાન
નિમૂ ળ
ખાટી છે તે સુધારી સબંધી કરવી
डरपु
"I
continuum
* dimension

Page #18

ભારતીય દર્શનમાં કર્મવિષયક માન્યતા–૧ ૧ ભારતીય દર્શનમાં કમની માન્યતા :
ભારતવર્ષના સર્વ આસ્તિક યાને પરલકવાદી દર્શન “કમ” અને કર્મફળમાં માને છે. સાધારણતયા જીવ દ્વારા જે કંઈ કરાય તે કર્મ કહેવાય. આસ્તિક દર્શનકારને મત છે કે જીવનું પ્રત્યેક સારું યા નરસું કાર્ય તેના સંસ્કાર જીવાત્મામાં મૂકી જાય છે. આ સંસ્કારને તૈયાયિક તથા વૈશેષિક દર્શન ધર્મ યા અધર્મ નામથી પુકારે છે. સાંખ્ય તથા ગદર્શન તેને કમશય કહે છે. બૌદ્ધો તેને વાસના યા અનુશય કહે છે. ન્યાયમંજરીકાર કહે છે કે “કેઈને પ્રયત્ન વિના ફળપ્રાપ્તિ થતી દેખાય છે, તે કોઈને પ્રયત્ન છતાં ફળ પ્રાપ્ત થતું નથી. આનું કેઈ દષ્ટ કારણ દેખાતું નથી તેથી તેનું કોઈ અદષ્ટ કારણ માનવું રહ્યું,” આથી તેઓ કર્મને અદષ્ટ કહે છે. બાકી દેવ, ભાગ્ય, પુણ્ય, પાપ, આદિ શબ્દપ્રયોગ લગભગ કર્મના અર્થમાં પ્રાયઃ સર્વ દર્શનકારો કરે છે. આસ્તિક દર્શને આત્માને એક મૌલિક (elementary substance ), સ્વતઃસિદ્ધ, શાશ્વત, અનુત્પન્ન અને અવિનાશી પદાર્થ માને છે. આત્માનું અવિનાશીપણું પુનર્જન્મની પરંપરા માન્યા વિના ઘટે નહિ, અને પુનર્જન્મની સિદ્ધિ માટે “કર્મ” માનવું જ પડે છે.
વાવે તેવું લણે”, “ખાડો ખોદે તે પડે”, “કરેગા સો ભરેગા”, “કર ભલા સો હે ભલા” ઈત્યાદિ લેકપ્રચલિત કહેવત પણ કર્મ અને કર્મફળની માન્યતા ભારતીય લેકજીવનમાં કેવી ઊંડી વણાઈ ગઈ છે તે દર્શાવે છે. ૨. કર્મવિષયક જૈન માન્યતાની મૌલિકતા :
આમ ભારતના સર્વ આસ્તિક દર્શનકારે કર્મમાં માને છે તે ખરા, પરંતુ કર્મ વિષયક જૈન માન્યતામાં મૌલિક ભેદ છે. જેને માન્યતા મુજબ “કર્મ' એ છવગત માત્ર સંસ્કાર નથી પરંતુ એક વસ્તુભૂત જીવથી ભિન્ન સૂમ પદાર્થ છે કે જે રાગી* જીવની માનસિક, વાચિક અને કાયિક ક્રિયા થકી આકૃષ્ટ થઈ જીવ સાથે-આત્મપ્રદેશ સાથે દૂધ પાણીની જેમ ઓતપ્રોત થઈ જાય છે, અર્થાત્ બંધાઈ જાય છે. આ વસ્તુભૂત પદાર્થ બીજો કઈ નહિ પરંતુ પુદ્ગલ જ (matter) છે, ઈન્દ્રિયેથી અગ્રાહ્યા એ પુદ્ગલનો સૂક્ષ્મ પરિણામ અર્થાત પર્યાય છે. બીજો ભેદ એ છે કે જૈન સિદ્ધાંત કર્મના બંધમાં કે તેના ફળની પ્રાપ્તિમાં કઈ દેવી કે ઐશ્વરી શક્તિને હસ્તક્ષેપ * આવા ચિહ્નો માટે પરિશિષ્ટ જેવું.

Page #19

[ શ્રી જિનપ્રણીત કર્મ વિજ્ઞાન સ્વીકાર નથી. સુખ કે દુઃખ, આરોગ્ય કે અનારોગ્ય, શ્રીમંતાઈ કે ગરીબાઈ સુરૂપ યા કુરૂપ, જે કંઈ વ્યક્તિ પામે છે યા ભેગવે છે તે માટે તેને પૂર્વના કર્મો અર્થત કાર્યો જવાબદાર છે. તે તેના આચાર, વિચાર અને ઉચ્ચારના પરિણામમાંથી છટકી શકતું નથી. જીવ તેની મન, વચન અને કાયાની પ્રવૃત્તિ કરતા છતાં આ લેકમાં ડબીમાં મેસની જેમ ઠાંસી ઠાંસીને ભર્યા છે તે કર્મવર્ગણાના સૂક્ષમ સ્કને ( Molecules) પિતાના આત્મપ્રદેશ વડે ગ્રહણ કરી ક્ષીરનીર યા લેહાનિવત્ તેમાં ઓતપ્રત કરી નાખે છે અર્થાત્ બાંધે છે. બંધાયેલા આ જ કર્મઔધના ફળસ્વરૂપ ઉદયકાળે આત્માને તેનાં ફળ ભોગવવાં જ પડે છે. આમાં કોઈ દેવી શક્તિ કે ઈશ્વર તેને ઉગારી શકે નહિ.
- વૈદિક દર્શનકારેને મત છે કે આત્માને સ્વર્ગમાં કે નરકમાં મોકલનાર, આત્માને સુખ કે દુખ આપનાર સર્વશક્તિમાન ઈશ્વર જ છે. આત્મામાં સ્વયં કઈ પણ કાર્ય કરવાની ક્ષમતા જ નથી. તેની સર્વ પ્રવૃત્તિ ઈશ્વરપ્રેરિત જ છે. મહાભારત વન પર્વ અ. ૩૦ લેક ૨૮ માં આ જ વસ્તુ કહેતા જણાવે છે:
મો જનનુરનીશોનમનઃ સુલ–ગુણો
इश्वरप्रेरितो गच्छेत्, स्वर्ग वा श्वभ्रमेव वा ॥ ન્યાયદર્શન પણ ઇશ્વરને કર્મફળના નિયતા માને છે. આ ઇશ્વરકર્તવવાદ જૈનદર્શનને અમાન્ય છે. ઈશ્વર તે વીતરાગ છે. અન્યને સુખ કે દુઃખ આપવું તે વીતરાગનું કાર્ય હોઈ જ ના શકે. સુખ યા દુઃખ જે કંઈ જીવ ભેગવી રહ્યો છે તેને નિર્માતા જીવ સ્વયં છે. પૂર્વકૃત દુષ્કૃત્યનું દુઃખરૂપ અને સુકૃતનું સુખરૂપ ફળનું પ્રાપ્ત થવું તેમાં ઈશ્વરને નિયન્તા માનવા તે યથાર્થ નથી. જીવની શુભાશુભ પ્રવૃત્તિને અનુરૂપ કર્મોનું સિંચન અને યોગ્ય ક્ષેત્રે અને કાળે યથાગ્ય ફળનું પ્રાપ્ત થવું તે સર્વ કાર્મિક ક્રિયા-પ્રક્રિયાનું નિયમન સ્વાભાવિક છે. અપથ્ય ખેરાકની આરોગ્ય પર પ્રતિકૂળ અને પથ્ય અને પૌષ્ટિક રાકની અનુકૂળ અસર થાય છે, તેમાં ખેરાક અને ખાનારની પ્રકૃતિ કારણ છે. નહિ કે અન્ય કેઈ. આવી જ રીતે શુભાશુભ કર્મોનું તદનુરૂપ શુભાશુભ ફળ, જીવ અને કર્મના સંબંધથી નિપજતું કાર્ય સ્વાભાવિક છે.
આમ છતાં પણ આપણે ઈશ્વરને આપણા તારક કહીએ છીએ તેમાં દષ્ટિ જુદી જ છે. જે જિનેશ્વરદેવે આપણને આ સંસારથી મુક્ત થવા માટે સરળમાં સરળ રાજમાર્ગ દર્શાવ્યા છે અને જેણે આપણને તે માર્ગ પર સ્થિત કરવા પ્રેરક ઉપદેશ આપી જાગૃત કર્યા છે, તેમને ઉપકાર અદ્વિતીય છે. આવા પરમ ઉપકારી જિનેશ્વરની આપણુ તારક, મહાઉપકારી, આપણને મુક્તિ અપાવનાર, સંસારના દુખેથી ઉગારનાર, બેધિલાભ પ્રદાન કરનાર ઈત્યાદિ સ્વરૂપે ભક્તિ ન કરીએ તે આપણને કૃતાતાને

Page #20

ભારતીય દર્શનમાં કર્મવિષયક માન્યતા ]
[ ૩ મહાદેષ લાગે. વળી આપણી સુખ-સમૃદ્ધિમાં આપણું કર્તાપણાનું અભિમાન ટાળવા આપણે તે સર્વ ઈશ્વરની દયાથી પ્રાપ્ત થયું છે તેમ કહીએ તે વ્યવહાર ગ્ય જ છે; તે આપણે દાક્ષિણ્ય ગુણ છે, નમ્રતા છે, આત્માને ઉન્નત કરનાર મહાન ગુણ છે. કહ્યું છે કે વિનય અને નમ્રતા સર્વ સદ્દગુણનું અને અભિમાન સર્વ દૂષણનું બીજ છે. જૈનદર્શનને કર્મસિદ્ધાંત વ્યક્તિને આત્મનિર્ભર બનાવી પ્રશસ્ત પ્રવૃત્તિ પ્રતિ પ્રેરિત કરી, પુરુષાર્થને જાગૃત કરે છે. ૩. જૈનદર્શનમાં કર્મવિચારની વિશાળતા :
જૈનદર્શનમાં કર્મવિષયક જેટલે સૂક્ષમ અને વિશાળ વિચાર છે તે અન્ય કોઈ દર્શનમાં નથી પ્રાપ્ત થતું. કર્મના આઠ મૂળ અને એકસે અડતાળીશ ઉત્તરભેદે કરી તે દ્વારા અનંતાનંત સંસારી જીની ભિન્ન ભિન્ન અનુભવસિદ્ધ અવસ્થાઓને જે બુદ્ધિગમ્ય ખુલાસો જૈનદર્શન કરે છે તે ખુલાસો અન્ય કોઈ પણ દર્શનમાં જોવા મળતું નથી. આત્માને કર્મ સાથે બંધ કેવી રીતે અને કયા હેતુએથી થાય છે, કેવા કારણથી કર્મમાં કેવી ફળપ્રદાન શક્તિ ઉત્પન્ન થાય છે, કેટલા કાળ પર્યત કર્મ આત્મા સાથે સુષુપ્ત અવસ્થામાં પડી રહે છે અને કેટલા કાળ પછી તે ફળ આપવા માંડે છે, ફળપ્રાપ્તિના નિયત સમયમાં આત્મશક્તિ ફેરફાર કરી શકે કે નહિ, એક કર્મપ્રકૃતિ ( કમને સ્વભાવ તથા પ્રકારની ફળ આપવાની શકિત) અન્ય પ્રકૃતિરૂપે પરિણુમાવી શકાય કે નહિ, કેવા સાધનથી કર્મને નિષ્ફળ બનાવી શકાય, ક્યા પ્રકારનાં કર્મો આત્માને ફળ આપ્યા વિના રહેતાં નથી, આત્મા કર્મ તથા અન્ય પુગલ સ્કંધ ગ્રહણ કરી તેમાંથી શરીર, ઈન્દ્રિયે, મન આદિનું નિર્માણ કેવી રીતે કરે છે, કયા કર્મો નિરંતર બંધાય છે, કયા કર્મો સાંતર બંધાય છે, પ્રત્યેક કર્મ સતત કેટલા કાળ પર્યત બંધાઈ શકે છે, કઈ કર્મપ્રકૃતિના બંધમાં આંતરૂં પડે તે કેટલું પડે, આત્મા તેની નિકૃષ્ટ અવસ્થામાંથી નીકળી મેક્ષ પ્રતિ પ્રયાણના ક્રમિક પગથીયાનું શું સ્વરૂપ છે, આવા અને અન્ય પ્રકારના કર્મ સંબંધી પ્રશ્નોની વિચારણું અને ખુલાસે જૈન કર્મસિદ્ધાંત કરે છે. આ વિસ્તૃત સર્વાગી કર્મવિચાર કઈ પણ દશને કર્યો નથી. આથી જ કર્મસિદ્ધાંત જૈનદર્શનની વિશેષતા છે. કર્મસિદ્ધાંત જૈનદર્શનને પ્રાણ છે. કર્મ-સાહિત્ય જૈન-સાહિત્યને મોટો ભાગ રોકે છે. કર્મસિદ્ધાંત ઘણે જ ગહન છે પરંતુ તર્કબદ્ધ છે. તેની તાર્કિકતા ઊંડા અભ્યાસ વિના પામી શકાય તેમ નથી. આવા ગહન તર્કગ્રાહી પદાર્થો શરૂઆતમાં નિરસ અને કંટાળાજનક લાગે છે. પરંતુ એક વખત તેનું ઊંડાણ પામ્યા પછી જે રસ લાગે છે તે છૂટતું નથી અને આ સંસારચક્રનું નિયતસ્વરૂપ હથેલીમાં પડેલા બેર જેમ સ્પષ્ટ ભાસતું થઈ જાય છે. ૪. કર્મવિષયક જૈન સાહિત્ય :
ભગવાન મહાવીરના દિવ્ય ઉપદેશના સંગ્રહરૂપમાં શ્રી ગણધર ભગવતે દ્વારા જે

Page #21

[ શ્રી જિનપ્રણીત કર્મવિજ્ઞાન બાર અંગ સાહિત્ય નિર્માણ થયું હતું તેમાં બારમું અંગ “દષ્ટિવાદ' હતું. તેમાં ચૌદ પૂર્વો હતા. તેમાં “કર્મપ્રવાદ” નામના આઠમા તેમજ “અગ્રાયણીય” નામના બીજા પૂર્વના કર્મપ્રાભૃત નામના પ્રાભૃતમાં કર્મવિષયક વિવેચન હતું. પરંતુ હાલમાં વેતાંબર કે દિગંબર વામયમાં આ સાહિત્ય ઉપલબ્ધ નથી, પરંતુ આ બેઉ પૂર્વેના આધારે રચાયેલું કર્મસાહિત્ય આજે પણ ઉપલબ્ધ છે. આ સાહિત્ય પૂર્વસાહિત્યની સરખામણીમાં ઘણું જ ન્યૂત હોવા છતાં પણ એટલું તે વિશાળ છે કે તત્વના રસિયાઓની જિજ્ઞાસા તે તૃપ્ત કરી શકે છે. હાલ આપણું કર્મવિષયક જ્ઞાન મુખ્યતયા નિન ગ્રંથના આધાર પર અવલંબિત છે.
(i) કષાયપ્રાભૃત : આ અતિપ્રાચીન ગ્રંથને ઉદ્ધાર પાંચમાં જ્ઞાનપ્રવાદ પૂર્વની દસમી વસ્તુના ત્રીજા પ્રાભૃતમાંથી થયો હોય તેવું માનવાને કારણે મળે છે. આ ગ્રંથના કર્તા ગુણધરાચાર્ય છે અને તે પર ચૂર્ણિસૂત્રની રચના યતિવૃષભાચાર્યો કરી છે અને તે પર ટીકાના રચયિતા આચાર્ય વીરસેન અને આચાર્ય જિનસેન છે. આ ગ્રંથ તેમજ તેની ચૂણિ અને ટીકા મૂડબિદ્રિના દિગંબર જ્ઞાનભંડારમાંથી ઉપલબ્ધ થયા છે. સર્વ જૈન આમ્નાયમાં આ ગ્રંથ અત્યંત આદરણીય સ્થાન ધરાવે છે. | (ii) કર્મપ્રકૃતિ ઃ તેમજ
(ii) બંધશતક : આ બેઉ પ્રાચીન ગ્રંથન અગ્રાયણીય પૂર્વની પાંચમી ક્ષીણલબ્ધિ નામની વસ્તુ અંતર્ગત ચેથા કર્મપ્રકૃતિ નામના પ્રાકૃતમાંથી આચાર્ય શિવશર્મસૂરિ મહારાજાએ ઉદ્ધાર કર્યો છે. | (iv) સપ્તતિકા : આ ગ્રંથને આધાર પણ કર્મપ્રકૃતિ પ્રાભૃત જ છે. આના કર્તા કોણ છે તે ચોક્કસ કહી શકાતું નથી છતાં પણ ઘણાએ વિદ્વાને આ ગ્રંથના કર્તા પણ આચાર્ય શિવશર્મસૂરિ હવાની કલ્પના કરે છે.
(v) મહાકમપ્રકૃતિ પ્રાભૂત : આ ગ્રંથ પણ પૂર્વેત છે અને બંનેને આખાયને માન્ય છે. આ પરની વૃત્તિએ માત્ર દિગંબર ભંડારમાંથી જ પ્રાપ્ત થાય છે.
૫. જૈનદર્શન એકાંતે કમવાદમાં માનતું નથી ?
કર્મવિષયક વિપુલ સમ્પત્તિ જૈનદર્શનમાં છે, અને તેમાં કર્મનું મહત્વ પણ ઘણું જ છે. આમ છતાં પણ અનેકાંતવાદી જૈનદર્શન એકાંતે કર્મવાદને જ માને છે તેવું નથી. આ દર્શનમાં કર્મની જેમ જ કાળ, સ્વભાવ*, નિયતિ* અને પુરુષાર્થનું મહત્ત્વ પણ ન્યૂન નથી. ભિન્ન ભિન્ન કાર્યોમાં કઈ એક કારણને પ્રધાન સ્થાને મૂકી અન્યને ગૌણ સ્થાને સ્થાપી આગમમાં ઘણી વિચારણા કરી છે. જીવ જે એકાંતે માત્ર કર્મને જ આધીન હોય અને પુરુષાર્થનું કંઈ જ સ્થાન ન હોય તે જીવ મુક્તિલાભ જ આવા ચિહ્નો માટે પરિશિષ્ટ જેવું.

Page #22

ભારતીય દર્શનમાં કર્મવિષયક માન્યતા ] પ્રાપ્ત કરી જ ના શકે. કાળ, સ્વભાવ અને નિયતિની વિવક્ષા ગૌણ કરીને આગમમાં કર્મ અને પુરુષાર્થના બેલાબલ વિષે ઘણી વિચારણા કરી છે. કર્મ બળવાન છે કે પુરુષાર્થ એ પ્રશ્ન અડીખમ સદાને માટે ઉભે જ રહે છે. કારણ કે વિશ્વમાં બન્ને રીતે બનતું જોવામાં આવે છે. ક્યારેક કર્મ આત્મા પર જોર કરી જાય છે તે કઈ વખત આત્મા કર્મ પર જોર કરી જાય છે. શ્રી ભગવતી સૂત્રમાં આ જ હકીક્ત સ્પષ્ટ કરતા કહ્યું છે: “વસ્થર મારું ચાહું, સ્થવિ કા વસ્ત્રો.”
કાળ, સ્વભાવ અને નિયતિ ઉપર આપણે બિલકુલ કાબુ નથી. ભાગ્યની અર્થાત બંધાયેલા કર્મની જાણ નથી. પરંતુ આત્માને સ્વાધીન પુરુષાર્થ છે તેથી ભવ્ય પુરુષાર્થ ફેરવી કર્મબંધમાંથી સર્વથા મુક્ત થવું એ જ આપણું પરમ ધ્યેય બની રહે છે. અનંત, શાશ્વત, સ્વાધીન, અવ્યાબાધિત અને પરમસુખની પ્રાપ્તિ પણ કર્મમુક્તિથી જ સાધ્ય છે. જીવ માત્ર આ જ ચાહે છે. તે સમજે યા ન સમજે પરંતુ આ જ તેનું પરમ ધ્યેય છે. આ જ તેને પરમ ઈષ્ટ છે.
પરિશિષ્ટ* ૬. જ્ઞાનાવરણીય કર્મોનો ક્ષય વા ક્ષપશમ :
જ્ઞાન એ જીવની પિતાની શક્તિ છે. આ શક્તિને દબાવનાર યા આવનાર (ઢાંકનાર) કર્મને જ્ઞાનાવરણીય કર્મ કહેવાય છે. આ કર્મને ક્ષય થાય એટલે કે તે કર્મ આત્મપ્રદેશથી સર્વથા છૂટું પડી ખરી જાય તે જીવની જ્ઞાનશક્તિ સંપૂર્ણપણે પ્રગટ થાય અર્થાત્ જીવનું કેવળજ્ઞાન પ્રગટ થાય. પરંતુ ન્યૂનાધિક પ્રમાણમાં આંશિક (અપૂર્ણ) જ્ઞાન પ્રગટ થતું રહે છે તેમાં કારણભૂત કામિક પ્રક્રિયાને જ્ઞાનાવરણીય કમેને ક્ષયોપશમ કહેવાય છે. બુદ્ધિની તીવ્રમંદતા, સ્મરણશક્તિની હીનાધિકતા, દાર્શનિક વિષયમાં રુચિ-અરુચિ ઈત્યાદિ ભિન્ન ભિન્ન જ્ઞાનસંબંધી શક્તિઓની તરતમતામાં જ્ઞાનાવરણીય કર્મને તથાવિધ ક્ષયોપશમ કારણ છે. આપણે ૨૭ મા પ્રકરણમાં ક્ષપશમ વિષે વિસ્તૃત વિચારણા કરશું. ૭. વિરતિ :
વિરતિને સામાન્ય અર્થ છે નિવૃત્તિ યા વિરક્તિ. જેનપરિભાષામાં આનો અર્થ વિશાળ છે. અનાદિ કાળથી જીવ એક એ ભ્રમ સેવી રહ્યો છે કે ઈન્દ્રિયજન્ય વિષયસુખ જ ખરેખર સુખ છે. બીલકુલ દુઃખથી રહિત, સંપૂર્ણ, શાશ્વત અને સ્વાધીન સુખને પિતે ઈચ્છુક હોવા છતાં અને વળી વિષયસુખ આવું સુખ નથી પરંતુ તેથી વિપરીત તે દુઃખગર્ભિત, અપૂર્ણ, અશાશ્વત અર્થાત્ ક્ષણિક અને પરાધીન છે તે અનુભવ ભવભવથી કરતું આવ્યું હોવા છતાં પણ વિષયમાં ઈચ્છાનિષ્ટબુદ્ધિના સંસ્કારેએ તેને એ તે જડસુ બનાવી નાખે છે કે પહેલા

Page #23

૬ ]
[ શ્રી જિનપ્રણીત કવિજ્ઞાન ચશ્માએ ચશ્મા શોધતા પતિની જેમ અનંતસુખના ધણી જેમાં સુખનેા એક કણ પણ નથી એવા જડ પૌદ્ગલિક વિષયેામાંથી સુખની પ્રાપ્તિ માટે અનેક પ્રકારના આરંભ–સમારંભ કરે છે. આરભ એટલે હિંસાજનક કાર્યાં અને સમાર' એટલે આરભના સાધને સજ્જ કરવાની પ્રવૃત્તિ. સાંસારિક પ્રવૃત્તિમાં રત જીવને જ્ઞાનીઓએ ગબડતા અગનગાળાની ઉપમા આપી છે. અગ્નિથી લાલચેાળ થયેલા લાખડના ગમડતા ગાળા જેવી રીતે તેના માગમાં આવતા અસંખ્ય જીવજ તુએને નાશ કરે છે તેવી જ રીતે વ્યાપાર, ઉદ્યોગ, રસોઈ, મનેાર'જનની પ્રવૃત્તિ ઇત્યાદિ હર પ્રકારની સાંસારિક પ્રવૃત્તિમાં છએ કાયની હિંસા અવશ્ય'ભાવિ છે. તેથી તે સ`ને આરભ-સમારંભ કહેવાય છે. આથી પાંચ ઇન્દ્રિયા અને મનના વિષયેામાં ઇટાનિષ્ટબુદ્ધિ અર્થાત્ ઈષ્ટ વિષયેામાં અભિમુખતા અને અનિષ્ટ વિષયમાં વિમુખતા સ્વરૂપ પિરણામ અને તજજન્ય છએ કાયની હિંસામાં કારણભૂત આરભ-સમારભને અવિરતિ કહેવાય છે અને તેથી વિપરીત અર્થાત્ વિષયામાં ઈષ્ટાનિષ્ટ બુદ્ધિની નિવૃત્તિપૂર્વક ષટ્કાયની હિંસાજન્ય પ્રવૃત્તિને ત્યાગ વિરતિ છે. પૃથ્વી, અસ્ (જળ), વાયુ, તેજ ( અગ્નિ ), વનસ્પતિ જેનુ શરીર છે તે પાંચ પ્રકરના સ્થાવર (હલન ચલન કરવાને અશક્તિમાન) જીવે। અને હલન ચલન કરવાની શક્તિવાળા ત્રસ જીવેા, એ છએ પ્રકારના જીવા ટૂંકમાં ષટ્કાય યા છ કાય કહેવાય છે,
૮. આસ્તિક દર્શન :
સામાન્યથી આત્માને જે શાશ્વત, મૌલિક ( અસ'યેગી ) પદાર્થ માને તે આસ્તિક કહેવાય. આત્માની સ્વતંત્ર સત્તા ન સ્વીકારતા તેને પુદ્ગલ યા પ'ચમહાભૂતનુ' (પૃથ્વી, પાણી, અગ્નિ, વાયુ અને આકાશ ) બનેલું માને છે તે ચાર્વાક નાસ્તિક દર્શીન છે. આત્માનું ત્રિકાળ અસ્તિત્વ અને તેથી તેનું અવિનાશીપણુ' માનવાથી પુનર્જન્મ માનવેા પડે છે, કારણ કે અવિનાશી આત્માની શાશ્ર્વતતા જન્માની પરપરામાં જ સ્વીકાર્ય બની શકે છે. વેદાંત દન જૈનને નાસ્તિક દર્શન કહે છે કારણ કે તેઓ ઇશ્વરને જે અર્થાંમાં માને છે તે અમાં ના માનતા નથી. તેમના મતે ઇશ્વર એક એવી સત્તા છે કે જેની ઈચ્છા વિના આ જગતમાં એક પાંદડુ... પણ હાલતું નથી. પાપીને સજા કરવી, પુણ્યશાળીને સુખ આપવુ, સૂર્ય-ચંદ્રાદિનું નિયમન કરવુ' ઇત્યાદિ બધુ' જ ઇશ્વર કરે છે. આવા જગતનિયામક સર્વસત્તાધારી ઇશ્વરને ન માનતા જૈનના ઇશ્વર તેા સવ દાષાથી મુક્ત એવા આત્મા છે. અને આ ઐશ્વ હરકોઈ આત્મામાં સત્તારૂપે રહેલું જ છે અને આ કાળક્રમે તેને આવિર્ભાવ થયે જીવ સ્વયં ઈશ્વર અની જાય છે. પરંતુ જૈન આગમમાં આસ્તિસ્ય ગુણુના અંગ...ભીર છે. સમ્યગ્દૃષ્ટિ આત્માને ઓળખવાની તે નિશાની છે. પરાક્ષ છતાં યુક્તિ, ભગમ નય આદિ દ્વારા સિદ્ધ એવા જીવાજીવાઢિ નવ તત્ત્વ, પાંચ અસ્તિકાય, છ દ્રબ્યા, આત્મા આદિ પદાર્થાંનુ શ્રી

Page #24

ભારતીય દર્શનમાં કર્મવિષયક માન્યતા ]
| [ ૭ વીતરાગે જેવું સ્વરૂપ કહ્યું છે તે તેવું જ છે તેવી અદમ્ય શ્રદ્ધા અથવા તે તમાં રુચિનું હેવું તે આસ્તિક્ય ગુણ છે.
આ આસ્તિષ્પ ગુણના અથવા તેથી લક્ષિત સમ્યકત્વનાં છ સ્થાનકે છે અર્થાત્ સમ્યક્ત્વધારી આત્માની છ દઢ માન્યતાઓ છે. યથા : - પહેલું સ્થાન : “આત્મા છે.* આત્મા અત્યંત પ્રગટ છે કારણ કે તે સ્વસંવેદન થકી પ્રગટ અનુભવાય છે.
બીજું સ્થાન : “આત્મા નિત્ય છે. અનુત્પન્ન અને અસંગે હોવાથી આત્માની નથી આદિ કે નથી તેને અંત. અર્થાત્ આત્મા સ્વત:સિદ્ધ શાશ્વત પદાર્થ છે.
ત્રીજું સ્થાન : “આત્મા કર્મને કર્તા છે. મિથ્યાત્વભાવે કરીને અર્થાત ગ્રાંતપણે પરભાવમાં રમતે આત્મા સ્વયં કર્મનું ઉપાર્જન કરે છે.
ચેથું સ્થાન : “આત્મા કમફળને ભક્ત છે. જે સ્વયં ઉપાર્જન કરેલા કર્મોનું ફળ આત્મા સ્વયં ભોગવે છે. - પાંચમું સ્થાન : “આત્માને કર્મથી છૂટકારો છે” અર્થાત્ આત્માને મોક્ષ છે. બ્રાંત દશામાં પરભાવમાં રમણ કરતે આત્મા સ્વરૂપનું ભાન થયે સ્વભાવમાં આવતે જાય છે. સર્વથા સ્વભાવ પરિણામને પામવું તે જ મોક્ષ છે.
છ સ્થાન : “મેક્ષને ઉપાય છે. ” સમ્યગદર્શન, સમ્યગજ્ઞાન અને સમચારિત્ર એક્ષપ્રાપ્તિને ઉપાય છે. મેક્ષ નિરુપાય નથી.
કર્મવિજ્ઞાનના મૂળમાં આ છએ પ્રમેયની સ્વીકૃતિ છે. ૯. રાગ :
ઈષ્ટ (ઈચ્છનીય, મનેz) પદાર્થ પ્રતિ આસક્તિ યા રતિભાવને રાગ કહેવાય છે અને તે દ્વેષને જનક છે. રાગ વિના ઠેષ સંભવ નથી. વિષય ભેદે તે રાગના ત્રણ ભેટ છે. | (i) દષ્ટિરાગ : મનુષ્યને પોતાના અભિપ્રાય ઉપર અત્યંત પક્ષપાત હોય છે. પિતાના અભિપ્રાય ઉપર આ અગ્ય એકાંત આગ્રહ મનુષ્યને સત્યની ઓળખ કરાવવામાં મોટા અંતરાયરૂપ છે, કારણ કે સત્ય એ કોઈ એક અભિપ્રાયને આધીન નથી, પરંતુ વસ્તુસ્વરૂપને આધીન છે, અને વસ્તુસ્વરૂપ એક ધર્મવાળું નથી, પરંતુ દષ્ટિભેદે તેમાં નિત્ય-અનિત્ય, એક-અનેક આદિ પરસ્પરવિરોધી અનંત ધર્મો રહેલા છે. ૧ સરખા :
આત્મા છે” “તે નિત્ય છે, “છે કતાં નિજ કર્મ; છે બેતા' વળી મેક્ષ છે” “મેક્ષ ઉપાય સુધર્મ.”
(શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર. આત્મસિદ્ધિશાસ્ત્ર. પદ ૪૩)

Page #25

૮ ] [ શ્રી જિનપ્રણીત કવિજ્ઞાન આથી પેાતાના મતના એકાંત આગ્રહ તેની દૃષ્ટિને એકાંગી બનાવે છે અને તે સમ્યગ્દર્શનની ખાધક બની જાય છે. કોઈ પણ મતના એકાંત આગ્રહ દૃષ્ટિરાગ છે.
(ii) કામરાગ :
સામાન્યથી ઇન્દ્રિયાના પાંચે વિષયે પ્રતિ આસક્તિ અને ખાસ કરીને સ્ત્રી-પુરુષના પરસ્પર સ'ચેાગની અભિલાષા એ કામ છે. આવી અભિલાષાપૂર્વક વિજાતીય વ્યક્તિ પ્રતિ આસક્તિને કામરાગ કહેવાય છે. કામથી વ્યાપ્ત જીવ યથાર્થ તન્ત્ર જોઈ શકતા નથી. કામી આત્મા બ્રહ્મમાં ( પેાતાના આત્મામાં) ચર્યાં કરી શકતા નથી. આથી કામી સ`યમધમ' યાને સાધુધ પ્રાપ્ત કરી શકતેા નથી. કામ અઘ્ર ચર્ચા છે.
(iii) સ્નેહરાગ : માતા, પિતા, પુત્ર, મિત્રાદ્ધિ પ્રતિ આસક્ત ભાવ સ્નેહરાગ છે. આ રાગ ઘણી વખત પ્રશસ્ત પણ હાય છે છતાં પણ તે અતિમ ફળની ( સિદ્ધત્વ ) પ્રાપ્તિમાં બાધક છે.
ગ...ભીરતાપૂર્વક વિચાર કરતા જણાય છે કે રાગ જ સવ દોષાનુ... અને તેથી સ'સારનુ મૂળ છે કારણ કે રાગી જીવ માધ્યસ્થભાવે વિચારી કે વતી` શકતા નથી. માધ્યસ્થતા વિના ધર્મના પાયારૂપ ન્યાયપૂર્ણતા, નૈતિકતા કે પ્રામાણિકતા સ`ભવતી નથી. માધ્યસ્થતાથી જ સમતાની પ્રાપ્તિ થાય છે. સમતાથી વીતરાગતાની પ્રાપ્તિ થાય છે. વીતરાગતા પ્રાપ્ત થયે જ મેાક્ષ થાય છે. આથી રાગ જ સ'સારનું ખીજ છે, ૫. આગમશ્રુત :
શ્રુત એટલે સાંભળેલુ.. તીથ કર પાસેથી સાંભળીને મેળવેલું જ્ઞાન શ્રુતજ્ઞાન છે. શ્રત, સૂત્ર, ગ્રંથ, સિદ્ધાંત, શાસન, આજ્ઞા, વચન, ઉપદેશ, પ્રજ્ઞાપના અને આગમ એક જ અના વાચક પર્યાય શબ્દો છે. જે શ્રુત વિભાગના સર્વ સૂત્રો ગણધર રચિત છે અને જેનાં સવ અંગેાના ક્રમ સદાકાળ એક સરખા હાય છે તે નિયત અથવા અંગપ્રવિષ્ટ યા અંગશ્રુત કહેવાય છે. આના ખાર વિભાગ યા અંગ છે. યથાઃ (કાંઉસમાં તે તે અંગની પદ્મસ`ખ્યા આપી છે. )
૧. આચારાંગ કે જેમાં મુનિઓના આચારનુ વર્ણન છે. (૧૮૦૦૦)
૨. સૂત્રકૃતાંગ કે જેમાં લેાકાલાક, જીવાજીવ, તથા જૈન-જૈન મત સૂત્રિત છે (૩૬૦૦૦)
૩. સ્થાનાંગમાં એક, બે આદિ એકાત્તર વૃદ્ધિક્રમથી તત્ત્વસ્થાનાનું વર્ણન છે. (૭૨૦૦૦)
* કોઈ પણ અભિપ્રાય યા મત કોઈ દૃષ્ટિબિંદુથી સત્ય છે; પરંતુ તેને નિરપેક્ષપણે સત્ય માનવામાં આવે તે! તે દૃષ્ટિ મિથ્યા છે, સમ્યગ્ નથી.

Page #26

ભારતીય દર્શનમાં કર્મવિષયક માન્યતા ] ૪. સમવાયાંગમાં દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ અને ભાવને સમવાય કરવા પૂર્વક તને
નિર્ણય કર્યો છે. (૧૪૪૦૦૦) ૫. વ્યાખ્યાપ્રજ્ઞપ્તિ યાને કે ભગવતીસૂત્રમાં ૩૬ હજાર પ્રશ્નોના ઉત્તર આપવા
પૂર્વક જીવાજીવાદિ તત્ત્વની વ્યાખ્યા કરી છે. (૨૮૮૦૦૦) ૬. જ્ઞાતાધર્મકથાંગમાં ૧૯ દષ્ટાંત અને ૨૦૬ ધર્મકથાઓ છે. (૫૭૬૦૦૦) ૭. ઉપાસકદશાંગમાં ભગવાન મહાવીરના આનંદ, કામદેવ આદિ અગ્રણી શ્રમ
પાસક દસ શ્રાવકોના ચરિત્રનું વર્ણન છે (૧૧૫૨૦૦૦) ૮. અંતકદશાંગ : આ અંગમાં કમેને જેણે અંત કર્યો છે એવા નેવું નિથ
મુનિઓના ચરિત્રનું વર્ણન છે. (૨૩૦૪૦૦૦) ૯. અનુત્તરીપપાતિકદશાંગમાં અનુત્તર વિમાનમાં ઉત્પન્ન થયેલા તેત્રીસ
સાધુઓના ચરિત્રનું વર્ણન છે (૪૬૦૮૦૦૦) ૧૦. પ્રશ્નવ્યાકરણમાં પાંચ આસવ અને પાંચ સંવરનું વર્ણન છે. (૯૨૧૬૦૦૦) ૧૧. વિપાકસૂત્રમાં પાપફળ દર્શાવતા દશ અને પુણ્યફળ દર્શાવતા દશ ચરિત્રનું
વર્ણન છે. (૧૮૪૩૨૦૦૦) ૧૨. દષ્ટિવાદમાં ૩૬૩ પરમતના નિરૂપણપૂર્વક તેનું ખંડન કર્યું છે. આ દષ્ટિવાદના
પાંચ અંગ છે:–૧. પરિકર્મ ૨. સૂત્ર ૩. પૂર્વગત ૪. અનુગ અને ૫. ચૂલિકા. તેમાં પૂર્વગતના ચૌદ ભેદ છે અને તેને ૧૪ પૂર્વે કહેવાય છે. પ્રત્યેક પૂર્વમાં કેટલી વસ્તુ (મૂળ પ્રકરણ), પ્રાકૃત (પેટાપ્રકરણ) અને પદ સંખ્યા હતી અને તેમાં શે વિષય હતું તેની તાલિકા અત્રે આપી છે. અંગશ્રુત તેમજં અંગબાહ્ય શ્રુતનું વિસ્તારપૂર્વક વર્ણન નન્તિસૂત્રમાં કર્યું છે.
અંગકૃત પર આધારિત જ્ઞાની આચાર્યો દ્વારા રચાયેલ સાહિત્ય અંગબાહ્યશ્રત કહેવાય છે. ૧૧. પાંચ કારણે અને જેનેને અનેકાંતવાદ:
સંસારી જીવના ભિન્ન ભિન્ન પરિણામો-અવસ્થાઓ શું સ્વાભાવિક છે કે પછી તેની પાછળ અન્ય પરિબળે કાર્ય કરી રહ્યા છે? આ સંબંધમાં દર્શનકાએ ભિન્ન ભિન્ન મતે રજુ કર્યા છે. કોઈ તેમાં કાળને, તે કોઈ માત્ર સ્વભાવને, વળી કઈ ભવિતવ્યત્વ અથત નિયતિને તે કોઈ કમ યા કોઈ પુરુષાર્થને જ તે તે પરિણતિમાં કારણ માને છે. અત્રે સંક્ષેપમાં આ પાંચ એકાંત મતે દર્શાવી જૈનેને અનેકાંત મત સ્થા છે.

Page #27

ક્રમાંક |
પૂર્વનું નામ
વિષય
વસ્તુગત પ્રાભૃત
ઉત્પાદ
| ૧ કરોડ
૮૦ ૯૬ લાખ
અગ્રાયણીય વીર્ય પ્રવાદ અસ્તિ-નાસ્તિકવાદ
૦ ૦ | ૭૦ લાખ
૦ લાખ
જ્ઞાનપ્રવાદ
સત્યપ્રવાદ
આત્મપ્રવાદ
કર્મપ્રવાદ અથવા સમયપ્રવાદ પ્રત્યાખ્યાનપ્રવાદ
જીવ-પુદ્ગલાદિને જ્યાં જેમ ઉત્પાદ થાય છે તેનું વર્ણન ક્રિયાવાદાદિની પ્રક્રિયા અને સ્વસમય વિષય વિવેચન છવસ્થ અને કેવળીની શક્તિ, સુરેન્દ્ર અસુરેન્દ્રાદિની રિદ્ધિ આદિ પંચાસ્તિકાય, નનું અસ્તિ નાસ્તિ આદિ અનેક પર્યાય દ્વારા વિવેચન પાંચ જ્ઞાન, ઇન્દ્રિયના વિભાગ આદિનું નિરૂપણ વચનગુપ્તિ, વચન સંસ્કારનું કારણ, ભાષાના સત્યાદિ દસ પ્રકારાદિ વિષય આત્મદ્રવ્ય અને છ નિકાયનું અસ્તિ નાસ્તિ ભંગ થકી નિરૂપણ કર્મના બંધ, ઉદય, ઉપશમ, સ્થિતિ આદિનું વર્ણન વ્રત, નિયમ, પ્રતિક્રમણ, તપ, આરાધના ત્યાગાદિનું વર્ણન અનેક પ્રકારની વિદ્યાઓ, આઠ મહાનિમિત્ત, ક્ષેત્ર, શ્રેણી, લેકપ્રતિષ્ઠા, સમુદ્ધાત આદિનું વર્ણન. સૂર્ય, ચંદ્ર, તારા, ગ્રહ, નક્ષત્રાદિનું ચારક્ષેત્ર, ગતિફળ, પાંચકલ્યાણક, શલાકાપુરુષના જન્માદિ. શરીર ચિકિત્સા, આયુર્વેદ, ભૂતિકર્મ, વિષવિદ્યા પ્રાણાયામના ભેદ-પ્રભેદાદિ હર કળાઓ, ૬૪ સ્ત્રીકળા, શિલ્પ, કાવ્ય છન્દાદિનું વિવેચન આઠ વ્યવહાર, ચારબીજ, રાશિ, પરિકર્માદિ ગણિત, તથા સર્વ શ્રુત સમ્પત્તિનું વર્ણન
૧ ન્યૂન કોડ ૧ કરોડ ને ૬ ૨૬ કરોડ ૧ કરોડ ૮૦ લાખ ૮૪ લાખ ૧ કરોડ ૧૦ લાખ | ૨૬ કરોડ
૧૦
વિદ્યાપ્રવાદ
૧૧ |
કલ્યાણપ્રવાદ
૧૨.
૦૦] ૧ કરોડ ૫૬ લાખ
પ્રાણવાદ ક્રિયાવિશાલ
૯ કરોડ
લોકબિન્દુસાર
| ૨૦ | ૧૨ કરોડ ૫૦ લાખ

Page #28

ભારતીય દર્શનમાં કર્મવિષયક માન્યતા ]
[ ૧૧ કાલાવાદી :
આત્મા આદિ સર્વ પદાર્થો કાળને આધીન થઈ પ્રવૃત્તિ કરે છે. કાળ પ્રાપ્તિ વિના વનસ્પતિ પર ફૂલ ફળનું ઉગવું, નક્ષત્રોને સંચાર, ઋતુ આદિનો વિભાગ, બાળપણ, યૌવન, બુઢાપો આદિ વ્યવસ્થા સંભવતી નથી. કાળના અભાવમાં આ બધી જ વ્યવસ્થા ભાંગી પડે. મગની દાળને પરિપાક અગ્નિ આદિ સામગ્રી મળવા છતાં પણ કાળને આધીન જ થાય છે. આ રીતે હરેક કાર્ય પ્રતિ કાળ જ એક સમર્થ કારણ છે. ભિન્ન ભિન્ન અવસ્થાઓની ક્રમિકતા કાળને આધીન છે. કાળને જે ન માનીએ તે બધી જ અવસ્થાઓ યુગપત્ (Simultaneous) પ્રાપ્ત થવી જોઈએ. પરંતુ તેવું બનતું નથી. આથી સર્વ કાર્ય પ્રતિ કાળ જ એક પ્રધાન કારણ છે.
સ્વભાવવાદી : વસ્તુને સ્વતઃ પરિણત થવાને સ્વભાવ છે. સર્વ પદાથે પિતાના પરિણામી સ્વભાવને કારણે જ ઉત્પન્ન થાય છે. (પિત–પિતાનું નૂતન સ્વરૂપ ધારણ કરે છે). માટીથી ઘડે જ બને, કપડું નહિ. આમ્રફળ આંબા ઉપર જ ઉગે, લિંબડા પર નહિ. આ પ્રતિનિયત કાર્ય–કારણ ભાવ નિજ સ્વભાવાધીન જ બની શકે. આ બધે જ સંસાર સ્વભાવથી જ પોતાની પ્રવૃત્તિ કરી રહ્યો છે. સાધન, સામગ્રી તથા કાળને પ્રાપ્ત થવાં છતાં પણ કેરડુ મગને દાણે ચઢતે નથી કારણ કે તેને તે સ્વભાવ નથી. જે મગ પરિપક્વ થાય છે તેમાં તેને સ્વભાવ જ (ચઢવાને) કારણ છે, નહિ કે કાળ. માટે સ્વભાવ જ સર્વ કાર્ય પ્રતિ મૂળભૂત કારણ જાણવું.
નિયતિવાદી યા ભવિતવ્યતાવાદી:
નિયતિ એક સ્વતંત્ર તત્વ છે. આ તત્વ થકી સર્વ પદાર્થ નિયતરૂપે ઉત્પન્ન થાય છે. બાહ્ય દષ્ટિએ અસંભવિત એવી પણ ઘટનાઓનું નિર્માણ કરવામાં નિયતિ તત્વ કુશળ છે. જે જે પદાર્થને, જે જે કાળમાં, જે જે ક્ષેત્રમાં, જે જે સ્વરૂપે, જેટલા પ્રમાણમાં પરિણમવાનું નિયત થયેલું હોય છે તે તે પદાર્થને, તે તે કાળમાં, તે તે ક્ષેત્રમાં, તે તે સ્વરૂપે, તેટલા જ પ્રમાણમાં નિયતપણે પરિણમાવનાર તત્વને નિયતિ કહેવામાં આવે છે. દાખલા તરીકે ગુણસાગરને પૂર્વ ભવમાં કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્તિ માટે અત્યંત અનુકૂળ એવા સાધુવેશમાં સાધુપણું પાલન કરતી વેળાએ કેવળજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ ન તે ન જ થઈ. પરંતુ ગુણસાગરના ભાવમાં સંસારાનુકૂળ લગ્નની ચેરીમાં હસ્તમેળાપ કરતી વેળાએ કેવળજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થઈ. અત્રે નિયતિ સિવાય કયું તત્વ કાર્ય કરી શકે? નિયતિ તત્વની આધીનતાએ કાર્યની સિદ્ધિ થાય છે. માટી વિના ઘટરૂપ કાર્યની ઉત્પત્તિ ન જ થતી હોવાથી માટીના સ્વભાવને જ ઘટત્પત્તિમાં કારણ કેમ ન માનવું એવા સ્વભાવવાદીના પ્રશ્નના ઉત્તરમાં નિયતિવાદી કહે છે કે જેમ પ્રત્યેક કાર્યની ઉત્પત્તિમાં

Page #29

૧૨ ]
| [ શ્રી જિનપ્રણીત કર્મવિજ્ઞાન આકાશની સનિધિ (ઉપસ્થિતિ) અનિવાર્ય હોવા છતાં પણ આકાશને કઈ પણ કાર્ય પ્રતિ કારણ માનવામાં આવતું નથી તેવી જ રીતે ઘટોત્પત્તિ કાળે માટીની ઉપસ્થિતિ ભલે અવશ્ય હોય પરંતુ તે અનિવાર્ય હોઈ કારણુ મનાય નહિ. વળી બધી માટી ઘટરૂપે પરિણમતી નથી. જે માટીનું ઘટ રૂપે ઉત્પન્ન થવાનું નિયત થયું હોય છે તે જ માટી ઘટરૂપે પરિણમે છે. આમ સર્વ કાર્ય પ્રતિ સ્વભાવ નહિ પણ એક નિયતિ જ પ્રધાન કારણ છે.
આ સંસારચક્ર તેના ગૂઢ નિયમોને આધીન નિયત રૂપે ફર્યા કરે છે, પરિણમન થયા કરે છે. આ ગૂઢ નિયમનો તાગ મેળવે એ જ સર્વ વિજ્ઞાનનું ધ્યેય છે. નિયતિતત્વને વિજ્ઞાન અસંદિગ્ધપણે સ્વીકારે છે. Einstein–આઈનસ્ટાઈન એક સ્થળે જણાવે છે “Events do not happen, they already exist and are seen on the time machine “ અર્થાત્ બનાવે અકસ્માત્ બનતા નથી પરંતુ બનાવનું અસ્તિત્વ કાળચકમાં અંકાયેલું પડયું જ છે. એક બીજા જાણીતા વિચારક E. MACHઈ. મારે જણાવ્યું છે “I am convinced that in nature only so much happens as can happen, and that this can only happen in one way ” અર્થાત “હું ખાત્રી પૂર્વક કહું છું કે લેકમાં એટલું જ બને છે જેટલું બની શકે છે અને તે માત્ર એક જ રીતે બની શકે છે.”
જે વસ્તુ પરિણામે નિયત અર્થાત નિયમબદ્ધ ન હોય તે તિષ, નિમિત્તાહિ શાર સંભવે નહિ. વૈજ્ઞાનિકે અનેક પ્રકારના પરિણામને સૂત્રાંકિત (સૂત્ર=Formula) કરી શક્યા છે કારણ કે વિશ્વ પરિણમન નિયમાધીન છે–નિયત છે. કેવળી ભગવંત ભૂત અને ભવિષ્યને વર્તમાનમાં સ્પષ્ટ જોઈ શકે છે, કારણ કે ત્રણે કાળનું નિયત ચિત્ર તેમના જ્ઞાનમાં પ્રતિબિંબિત થયેલું જ હોય છે. જો નિયતિ તત્વ જ ન હોત તે કેવળી ભગવંતને પણ “કદાચ આમ બને યા કદાચ તેમ બને” એવા વિકલ્પિત વિધાને કરવા પડત. પરંતુ કેવળજ્ઞાનમાં “કદાચ” “જે-તે,” બનતા સુધી” ઈત્યાદિ અનિશ્ચિતતા હોતી નથી કારણ જગત નિયત છે. શાશ્વત અને અચળ નિયમને આધીન કાળચક્ર ફર્યા કરે છે. દૈવ, ભાગ્ય યા કર્મવાદી:
ભાગ્ય થકી જ સર્વ પ્રયજન સિદ્ધ થાય છે. દૈવ જ પરમાર્થ છે. જન્મ, મરણ, સુખ, દુઃખ બધું જ કર્માધીન છે. ભાગ્યમાં ન હોય તે ગમે તેટલા પ્રયત્ન છતાં પણ ઈષ્ટની પ્રાપ્તિ થતી નથી. તેથી વિપરીત ભાગ્યમાં હોય તે ઈષ્ટની પ્રાપ્તિ પ્રયત્ન વિના અને અન્ય થકી વિદને પ્રાપ્ત થવાં છતાં પણ થાય જ છે. ભાગ્યવશ ક્ષણમાત્રમાં રાજાને રંક અને રંકને રાજા બનતે જોવામાં આવે છે. પુરુષાર્થ પણ

Page #30

ભારતીય દર્શનમાં ક વિષયક માન્યતા ]
| ૧૩
દૈવને જ આધીન છે. આથી જ બુદ્ધિને કર્માનુસારી કહી છે. આથી ભાગ્યે જ જીવના તે તે પરિણામેામાં મુખ્ય કારણુ છે.
પુરુષા વાદી :
ભાગ્યના ભરેસે બેસી રહેનાર કાંઇ જ પ્રાપ્ત કરતા નથી. પુરુષ પ્રયત્ન જ પ્રધાન છે. ભાગ્યમાં હેાવા છતાં પણ વ્યાપારાદિ કર્યાં વિના લક્ષ્મી પ્રાપ્ત થતી નથી. કોળીએ માંમા મૂકવાના પુરુષાર્થ કર્યાં વિના ભાગ્ય થકી પેટ ભરાતું નથી. શરીર તંદુરસ્ત રાખવા સાત્ત્વિક આહાર, વ્યાયામાદિ આવશ્યક છે, નદ્ધિ કે ભાગ્ય. પ્રતિકૂળ આહાર, અતિ-નિદ્રા, બેઠાડુ જીવન રાગને નેતરશે જ, ત્યાં ભાગ્ય આડે નહિ આવે. માટે કોઈપણ કાય પ્રતિ પુરુષાર્થ સમાન કાઈ બળવાન કારણ નથી.
જૈનાના અનેકાંતમતઃ
જૈનદર્શન ઉપરાક્ત પાંચે કારણેાને સ્વીકાર કરે છે પરંતુ એકાંતે નહિ. કોઈ પણ જીવગત કાર્ય ઉપરોક્ત પાંચે કારણેાના સમવાય ( ભેગા ) થાય ત્યારે જ થાય છે. આપણી દૃષ્ટિની સ્થૂલતાને લીધે હરેક કાર્યોંમાં ઉપરોક્ત પાંચમાંનું કોઈ એક કારણુ પ્રધાનપણે જણાય છે પરતુ વાસ્તવમાં તે તે તે કાય પ્રતિ પાંચે કારણેા અંતર્ભૂત થયા જ હેાય છે. ગુણસાગરના ઉદાહરણથી આ વાત સ્પષ્ટ સમજી શકાય તેમ છે. ગુણસાગરને લગ્નમંડપમાં કેવળજ્ઞાન થયું હતું. અત્રે નીચે મુજબ પાંચે કારણેા અંતર્ભૂત થતા જોવાય છે.
(i) સ્વભાવ : ગુણસાગરના ભવ્ય સ્વભાવ તેના કેવળજ્ઞાનમાં કારણુ છે. અભવ્ય સ્વભાવવાળાને કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત જ ન થાય.
(ii) કાળ : પૂર્વે ૨૧ મનુષ્ય ભવામાં ઘણી ઉગ્ર સાધના કરવા છતાં ચેાગ્ય કાળરૂપ કારણ પ્રાપ્ત ન થવાથી કેવળજ્ઞાન થઈ ના શકયું. પરંતુ તે ગુણસાગરના ભવરૂપ યેાગ્ય કાળમાં જ થઈ શકયું.
(iii) નિયતિ : ગુણસાગરના ભવરૂપ કાળમાં જ, લગ્નમ’ડપ રૂપ ક્ષેત્રમાંજ, વરરાજાના સ્વરૂપે હસ્તમેળાપ કરતા જ કૈવલ્યની પ્રાપ્તિ થઈ કારણ કે ભવિતવ્યતા જ તે મુજબ હતી
–ભાવિભાવ તેમજ નિયત હતા.
(iv) પુરુષાર્થ : તીવ્ર શુક્લધ્યાનરૂપ અધ્યવસાય દ્વારા ક્ષપકશ્રેણીના ક્રમે મેહનાશ કરવાના પ્રચંડ પુરુષાર્થ વિના આ ખને જ કેમ ?
(v) કમાઁ : મનુષ્યાયુ, મનુષ્યગતિ, ઉત્તમ સંઘયણુ આદિ શુભ ક્રર્માં વિના પણ આ સભવતુ નહેતુ.

Page #31

૧૪ ]
[ શ્રી જિનપ્રણીત કર્મવિજ્ઞાન આ રીતે પાંચે કારણેના સમવાયથી ગુણસાગરનું કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્તિરૂપ કાર્ય થયું. સૂક્ષમ દષ્ટિથી વિચારતા સંસારી જીવજગતના સમગ્ર પરિણામે પ્રતિ આ પંચતંત્ર ગોઠવાયેલું જોઈ શકાય છે.
અનાદિ કાળથી મોહ અને અજ્ઞાનવશ વિભાવદશાને પામેલા તેના સ્વભાવ અને ઉન્માર્ગે પ્રવર્તતા પુરુષાર્થને આધીન થઈ કાળ, કામ અને ભવિતવ્યતાની પરાધીનતાએ સંસારી જીવ આ પંચતંત્રના જડબેસલાક ચખટામાં સપડાએલે છે. પરંતુ જ્યારે તેના જ્ઞાનચક્ષુ ખુલી જાય છે ત્યારે તેનું સર્વ વીર્ય (પ્રયત્ન) એક્ષમાર્ગમાં પ્રવર્તાવી પિતાનું સ્વાભાવિક શુદ્ધ સ્વરૂપ-પૂર્ણાનંદ સ્વરૂપે પ્રાપ્ત કરી લે છે. પિતે કૃતકૃત્ય અને સંતૃપ્ત થઈ જાય છે. વિભાવદશાને નાશ થાય છે અને સ્વભાવદશા પ્રગટ થાય છે. જે કંઈ જોઈતું હતું તે સ્વાધીન, શાશ્વત અને સંપૂર્ણ સુખનો અર્થાત પૂર્ણાનંદ સ્વરૂપને લાભ થઈ ગયો હોવાથી પુરુષાર્થ અને ભવિતવ્યત્વ (નિયતિ) ચરિતાર્થ થઈ ભૂતકાળમાં વિલીન થઈ જાય છે. કાળ અને કર્મની આધીનતાને પણ નાશ થઈ જાય છે કારણ કે હવે પિોતાના સ્વભાવમાંથી વિભાવમાં લઈ જવા કોઈ જ કારણ સમર્થ નથી. કાળ અને કર્મની અસરથી મુક્ત થયેલે જીવ આ પંચતંત્રના સકંજામાંથી મુક્ત થઈ પિતાના સ્વાભાવિક પરિણામમાં જ રમતે થઈ જાય છે.
કાળાદિ પચે કારણની આધીનતા માત્ર સંસારી જીવને જ છે. સિદ્ધ જીવ તે માત્ર પોતાના સ્વભાવને આધીન જ વતે છે. સ્વભાવની આધીનતા જ તે સ્વાધીનતા છે. સિદ્ધ અવસ્થા સંપૂર્ણ સ્વાધીનતા છે. * સંસાર સર્વથા પરાધીનતા છે. અજ્ઞાન અને મેહાધીન કર્માધીન થઈ સંસાર-અટવીમાં અનંત દુઃખને પ્રાપ્ત કરે છે. જ્ઞાનાધીન અને ધર્માધીન કર્મને આધીન કરી સ્વાધીન પરમાનંદ પ્રાપ્ત કરે છે.
1. અત્રે કાળ, નિયતિ, કર્મ અને પુરુષાર્થની પરાધીનતાથી મુક્ત સ્વાધીનતાને સિદ્ધ અવસ્થા કહી છે તે જ ભાવ આચાર્યું કંદકંદ પ્રવચનસારમાં સિદ્ધને “ સ્વયંભૂ ”ની સંજ્ઞા આપી દર્શાવે છે.
સ્વયં છ કારક થઈ સ્વની સિદ્ધિ કરે છે તેથી તે સ્વયંભૂ છે.
કર્તા, કર્મ, કરણ, સંપ્રદાન, અપાદાન અને અધિકરણ આ છ કારક છે. આ પદ્ધારકનું સ્વરૂપ વ્યવહાર અને નિશ્ચયથી કેવું છે તે સમજવું જોઈએ.
જ્યાં પર નિમિત્તે કાર્યની સિદ્ધિ કરાય ત્યાં વ્યવહાર ષકારક ઘટે છે અને જ્યાં સ્વયં ઉપાદાન કારણરૂપે પરિણમીને કાર્યની સિદ્ધિ થાય ત્યાં નિશ્ચય ષકારક ઘટે છે.
જે સ્વાધીન થઈ કરે તે કર્તા; જે કાર્ય કરાય છે તે કર્મ, યા કાર્ય; જેનાથી કાર્ય કરાય તે કરણ, યા કારણ;
કર્મ થકી જે દેવાય છે તે સંપ્રદાન (અર્થાત નવા પર્યાયની પ્રાપ્તિ) એક અવસ્થાનો ત્યાગ કરી નવી અવસ્થાની પ્રાપ્તિ અપાદાન અને જેના આધારે કર્મ થાય તે અધિકરણ.

Page #32

ભારતીય દર્શનમાં કવિષયક માન્યતા ]
[ ૧૫
અચેતન હેાવાથી પુદ્ગલના પરિણમનમાં કમ અને પુરુષાની કારણુતા ન હેાય. પુદ્ગલ પરમાણુમાં રૂક્ષ યા સ્નિગ્ધ સ્પર્શી હોય છે. આ એ સ્પર્શના નિમિત્તે પરમાણુએ પરસ્પર બ'ધાઈને સ્કધ પરિણામ પ્રાપ્ત કરે છે. આ સ્કંધ પરિણામ પામવાની ચેાગ્યતાને પુદ્ગલના ગ્રહણ ગુણુ કહેવાય છે. પુદ્ગલના ભિન્ન ભિન્ન પરિણામેા કાળ, નિયતિ અને આ ગ્રહણ ગુણુ સ્વરૂપ તેના સ્વભાવને આધીન થાય છે. આથી પુદ્ગલ સર્વથા પરાધીન તત્ત્વ છે. આથી વિપરીત આકાશ, ધર્માસ્તિકાય અને અધર્માસ્તિકાય આ ત્રણે દ્રવ્યે કદાપિ અન્ય કોઈ પણ દ્રવ્ય સાથે બદ્ધ સબધને પ્રાપ્ત થતા નથી તેથી તેમનું પરિણમન સ`થા સ્વાધીન છે, માત્ર પેાતાના સ્વભાવને જ આધીન છે. ત્યાં કાળ, નિયતિ આદિ કોઈ પણ કારણુ કાર્યોંકારી નથી.
દ્રવ્યાર્થિકનયથી જોતા-એટલે કે અભેદ્ય દૃષ્ટિથી જોતા જણાશે કે દેખાતા પાંચે કારણેા એક બીજાથી અત્યંત ભિન્ન નથી. આ સર્વ કારણેાને કાળ અથવા નિયતિ તત્ત્વમાં તદ્ભૂત થયેલા જોઈ શકાય છે. કાળ કે નિયતિ પણ કઈ એકબીજાથી ખીલકુલ સ્વતંત્ર તત્ત્વ નથી. વસ્તુ પરિણમનના નિયતક્રમની વ્યવસ્થામાં કાળ અને સ્વભાવ તે અંતભૂત થાય છે અને સ'સારી જીવ પરિણામધારામાં કમ અને પુરુષાર્થ સ્વરૂપ કારણા પણ વણાઈ જાય છે. પાંચે કારણેા અન્યાન્ય આધીન થઈ સમવાય સ્વરૂપે એકીભૂત થઈ ગયા છે. અન્ય કારણાને દૂર કરી એકાંતે કોઈ એક જ કારણ માનવાથી વિશ્વ વ્યવસ્થા ઘટી શકે નહિ.
“ લેાકપ્રકાશ ” મહાગ્રંથના કર્તા મહામહે।પાધ્યાય શ્રી વિનવિજયયજી ગણીશ્વર વિરચિત છ ઢાળમાં ઢાળેલું પંચ કારણનું સ્તવન ” જિજ્ઞાસુઓને જોઈ જવા
ભલામણ કરવામાં આવે છે.
બનાવવાનું કાર્ય કરે છે તેથી; ઘડો કમ દેવાય છે તેથી તે સંપ્રદાન છે. માટી પિંડ અપાદાન અને ભૂમિના આધારે કર્મો કરાય
વ્યવહારકારક : કુંભાર કર્તા છે, ધડા છે. દડ ચક્રાદિ કર્ણ છે, જલાદિ ભરવાને માટે ઘટ અવસ્થાને ત્યાગ કરી ઘટ અવસ્થાને પ્રાપ્ત કરે છે તે છે તેથી તે અધિકરણ છે.
નિશ્ચયકારક : આ આત્મા અનંતશીલ યુક્ત નાયકસ્વભાવને કારણે સ્વતંત્ર હોવાથી જેને કત્વના અધિકારને ગ્રહણ કરેલ છે, તથા (તે જ શક્તિ યુક્ત જ્ઞાનરૂપે) પરિણમિત થવાના સ્વભાવને કારણે પોતે જ પ્રાપ્ય હોવાથી કત્વને અનુભવ કરે છે. પરિણમન થવાના સ્વભાવથી પોતે જ સાધકતમ હોવાથી કરણતાને ધારણ કરે છે. પોતે જ પોતાના (પરિણમન સ્વભાવરૂપ) ક' દ્વારા સમાશ્રિત હાવાથી સંપ્રદાનતાને ધારણ કરે છે. વિપરિણમન થવાના પૂર્વ સમયમાં વમાન વિકલ જ્ઞાનસ્વભાવને નાશ થવાથી પણ સહજ જ્ઞાનસ્વભાવથી સ્વયં પોતે જ ધ્રુવતાનુ અવલમ્બન કરવાથી અપાદાનતાને ધારણ કરતા છતાં, અને સ્વયં પરિમિત થવાના સ્વભાવને આધાર હાવાથી અધિકરણતાને આત્મસાત્ કરતા થો-આ પ્રકારે-સ્વયમેવ છ કારકરૂપ હોવાથી અથવા અપેક્ષાથી સ્વયમેવ આવિર્ભૂત થવાથી સ્વયંભૂ કહેવાય છે.

Page #33

૧૬ ]
[ શ્રી જિનપ્રણીત કર્મવિજ્ઞાન શ્વેતામ્બરીય કર્મતત્ત્વવિષયક શાસ્ત્રોની સૂચી ક્રમાંક ગ્રંથનું નામ કર્તા
પ્રમાણે રચનાકાળ વિક્રમ સદી ૧ કર્મપ્રકૃતિ • શિવશર્મસૂરિ ગા. ૪૭૫ ૫ (સંભવતઃ). | (i) , ચૂણ અજ્ઞાત
લે. ૭૦૦૦ ૧૨ મી સદી પૂર્વે સંભવે છે. (i) , ચૂર્ણ ટીપ્પણક મુનિચંદ્રસૂરિ
લે. ૧૯૨૦ ૧૨ (ii) , વૃત્તિ • મલયગિરિ
ક્ષે. ૮૦૦૦ ૧૨-૧૩ (iv) , વૃત્તિ ૧ યશવિજપાધ્યાય શ્લે. ૧૩૦૦૦ ૧૮ ૨ પંચસંગ્રહ ૦ ચંદ્રષિમહત્તર
ગા. ૯૬૩ ? (i) , સ્વપજ્ઞવૃત્તિ °
૯૦૦ ૦ ? (ii) . બૃહદવૃત્તિ • મલયગિરિ
લે. ૧૮૮૫૦ ૧૨-૧૩ (ii) ,, દીપકX વામદેવ
લે. ૨૫૦૦ ૧૨ (સંભવતઃ) પ્રાચીન ઇ કર્મગ્રંથ
ગા. ૫૫૧ ?
(૫૪૭,૫૬૭) (i) કમવિપાક ૦ ગર્ગષિ
ગા. ૧૬૮ ૧૦ (સં.) , વૃત્તિ ° પરમાનન્દસૂરિ
લે. ૯૨૨ ૧૨-૧૩ , વ્યાખ્યા ° અજ્ઞાત
શ્લે૧૦૦૦ ૧૨-૧૩ (સં.) , ટિપ્પણx ઉદયપ્રભસૂરિ
શ્લે. ૪૨૦ ૧૩ (સં.) (ii) ક સ્તવ ° અજ્ઞાત
ગા. ૫૭ ગા. ૨૪
ગા. ૩૨ ગોવિન્દ્રાચાર્ય
શ્લે. ૧૦૯૦ વિ. સં. ૧૨૮૮ પૂર્વેને
હોવો જોઈએ. ઉદયપ્રભસૂરિ લે. ર૯૨ ૧૩ (સં.) (iii) બંધસ્વામિત્વ અજ્ઞાત
ગઈ. ૫૪ હરિભદ્રસૂરિ
લે. ૫૬૦ વિ. સં. ૧૧૭૨ (iv) ૫ડશીતિ ૦ જિનવલ્લભ ગણી ગા. ૮૬
૧૨ અજ્ઞાત
ગા. ૨૩
ગા. ૩૮ , વૃત્તિ · હરિભદ્રસૂરિ
શ્લે. ૮૫૦ ૧૨
, ભાષ્ય ૦ » ભાષ્ય ૦ , વૃત્તિ ૦
, ટિપ્પણ*
છ વૃત્તિ છે
ભાષ્ય ભાગ્ય ૦
૧ શ્રી આત્માનન્દસભા તરફથી પ્રકાશિત શ્રીમદ્ દેવેન્દ્રસૂરિ વિરચિત “રવાર: શર્મકસ્થા”ના છઠ્ઠા
પરિશિષ્ટ મુજબ આ સૂચી લીધી છે. ૦ આ ગ્રન્થ મુદ્રિત થઈ ગયા છે. આ ગ્રંથે હજુ સુધી અમારા (આત્મા સભા) જોવામાં આવ્યા
નથી. પરંતુ બૃહટિપ્પનિકા અને ગ્રન્થાવલિના આધારે અહીં નોંધ લીધી છે. વિ. સં. = વિક્રમ સંવત. (સં)= સંભવતઃ.

Page #34

ભારતીય દર્શનમાં કર્મવિષયક માન્યતા ] ક્રમાંક ગ્રંથનું નામ કર્તા
પડશનિવૃત્તિ પ્રલયગિરિ , વૃત્તિ
યશોભદ્રસૂરિ ,, પ્રા.વૃત્તિ X રામદેવ ,, વિવરણ* મેસ્વાચક , ઉદ્ધાર*
અવચૂરિ (v) શતક °
શિવશર્મસૂરિ , ભાષ્ય ૦ અજ્ઞાત
ભાષ્ય
૧૫
,, બૃહદ્દભાષ્ય ° ચક્રેશ્વરસૂરિ , ચૂણી ૭ અજ્ઞાત ,, વૃત્તિ ૦ મલધારી હેમચંદ્રસૂરિ ,, ટિપ્પણX ઉદયપ્રભસૂરિ
, અવચૂરિ ગુણરત્નસૂરિ (vi) સપ્તતિકા ૧૦ ચન્દ્રષિમહત્તર
, ભાષ્ય ° અભયદેવસૂરિ - ચૂણી અજ્ઞાત , પ્રા. વૃત્તિ ચન્દ્રષિમહત્તર , વૃત્તિ ૦ મલયગિરિ
ભાષ્યવૃત્તિ ° મેરૂતુંગસૂરિ , ટિપ્પન x રામદેવ , અવચૂરિ ગુણરત્નસૂરિ
[ ૧૭ પ્રમાણ
રચના કાળ વિક્રમ સદી શ્લો, ૨૧૪૦ ૧૨-૧૩ . શ્લો. ૧૬૩૦ શ્લો. ૭૫૦ પત્ર. ૩૨ શ્લો. ૧૬૦૦ શ્લો. ૭૦૦ ગા. ૧૧૧
૫ (સં.) ગા. ૨૪ ગા. ૨૪ શ્લો. ૧૪૧૩ વિ. સં. ૧૧૭૯ શ્લો. ૨૩૨૨ શ્લો. ૩૭૪૦ ૧૨ શ્લો. ૯૭૪ ૧૩ (સં.) પત્ર. ૨૫ ગા. ૭૫ ગા. ૧૯૧ ૧૧-૧૨ પત્ર. ૧૩૨ શ્લો. ૨૩૦૦ શ્લો. ૩૭૮૦ ૧૨-૧૩ શ્લો. ૪૧૫૦ વિ.સં. ૧૪૪૯ શ્લો. ૫૭૪ ૧૨ શ્લોક પ્રમાણ ૧૫ નવીન કર્મગ્રંથની અવચૂરિ સાથે ગણાયેલું છે. ગા. ૧૫૫ ૧૨ ગા. ૧૧૦ ? શ્લો. ૨૨૦૦ વિ. સં. ૧૧૭૦
શ્લો. ૩૭૦૦ વિ. સં. ૧૧૭૧ તાડ. ૫. ૧૫૧ ?
શ્લો. ૧૪૦૦ ગા. ૩૦૪ ૧૩–૧૪ શ્લો. ૧૦૧૩૧ )
૪ સાદ્ધશતક ° જિનવલ્લભગણી
(i) , ભાષ્ય અજ્ઞાત (ii) , ચૂર્ણ મુનિચન્દ્રસૂરિ
) ,, વૃત્તિ ધનેશ્વરસૂરિ (iv) , પ્રા. વૃત્તિ * ચક્રેશ્વરસૂરિ
(v) , વૃત્તિટિપ્પણ૦ - ૫ નવ્યપાંચ કર્મગ્રંથ ° દેવેન્દ્રસૂરિ (i) ,, પણ ટીકા ૧ ,
(બંધ સ્વામિત્વ વિના)

Page #35

લે. પ૬૮
૧૮ ].
[ શ્રી જિનપ્રણીત કર્મવિજ્ઞાન ક્રમાંક ગ્રંથનું નામ કર્તા
પ્રમાણ રચના કાળ વિક્રમ સદી (ii) નવ્ય. અવચૂરિ ગુણરત્નસૂરિ
શ્લો. ૫૪૦૭ ૧૫ (ii) , અવચૂરિ* મુનિશેખરસૂરિ શ્લે. ૨૯૫૮ ? (iv) , બન્ધસ્વાયત્વ
પ્લે. ૪ર૬ ? અવચૂરિ °
અ. ૨૮ (v) , કસ્તવવિવરણ* કમલસંયમોપાધ્યાય શ્લે. ૧૫૦ વિ. સં. ૧૫૫૯ (vi) , છ કર્મગ્રંથ જયસેમ
શ્લે. ૧૭૦૦૦ ૧૭ બાલાવબેઘ ૦ (vi) ,, ,,* મતિચન્દ્ર
લૈ. ૧૨૦૦૦ ? (viii) ,, ,, જીવવિજય
શ્લે. ૧૦૦૦૦ વિ. સં. ૧૮૦૩ ૬ મન:સ્થિરીકરણ પ્રકરણ મહેન્દ્રસૂરિ
ગા. ૧૬૭ વિ. સં. ૧૨૮૪ 1 - (i) , વૃત્તિ ,
. ૨૩૦૦ ૭ સંસ્કૃત ચાર કર્મગ્રંથ જયતિલકસૂરિ
૧૫ મી સદીના પ્રારંભ ૮ કર્મપ્રકૃતિદ્વાત્રિશિકા અજ્ઞાત
ગા. ૩૨ ૯ ભાવપ્રકરણ • વિમલવિજયજી ગણી ગા. ૩૦
વિ. સં. ૧૬૨૩ (i) પત્તવૃત્તિ °
શ્લે. ૩૨૫ ૧૦ બહેતૃદયત્રિભંગી • હર્ષકુલગણી ગા. ૬૫ | (i) . વૃત્તિ • વાર્ષિગણી
પ્લે. ૧૧૫૦ વિ. સં. ૧૬ ૦૨ ૧૧ બંધદયસત્તા પ્રકરણ વિજયવિમલ ગણી ગા. ૨૪ ૧૭મી સદીને પ્રારમ્ભ | (i) , સ્વપજ્ઞાવચૂરિ ,,
લે. ૩૦૦ ૧૨ કર્મસંવેધભંગ દેવચક્ર
લે. ૪૦૦ ? પ્રકરણ, ૧૩ ભૂયસ્કારાદિવિચાર લક્ષ્મીવિજય ગા. ૬૦ ૧૭
પ્રકરણ
દિગંબરીય કર્મતત્ત્વવિષયક શાસ્ત્રોની સૂચી ક્રમાંક ગ્રંથનું નામ કર્તા
પ્રમાણ રચના કાળ વિક્રમ સદી ૧ મહાકર્મપ્રકૃતિ પ્રાકૃત પુષ્પદંત તથા ભૂતબલી લે. ૩૬ ૦૦૦ ૪-૫ (અનુમાને)
(પખંડાગમ). (i) , પ્રા. ટીકા કુન્દકુન્દાચાય
લૈ. ૧૨૦૦૦ ? અજ્ઞાત છે. ) , ટીકા શામકુડાચાર્ય લે. ૬૦૦૦ (iii) , કર્ણા. ટીકા લૂખુલૂરાચાર્ય શ્લે. ૫૪૦૦ (iv) ,, સં. ટીકા સમન્તભદ્રાચાર્ય
લે. ૪૮૦૦૦ ૧ આ પરિશિષ્ટ પં. સુખલાલજી કૃત કર્મવિપાકના હિન્દી અનુવાદમાંથી લીધું છે.
૧૬

Page #36

૧૧
ભારતીય દર્શનમાં કર્મવિષયક માન્યતા ]
| ૧૯ ક્રમાંક ગ્રંથનું નામ કર્તા
પ્રમાણ રચના કાળ વિકમ સદી () , વ્યા. ટીકા બuદેવગ
સ્પે. ૧૪૦૦૦ ? અજ્ઞાત છે. (vi) ધવલા ટીકા વિરસેન
લે. ૭૨૦૦૦ વિ. સં. ૯૦૫ આશરે ૨ કષાયપ્રાકૃત
ગુણધર
ગા. ૨૩૬ ૫ મી સદી (અનુમાને ) (i) ,, ચૂ. વૃત્તિ યતિવૃષભાચાર્ય
શ્લે. ૬૦૦ ૬ ઠ્ઠી સદી (અનુમાને ) (ii) , ઉચ્ચા. વૃત્તિ ઉચ્ચારણાચાર્ય
શ્લે. ૧૨૦૦૦ અજ્ઞાત (iii) , ટીકા શામકુડાચાર્ય
શ્લો. ૬૦૦૦ v) , ચૂ. વ્યાખ્યા તુમ્બલૂરાચાર્ય
લૈ. ૮૪૦ ૦૦૧ (v) ,, પ્રા. ટીકા બખ્ખદેવ ગુરુ
લે. ૬૮ ૦૦૦ (iv) ,, જયધવલા ટીકા વીરસેન તથા જયસેન લે. ૬૦૦૦૦ ૯-૧૦ ૩ ગમ્મસાર
નેમિચન્દ્ર સિદ્ધાંતચક્રવર્તિ ગાથા ૧૭૦૬ (i) ,, કર્ણા. ટીકા ચામુડરાય (ii) , સં. ટીકા શ્રીમદભયચંદ્ર (iii) ,, હિં. ટીકા ટોડરમલજી ૪ લબ્ધિસાર
મીચંદ્રસિદ્ધાંત ચક્રવર્તિ ગા. ૬૫૦ | (i) ,, સં. ટીકા કેશવવણી
(ii) ,, હિં. ટીકા ટોડરમલ્લજી ૫ સં', ક્ષપણાસાર માધવચંદ્ર
૧૦-૧૧ ૬ સં. પંચસંગ્રહ અમિતગતિ
વિ. સ. ૧૯૭૩ કર્મ સાહિત્ય, તેના કર્તા, ગ્રંથનું પ્રમાણ, રચના કાળ : અત્રે નીચેની તાલિકામાં વેતાંબર તેમજ દિગંબર કર્મ સાહિત્યના ગ્રંથના નામ, તેના કત્ત, ગ્રંથનું પ્રમાણુ તેમજ રચના કાળ, વિક્રમ સદીમાં આપ્યા છે. આ ગ્રંથકારોના કાળ સંબંધિ ચક્કસ નિર્ણય પર આવી શકાય તેવી ચક્કસ ઐતિહાસિક માહિતીના અભાવમાં કઈ કેઈ ગ્રંથ રચનાનાં કાળ સંબંધિભૂલ હેવાને સંભવ છે. ઘણાં ગ્રંથકર્તાઓએ તે તેમના ગ્રંથમાં પિતાનું નામ યા ગ્રંથરચનાકાળ આપ્યા જ નથી. તેથી પણ આ માહિતી આપી શકાતી નથી.
૧ આ સંખ્યા કમં પ્રાભૂતની સંખ્યા સાથે મેળવીને લખેલી છે.

Page #37

કર્મનું સ્વરૂપ-ર ૧૩. કર્મની વ્યાખ્યા અને કર્મબંધ હેતુ :
જીવ દ્વારા જે કંઈ કરાય છે તે તેનું કાર્ય અથવા કર્મ કહેવાય. જીવ હરસમયે મનથી કંઈક વિચારે છે, અથવા વચનથી કંઈક ઉચ્ચારે છે, અથવા કાયથી કંઈક આચરે છે. જીવની વિચાર, ઉચ્ચાર અને આચારસ્વરૂપ ત્રિવિધ ક્રિયાને અનુક્રમે મનેયેગ, વચનગ અને કાયમ કહેવાય છે. જેમને સામાન્ય અર્થ ક્રિયા છે. આ ત્રણે વેગ આત્મપ્રદેશના પરિસ્પંદન (Vibrations) સહિત જ હોય છે. આ ત્રણે યુગમાં મને ગની પ્રધાનતા છે, કારણ કે વચન અને અભિસંધીજ કાયયેગને નિયામક મન જ છે. મનની જેવી વૃત્તિ તદનુસાર જીવની પ્રવૃત્તિ હોય છે.
શુભ ભાવમાં વર્તતું મન શુભ ક્રિયા કરાવે અને અશુભ ભાવમાં વર્તતું મન અશુભ ક્રિયા કરાવે. આ ત્રિવિધ આત્મપ્રદેશના પરિસ્પંદન સ્વરૂપ ગપ્રવૃત્તિ દ્વારા જીવ પુદ્ગલદ્રવ્યના સૂક્ષ્મ કામણ&છે ગ્રહણ કરી પિતાના આત્મપ્રદેશે સાથે ઓતપ્રેત કરી નાખે છે અર્થાત્ બાંધે છે. આત્મપ્રદેશ સાથે સબંધિત થયા પછી તે કાર્મણસ્ક છે કર્મની સાર્થક સંજ્ઞા પ્રાપ્ત કરે છે. આ પ્રમાણે શુભાશુભ મનેભાવ થકી જીવ કર્મ બંધ કરે છે. આ બેઉ ક્રિયા-શુભાશુભ ભાવો તેમજ કામણઔધનું કર્મમાં રૂપાંતરજીવનું કર્મ કહેવાય છે કારણ કે તે આ બેઉ કાર્યો કરે છે. અત્રે શુભાશુભ મનના ભાવ (કર્મબંધનું) કારણ છે અને કર્મબંધ (શુભાશુભ ભાવેનું) કાર્ય છે. આવી રીતે બાંધેલા કર્મો જ્યારે પરિપકવ થઈ તેનું ફળ આપવા પૂર્વક નિર્ભર છે અર્થાત્ ફળ આપીને જીવપ્રદેશથી છૂટા પડી વિખરાઈ જાય છે, તેને કર્મોને ઉદય કહેવાય છે અને આ કર્મોદય જ જીવને શુભાશુભ ભાવે કરાવવામાં હેતુ બને છે. આમ શુભાશુભ ભાવથી કર્મબંધ અને તે બાંધેલાં કર્મોના ઉદયથી શુભાશુભ ભાવે અને તે જ શુભાશુભ ભાવથી નવીન કર્મબંધ એવી અન્ય કાર્યકારણ ભાવની અનાદિ પરંપરામાં જીવ વર્તી રહ્યો છે. જીવના શુભાશુભ ભાવેને (અધ્યવસાને) ભાવકર્મ અને તે ભાવકર્મ થકી જીવપ્રદેશ સાથે બદ્ધ-સંબદ્ધને પ્રાપ્ત પૌગલિક કર્મોને દ્રવ્યકર્મ કહેવાય છે. આમ ભાવકર્મ દ્રવ્યકર્મ અને દ્રવ્યકર્મથી (તેના ઉદયથી) ભાવકર્મની ઉત્પત્તિ થાય છે. આવી રીતે દ્રવ્યકર્મ અને ભાવકર્મની પરસ્પર એક બીજાના કાર્ય-કારણ ભાવે બીજ વૃક્ષવત્ અનાદિકાલીન શૃંખલા (કડીબદ્ધ ધારા) વતે છે. પહેલા બીજ હતું ને પછી વૃક્ષ થયું કે પહેલા વૃક્ષ હતું ને પછી બીજ થયું તે પ્રશ્ન જ અપ્રસ્તુત છે. કારણ કે જે પદાર્થ યુગલ એકબીજાના કારણ તેમજ કાર્ય રૂપે પ્રવર્તે તેમાં આદિ કે તે પ્રશ્ન જ હોઈ ના શકે. આવી પરસ્પર કાર્યકારણની શૃંખલા અનાદિકાલીન જ હોય છે. (અનંત હોય

Page #38

ક્રમ નું સ્વરૂપ ]
[ ૨૧
ચા ન પણ હાય). જગતમાં આવી ઘણીએ અનાદિ કાર્ય-કારણની ધારાએ આપણે જોઈ રહ્યા છીએ. પિતા-પુત્ર, મરઘી–ઇંડુ, વૃક્ષ-ખીજ ઇત્યાદિ ભાવકમ અને દ્રવ્યકમ જેવી જ અનાદ્ધિ ધારાવાહી પર પરાએ સ્પષ્ટ પ્રિંગાચર થાય છે. જીવ ક`ખંધ કરે છે તેમાં હેતુ ( પ્રત્યય ) કયા છે તેના વિચાર કરીએ.
જીવ આવી યાગ અને તે દ્વારા કર્માંપાર્જનની પ્રવૃત્તિ શા માટે કરે છે એ પ્રશ્ન છે. એ તેા નિર્વિવાદ છે કે પ્રાણિમાત્રને દુઃખ પ્રતિકૂળ અને અપ્રિય છે અને સુખ અનુકૂળ અને પ્રિય છે. તેથી જીવની હરેક પ્રવૃત્તિનું અંતિમ લક્ષ તે સુખની પ્રાપ્તિ જ છે અને તે માટે જ તેના સતત પ્રયત્ન છે. ક્વચિત્ કઈક સુખના અંશ કાઈ પ્રાણીને પ્રાપ્ત થતા દેખાય છે તેાપણુ તે ઓછા કે વધતા અંશે દુ:ખમિશ્રિત જ હોય છે. પ્રાણીમાત્રને દુ:ખ અનિષ્ટ છે અને સુખ જ ઇષ્ટ છે અને તે અનિષ્ટ નિવારણાર્થે અને ઇષ્ટની પ્રાપ્તિ અર્થે જીવના અનાદિકાલીન સતત પ્રયત્ન છતાં તે દુઃખમુક્ત થઈ સ`પૂર્ણ સુખી અને સંતૃપ્ત કેમ થતા નથી? તેની આ ઈષ્ટપ્રાપ્તિ માટેની પ્રવૃત્તિને અંત કેમ નથી આવતા ? આથી શ'કા થાય છે કે બધાના પ્રયત્ન જેમાં નિષ્ફળ થાય તે દુ:ખનિવૃત્તિ અને સુખપ્રાપ્તિને કાંઈ ઈલાજ જ નથી અર્થાત્ તે નિરુપાય જ હાવું જોઈ એ. પરંતુ વાત તેમ નથી. જીવ અનાદિકાળથી એક મહાભય'કર ભૂલ કરી રહ્યો છે. વિષયેાની પ્રાપ્તિમાં જ તેણે સુખની ભ્રાંતિ કરી છે. વિષયસુખને ભ્રાંત સુખ કહેવાના નિમ્ન કારણેા છે.
(i) ઇષ્ટ વિષયાના સયાગ અને અનિષ્ટના વિયાગજન્ય સુખ સ્વાત્માથી અત્યંત · પર એવા વિષયેના સ’ચેાગ-વિયેાગને આધીન હાઈ પરાધીન છે.
(ii) વળી વિજાતીય એ પદાર્થોના સચેાગ શાશ્વત સભવતા નથી તેથી સ'ચેાગજન્ય વિષયસુખ અનિત્ય–ક્ષણભંગુર છે, તે સામાન્યબુદ્ધિ પણ સમજી શકે છે.
(iii) વળી વિષયે અનંત છે અને તે સર્વેની પ્રાપ્તિ અશકય છે. તેથી ગમે તેટલા વિષયેાની પ્રાપ્તિ પછી પણ જીવને કદાપિ તૃપ્તિ થતી જણાતી નથી. કારણ કે પ્રાપ્ત વિષયા કરતા અપ્રાપ્ત વિષયેા અનંતગુણા છે. આથી વિષયસુખ અપૂર્ણ છે અને
(iv) દુઃખગર્ભિત છે કારણ કે જીવને વિષયેાની પ્રાપ્તિના સુખ દરમ્યાન પણ અપ્રાપ્ત વિષયાની તૃષ્ણા સ્વરૂપ દુઃખ રહ્યા જ કરે છે.
આવા નિતાંત અપૂર્ણ, ક્ષણિક, પરાધીન, દુઃખગર્ભિત અને દુઃખથી અ'તરિત ભૌતિકવિષયજન્ય સુખ તેા જીવ ચાહતા જ નથી છતાં પણ તેની પ્રવૃત્તિ તેવા અનિષ્ટ વિષયસુખ પાછળ શા માટે છે? ખસ આ ઊંધી દિશાની પ્રવૃત્તિનું મૂળ કારણુ સુખ કે દુઃખના યથાર્થ સ્વરૂપ અને પેાતાને ઇષ્ટ છે તેવા સંપૂર્ણ, સ્વાધીન અને દુઃખના લેશથી રહિત શાશ્વત સુખની પ્રાપ્તિના માવિષયક સમજના અભાવ અથવા વિપરીત સમજ સ્વરૂપ ભ્રાંતિ છે. આ ભ્રાંતિનુ` કારણ તેની વિપરીત શ્રદ્ધા યા રુચિ છે. આ વિપરીત રુચિ

Page #39

૨૨ ]
66
66
p
[ શ્રી જિનપ્રણીત કવિજ્ઞાન એટલે જ મિથ્યાત્વ અથવા મિથ્યાદર્શન. મિથ્યાત્વથી ગ્રસ્ત જીવ ઇન્દ્રિયજન્ય વિષયામાં સુખના આરેપ કરે છે. વિષયામાં સુખ છે તેવુ' વિપરીત જ્ઞાન મિથ્યાજ્ઞાન છે, અજ્ઞાન છે અને તે અજ્ઞાનાધીન આત્માની ઇષ્ટ વિષયે પ્રાપ્ત કરવાની અને અનિષ્ટ વિષયેાથી નિવૃત્ત થવાની પ્રવૃત્તિ મિથ્યાચારિત્ર અથવા કુચારિત્ર છે. આ રીતે જોતાં જીવની ચૈત્રપ્રવૃત્તિના મૂળમાં મિથ્યાત્વ જ છે. મિથ્યાત્વ કમ બંધની જડ છે. “ મિથ્યાત્વથી ગ્રસ્ત જીવ વિષયમાં સુખની ભ્રાંતિ કરે છે અને તે ઇષ્ટ વિષયેાના લાભ માટેની સતત ઈચ્છારૂપ લાભ” ના ભેગ બને છે અર્થાત્ તે લેભી થાય છે. વિષય પ્રાપ્ત કરવાની ચેાજના કરતા માયા ” અર્થાત્ કપટના આશરે લે છે. વિષયપ્રાપ્તિની તેની યાજના સફળ થતાં તે “ માન ” –અભિમાન કરે છે અને વિશ્ર્વ આવતા તેના નિમિત્તો પ્રતિ “ ક્રોધ ” કરે છે. જીવની ઇન્દ્રિયાના વિષયેામાં ઇષ્ટાનિષ્ટ બુદ્ધિ અને તે થકી ઇષ્ટવિષયેાની પ્રાપ્તિ અને અનિષ્ટની નિવૃત્તિ માટે તે અનેક પ્રકારના આરભ-સમારંભ કરે છે. જેમાં છયે કાયની હિંસા અવશ્ય ભાવિ છે. ઇષ્ટવિષયે પ્રતિ રાગ અને અનિષ્ટ પ્રતિ દ્વેષ અને તક્ષે હિંસાજન્ય પ્રવૃત્તિને “ અવિરતિ'' અથવા અસ’યમ કહેવાય છે અને વિષયા પ્રતિ પ્રવૃત્તિથી થતાં ક્રોધ, માન, માયા અને લાભને કષાય કહેવાય છે. આમ જીવની યેાગપ્રવૃત્તિના મૂળમાં મિથ્યાત્વ છે અને તેથી અવિરતિ અને કષાય ઉત્પન્ન થાય છે. આથી જ મિથ્યાત્વ, અવિરતિ, કષાય અને ચેગ ને કર્માંબધમાં હેતુ કહ્યા છે. આ હેતુએ જે ક્રમથી કહ્યા છે તે ક્રમ પણ સાક છે. જ્યાં મિથ્યાત્વ છે ત્યાં અવિરતિ, કષાય અને ચાગ અવશ્ય છે. અવિરતિ હાય ત્યાં મિથ્યાત્વ હાય યા ન હેાય પરંતુ કષાય અને ચાગ અવશ્ય હાય છે. કષાય છે ત્યાં અવિરતિ અને મિથ્યાત્વ હોય કે ન હાય પર'તુ યાગ તા હાય જ છે, અને યાગ હૈાય ત્યાં પૂના ત્રણે હેતુએની ભજના છે. આમ મિથ્યાત્વ છતાં કર્માંધના ચારે હેતુ, અવિરતિ છતાં ચાર યા ત્રણ, કષાય છતાં ચાર, ત્રણ વા એ અને યેાગ છતાં ચાર, ત્રણ, એ અથવા એક યેાગ માત્ર જ હાય. ક બંધના પાશમાંથી છૂટવા જીવ પ્રથમ મિથ્યાત્વમળ દૂર કરે છે. પછી વિષય પ્રતિ પ્રવૃત્તિરૂપ અવિરતિથી નિવૃત્ત થઈ વિરતિધમ ધારણ કરે છે. આટલુ સિદ્ધ થાય પછી જ કષાયથી નિવૃત્ત થઈ વીતરાગ થવાય છે. વીતરાગતા પ્રાપ્ત થયા પછી તેને કંઈ કરવાપણું રહેતું નથી કારણ કે આયુના અંતે ચેાગનિવૃત્તિ સહજ જ થાય છે અને જીવ પેાતાનુ અંતિમ લક્ષ્ય સ્વાધીન, શાશ્વત, સપૂર્ણ અને નિર્બાધ સુખ પ્રાપ્ત કરી લે છે. આ સ'પૂર્ણ સુખ પ્રાપ્ત થતાં જ જીવ નિરિહ-ઇચ્છા રહિત, સંતૃપ્ત અને પૂર્ણાનંદ થઈ અન ંત કાળ પેાતાના સચ્ચિદાનંદ સ્વરૂપમાં મગ્ન રહે છે. જીવ આ જ ચાહે છે. આ જ તેને “ ઇછુ” છે. અને આ ઈષ્ટની પ્રાપ્તિ મિથ્યાત્વાદિક ખધના હેતુઓની નિવૃત્તિથી અર્થાત્ કમ ખધથી સવથા મુક્તિથી એટલે કે મેાક્ષ થકી જ સિદ્ધ થાય છે.
આ રીતે
(C
""
કમ ” ની વ્યાખ્યા અથવા લક્ષણ નીચે મુજબ પ્રાપ્ત થાય છે.

Page #40

કર્મનું સ્વરૂપ ].
[ ૨૩ મિથ્યાત્વ, અવિરતિ, કષાય અને ગ–એ ચાર હેતુઓ થકી અથવા મિથ્યાત્વ સિવાય ત્રણ હેતુઓ થકી અથવા મિથ્યાત્વ અને અવિરતિ રહિત કષાય અને વેગ થકી, જીવ જે કામણવર્ગણના પુદ્ગલ કંધે પોતાના આત્મપ્રદેશ સાથે બાંધે છે તે આત્મસંબંધ પુદ્ગલદ્રવ્યને કર્મ કહેવાય છે. “માત્ર વેગથી પણ કર્મબંધ થાય છે પરંતુ તે કર્મબંધ કહેવા પૂરતું જ છે કારણ કે મિથ્યાત્વ, અવિરતિ અને કષાય રહિત વીતરાગ મહાત્માઓ
ગનિમિત્તે જે કર્મ ગ્રહણ છે, તે તે તેમના આત્મપ્રદેશને સ્પર્શ કરી સમયમાત્રમાં જ નિર્જરી જાય છે અને તે પણ કંઈ જ ફળ આપ્યા વિના. આવા વીતરાગના ગનિમિત્ત નિષ્ફળ કર્મબંધને “ઈપથિક” કર્મ કહેવાય છે. અને કષાયથી રંજિત અર્થાત્ રાગી જીવને કર્મબંધ “સાંપરાયિક” બંધ છે. સં૫રાય એટલે જ કષાય. ઉપરોક્ત લક્ષણ સાંપરાયિક કર્મનું છે.
અત્રે એક પ્રશ્નને અવકાશ છે. મિથ્યાત્વાદિથી નિવૃત્ત થઈ જીવ વોતરાગ થાય છે. પછી તેને ગપ્રવૃત્તિ કરવાનું કારણ રહેતું નથી છતાં તે તુરત જ અગી કેમ નથી થતો? આ શંકાનું સમાધાન આગળ ઉપર પ્રકરણ ૧૧-૧૨ માં ગુણસ્થાનવિચારણા વખતે આપોઆપ થઈ જશે, પરંતુ ટૂંકમાં એક ઉદાહરણ દ્વારા સમાધાન કરવા પ્રયત્ન કરીએ. એજનમાંથી શક્તિ મેળવી ચાલતી ગાડી એજીન બંધ કર્યા બાદ પણ થોડા કાળ માટે ચાલુ રહે છે. એજીન બંધ થયું તે પૂર્વ ચાલવાની જે શક્તિ ગાડીએ મેળવી હતી તે શક્તિને જ્યાં સુધી સંપૂર્ણ વ્યય થાય નહિ ત્યાં સુધી એજીન બંધ હોવા છતાં પણ ગાડી પરિમિતકાળ માટે ચાલુ રહે છે. આવી જ રીતે મિથ્યાત્વ, અવિરતિ અને કષાયથી નિવૃત્ત થઈ વીતરાગતા પ્રાપ્ત થઈ તે પૂર્વ કાષાયિક પરિણામે દ્વારા મેળવેલી યુગમાં કારણભૂત શક્તિ કાષાયિક પરિણામોના નાશ પછી પણ પરિમિતકાળ માટે અઘાતી કર્મોના ઉદય સ્વરૂપે કાયમ રહે છે. અંતે અઘાતી કર્મો પરિપકવ થઈ ક્ષય પામે છે, ત્યારે જીવ અગી બને છે અથત ગની નિવૃત્તિ થાય છે.
જીવના શુભાશુભ ભાવે રાગ અને દ્વેષ સ્વરૂપ છે. તેમાં ક્રોધ અને માન ષ સ્વરૂપ છે. માયા અને લેભ રાગ સ્વરૂપ છે. વીતરાગના ભાવો શુભ કે અશુભ નહિ પરંતુ શુદ્ધ છે. આથી મિથ્યાત્વ, અવિરતિ યા અસંયમ, ક્રોધ, માન, માય, લેભ, રાગ, દ્વેષ આદિ શુભાશુભ અધ્યવસાયે (કાષાયિક ભા) ભાવ કર્મ છે અને તે થકી જીવ જે પૌદ્ગલિક કામણવર્ગને ગ્રહણ કરી આત્મબદ્ધ કરી કર્મરૂપે પરિણાવે છે તે દ્રવ્યકર્મ છે. ૧૪. કર્મબંધના હેતુઓનું વિશેષ સ્વરૂપ
(i) મિથ્યાત્વનું લક્ષણ અને તેના ભેદ :
સંસારી જીવના બોધરૂપ વ્યાપારના (ઉપગના) ત્રણ સ્તર છે. પ્રથમ તે વસ્તુનું દર્શન કરે છે. વસ્તુના અવિશેષિત બોધને–સામાન્ય અવકનને દર્શન કહેવાય છે.

Page #41

૨૪ ] [ શ્રી જિનપ્રણીત કવિજ્ઞાન વિશેષતા રહિત હેાવાથી આ એધને નિરાકાર ઉપયાગ કહેવાય છે. દન પછી વસ્તુના તેની વિશેષતાએ સહિત જે મેધ થાય છે તેને જ્ઞાન યા સાકાર ઉપયેગ કહેવાય છે; અને અ'તિમ સ્તરે જીવ પેાતાની રુચિ અર્થાત્ શ્રદ્ધાન અનુસાર પેાતાના પ્રત્યેાજન તેમજ હિતાહિતની દૃષ્ટિએ તેનુ' ( જ્ઞેય વસ્તુનું ) મૂલ્યાંકન કરે છે, તેમાં સારાસાર, ઇષ્ટાનિષ્ટ, હેય-ઉપાદેય આદિ સ્વરૂપે નિર્ણય કરે છે. આ નિણૅય તેના જીવનમાં બહુ જ અગત્યના ભાગ ભજવે છે, કારણ કે આ નિણ્ય તેના આચાર-વિચારને દિશા આપે છે. તેની માનસિક, વાચિક અને કાયિક પ્રવૃત્તિના નિયામક આ વસ્તુસ્વરૂપના તેને કરેલા નિણ્ય છે. એક જ પદાર્થ વિષેના આ નિણૅય બધાના એક સરખા હાતા નથી. એક જ પદાર્થીમાં કોઈને હૈયબુદ્ધિ તા કોઈ ને ઉપાદેયબુદ્ધિ થાય છે, તેા કોઈ ને તે પદાર્થના પેાતાના પ્રયેાજન સાથે સબંધ ન જણાતા ઉપેક્ષામુદ્ધિ થાય છે. એક જ વ્યક્તિ કાઈને ઉપાસ્ય તે અન્યને અનુપાસ્ય જણાય છે. કોઈ એક જ આચાર કોઈ ને નીતિમય તા કાઈને અનીતિમય જણાય છે. આવી રીતે એક જ પદાર્થના સંબંધમાં ભિન્ન ભિન્ન વ્યક્તિઓના નિણૅય ખીલકુલ વિપરીત જણાય છે. તેા તેમાં કાના નિષ્ણુય યથાર્થ છે અને કાને અયથાર્થ છે તેના નિણૅય કરવાના માપદંડ શું? અધ્યાત્મવિજ્ઞાને આના ચેાક્કસ માપદંડ નક્કી કર્યાં છે. અધ્યાત્મવિજ્ઞાનના નિર્ણય છે કે જીવને જે અનિષ્ટ છે તે દુઃખનું મૂળ કારણ જન્મમરણની પર પરા સ્વરૂપ આ સ ́સાર જ છે અને સર્વ જીવને જે ઇષ્ટ છે તે પરમ આનંદની પ્રાપ્તિ આ સ'સારની નિવૃત્તિમાં અર્થાત્ મેક્ષની પ્રાપ્તિમાં જ સમાયેલી છે. આથી આ લેાકોત્તર વિજ્ઞાનમાં અર્થાત્ અધ્યાત્મવિજ્ઞાનમાં વસ્તુસ્વરૂપના તે નિર્ણય તત્ત્વનિણૅય છે યા સમ્યનિર્ણય છે જે જીવને સ`સાર અને તેનાં કારણેાથી વિમુખ થવાની અને મેક્ષમાર્ગોમાં પ્રવૃત્ત થવાની પ્રેરણા આપે. આથી વિપરીત જે નિષ્ણુય જીવને તેના સ`સારની વૃદ્ધિ થાય તેવી પ્રવૃત્તિ પ્રતિ દારે તે નિણ્ય અતાત્ત્વિક છે, મિથ્યા છે. સમ્યનિર્ણય સમ્યજ્ઞાન છે અને અતાત્ત્વિક નિર્ણય મિથ્યાજ્ઞાન છે. આ તત્ત્વાતત્ત્વ નિર્ણય જીવની રુચિ યા શ્રદ્ધાને અનુસરે છે. જે જીવની રુચિ યા શ્રદ્ધા સમ્યગ્ છે તેને તત્ત્વનિ યમાં અર્થાત્ તત્ત્વાર્થીમાં શ્રદ્ધા થાય છે પરંતુ જે જીવની રુચિ વિપરીત છે તેના નિ ય અતાત્ત્વિક યાને કે મિથ્યા પ્રાપ્ત થાય છે દન શબ્દના સામાન્ય અર્થ અવલેાકન થાય છે પરંતુ જૈન પરિભાષામાં દનના બીજો અર્થ શ્રદ્ધાન યા રુચિ થાય છે. આથી “ તત્ત્વાર્થીમાં શ્રદ્ધાન ’” તે સમ્યગ્દર્શન કહ્યું છે. જીવ તત્ત્વાતત્ત્વના નિર્ણય બુદ્ધિપૂર્વક કરે છે પરતુ બુદ્ધિ મન થકી દોરવાતી હાય છે અને મન ન્યૂનાધિક પ્રમાણમાં રાગ-દ્વેષના સસ્કારાથી લિપ્ત હાય છે. આ રાગ-દ્વેષના સંસ્કારે અત્યંત તીવ્ર હાય છે ત્યારે બુદ્ધિ માધ્યસ્થભાવે વિચાર-વિમર્શ કરી શકતી નથી અને તેથી વસ્તુસ્વરૂપના તેના નિણૅય અતાત્ત્વિક હાય છે. મિથ્યા હાય છે. આવા તીવ્ર રાગદ્વેષ યા કષાયેાથી ઘેરાયેલા જીવને થતું દશન મિથ્યાદન છે. મિથ્યાત્વ છે. જ્યાં સુધી જીવના રાગદ્વેષ યથાયેાગ્ય પ્રમાણુમાં મંદ થતા નથી ત્યાં સુધી જીવને

Page #42

કર્મનું સ્વરૂપ ]
[ ૨૫ સમ્યગ્દર્શનની પ્રાપ્તિ થતી નથી, અર્થાત તત્વાર્થમાં શ્રદ્ધા ઉત્પન્ન થતી નથી. મિથ્યાદર્શન યા મિથ્યાત્વનું લક્ષણ નિમ્ન પાંચ પ્રકારે થાય.
(૧) તત્ત્વાર્થમાં અશ્રદ્ધાન, (૨) અતત્ત્વાર્થમાં શ્રદ્ધાન, (૩) તત્તાતત્વમાં રૂપભેદબુદ્ધિના હેતભૂત દર્શન, (૪) તત્વાર્થમાં શંકા-કુશંકાના હેતભૂત દર્શનની અસ્થિરતા અને (૫) તવાતત્ત્વને નિર્ણય કરવાની શક્તિને અભાવ.
આ પાંચે નિમિત્તો મિથ્યાત્વમાં હેતુ હેઈને મિથ્યાત્વના નિમ્ન પાંચ ભેદો પ્રાપ્ત થાય છે.
અનાગ મિથ્યાત્વ : એકેન્દ્રિયાદિ અસંશ જીવોમાં વિચાર-વિમર્શ કરવાની શક્તિ જ નથી, ત્યાં તત્તાતત્ત્વનો નિર્ણય જ ક્યાંથી થઈ શકે? આવા અસંગ્નિ જીવનું મિથ્યાત્વ અનાગ મિથ્યાત્વ કહેવાય. જીવને અનાદિ કાલીન આ મિથ્યાત્વ હોય છે. અન્ય મિથ્યાત્વના જીવન વિકાસ પછી અર્થાત્ સંક્ષિપણું પ્રાપ્ત કર્યા પછી જ હોય છે.
આભિગ્રહિક મિથ્યાત્વ : પ્રધાનપણે અતત્વમાં શ્રદ્ધાનરૂપ આ મિથ્યાત્વ વસ્તુસ્વરૂપ પ્રતિ એકાંતબુદ્ધિની નિપજ છે. આથી આ મિથ્યાત્વને એકાન્તમિથ્યાત્વ પણ કહેવાય છે. વસ્તુ અનેકાંતસ્વરૂપ છે. એક જ વસ્તુમાં દષ્ટિભેદે પરસ્પર વિરોધી ધર્મો પમાય છે. દ્રવ્યદૃષ્ટિથી વસ્તુ નિત્ય છે અને પર્યાયદષ્ટિથી અનિત્ય છે. દા. ત. “જીવ નિત્ય છે” એ દ્રવ્યદષ્ટિને અભિપ્રાય છે અને “નામ તેને નાશ છે” એ પર્યાયષ્ટિને અભિપ્રાય છે. આવી જ રીતે નિત્યાનિત્યની જેમ એકત્વ-અનેકત્વ, ભેદઅભેદ, અન્વય-વ્યતિરેક, સામાન્ય-વિશેષત્વ ઈત્યાદિ અનંત પરસ્પર વિરોધી ધર્મયુગલે સાપેક્ષભાવે વસ્તુમાત્રમાં પમાય છે. આમ વસ્તુ અનેકાંતિક હોવા છતાં બુદ્ધિ જ્યારે એકાંત તરફ ઢળે છે ત્યારે વસ્તુ “નિત્ય જ છે”, “અનિત્ય જ છે”, “અદ્વૈત જ છે” ઇત્યાદિ એકાંત આગ્રહ એવો તે બંધાઈ જાય છે કે તે અનેકાંત વસ્તુના યથાર્થ સ્વરૂપની ઓળખાણ કરાવવામાં બાધક બની જાય છે.
જગતના જેટલા અતાત્વિક મતે છે તે બધા જ એકાંતવાદથી-એકાંત આગ્રહથી ઉત્પન્ન થયેલા છે. એકાંત વસ્તુગત ધર્મ નથી પણ બુદ્ધિગત ધર્મ છે. અનેક ધર્માત્મક વસ્તુને એક ધર્મ વડે મર્યાદિત કરવાવાળી બુદ્ધિ જ સર્વ દુહાગ્રહનું મૂળ છે અને તેવા દુરાગ્રહથી થવાવાળું દર્શન આભિગ્રહિક મિથ્યાત્વ છે. પોતાના કુળ, જાતિ, મત, પંથ, સંપ્રદાયાદિની ઝનુની પકડ, તે પ્રતિ તીવ્ર રાગ, આંધળી વફાદારી અને એકાંત આગ્રહ અભિગ્રહિક મિથ્યાત્વ છે. વંશપરંપરાથી પિતાના કુળમાં જે ધર્મ મનાતે આવ્યું છે તે જ સાચો છે ને બીજા સાચા નથી. એ પ્રમાણે કઈ પણ એકાંતવાદી દશનને તત્વબુદ્ધિએ ગ્રહણ કરવા થકી થયેલું તે અભિગ્રહિક મિથ્યાત્વ છે. આ મિથ્યાત્વથી ગ્રસ્ત આત્મા તત્વાતત્ત્વની પરીક્ષા કરી શકતું નથી.

Page #43

૨૬ ]
[ શ્રી જિનપ્રણીત કર્મ વિજ્ઞાન અનાભિગ્રહિક મિથ્યાત્વ: આ મિથ્યાત્વના વશથી “બધા જ ધર્મો સાચા છે, કઈ ખરાબ નથી”, એ પ્રમાણે સાચા-ખેટાની પરીક્ષા કર્યા વિના કાચ અને મણિમાં ભેદ નહીં સમજનારની જેમ કંઈક “માધ્યસ્થ” બુદ્ધિ ધારણ કરે છે. બાહ્ય આચારની કેટલીક સમાનતાને જોઈને સર્વ ધર્મો એકરૂપ છે તેમ અનાભિગ્રહિક મિથ્યાષ્ટિની
માધ્યસ્થ” બુદ્ધિ કહે છે. સર્વ ધર્મોના આચારમાં વિધિ-નિષેધોની જેમ કેટલીક સમાનતા દેખાય છે, તેમ અસમાનતા પણ પાર વિનાની છે. ભક્ષ્યાભઢ્ય, પિયાપેય, કે કૃત્યાકૃત્યના વિભાગે બધે જ સરખા છે તેમ કહેવું અયથાર્થ છે. તેવી જ રીતે હિંસા, અહિંસા કે સત્યાસત્યના વિધિ, નિષેધ, ઉત્સર્ગ, અપવાદો બધે જ સમાન છે–એ માન્યતા સર્વદર્શનેના અભ્યાસનું જ ફળ છે. આથી સર્વ દર્શને સરખાં છે. તેમના પ્રણેતાઓ વચ્ચે પણ કોઈ ભેદ નથી. એમ કહેવું તે માધ્યસ્થતા નહિ પણ મૂઢતા છે. તત્તાતત્વમાં અભેદબુદ્ધિ અનભિગ્રહિક મિથ્યાત્વમાં કારણ છે.
આભિનિવેશિક મિથ્યાત્વ : વીતરાગ પ્રણીત શ્રતના પ્રખર વિદ્વાન, બુદ્ધિશાળી મહાત્માઓ પણ ઘણી વાર મેહરાજાના ઝપાટામાં કેવી રીતે આવી જાય છે તે મેહપ્રપંચ પણ ન કળાય તે છે. પિતાના જ્ઞાનને અને બુદ્ધિને મદ આવા વિદ્વાનને ઘેરી લે છે. પિતાના જ્ઞાનની આવગી પ્રતિભા પાડી પિતાને ઘમંડ પિષવા અથવા પિતાને પંથ યા સંપ્રદાય સ્થાપવા સર્વ કહેલા તત્વને પણ ખોટું કહેવારૂપ અભિનિવેશમાં ઉસૂત્ર પ્રરૂપણ કરે છે. ઘણી વાર એકાંત આગ્રહની પક્કડ તેમના પર એવી તે સજ્જડ ભીડાઈ જાય છે કે ગમે તેટલું સમજાવવા છતાં પણ પિતાનું ઘમંડ તેમને સત્યતાને સ્વીકારવા દેતું નથી. તત્વાર્થમાં અશ્રદ્ધાન સ્વરૂપ આ મિથ્યાત્વને આભિનિવેશિક મિથ્યાત્વ કહેવાય છે. ગેસ્ટામાહિલાદિ નિહ્મને આવું મિથ્યાત્વ હતું. સર્વ મિથ્યાત્વમાં આ મિથ્યાત્વ ઘણું જ ભયંકર છે.
સાંશયિક મિથ્યાત્વ : આ મિથ્યાત્વના વશથી સર્વજ્ઞ અરિહંતે કહેલા તત્વ પ્રતિ ઘણીવાર શંકા ઉત્પન્ન થયા કરે છે. પ્રત્યક્ષથી જે નથી અનુભવાતા તેવા સ્વર્ગ, નરક, કેવળજ્ઞાન, મેક્ષ ઈત્યાદિ પદાર્થોના સ્વરૂપ પ્રતિ શંકા ઉત્પન્ન થાય છે. આમાં કારણ બુદ્ધિની અપરિપક્વતા છે અને કેઈક વખત કુગુરુ આદિને સંગ વા અતિ પ્રસંગ પણ સાંશયિક મિથ્યાત્વમાં નિમિત્ત બને છે. સંશયાત્મ અધ્યાત્મમાર્ગમાં પ્રગતિ નથી કરી શકતે. | (ii) અવિરતિનું સ્વરૂપ કર્મબંધને બીજે હેતુ અવિરતિ છે. અવિરતિ એટલે અસંયમ. તેના બે ભેદ છે. (૧) ઈન્દ્રિય-અસંયમ (૨) પ્રાણ-અસંયમ, સ્પર્શ, રસ, વર્ણ, ગંધ, અને ધ્વનિ યાને કે શબ્દ આ પાંચ ઈન્દ્રિયના વિષયે તેમજ પ્રશંસા, માન, અપમાન આદિ મનના વિષયે પ્રતિ ઈચ્છાનિષ્ઠ બુદ્ધિ થવાથી ઈષ્ટ વિષયે પ્રતિ અભિમુખપણું અને અનિષ્ટ વિષયમાં વિમુખતા સ્વરૂપ મહને પરિણામ એ ઈન્દ્રિયા

Page #44

કર્મનું સ્વરૂપ ]
[ ર૭ સંયમ છે. વિષયો પાછળની તેની આંધળી દોટમાં તે અનેક પ્રકારના આરંભ-સમારંભે કરી છએ કાયની જે હિંસા કરે છે તે પ્રાણ-અસંયમ છે.
(iii) કષાય? કષ એટલે સંસાર અને આય એટલે લાભ. જેના વડે સંસારને લાભ થાય તે કષાય કહેવાય છે. શ્રી પ્રજ્ઞાપના સૂત્રમાં કષાયનું લક્ષણ આ મુજબ કર્યું છે. “ઘણાં પ્રકારના સુખ અને દુઃખના ફળને યોગ્ય એવા કર્મક્ષેત્રનું જે કર્ષણ (ખેડાણ) કરે છે તે અથવા જીવના શદ્ધ સ્વરૂપને જે કલુષિત કરે છે તે કષાય કહેવાય છે. “દશવૈકાલિક સૂત્રમાં જણાવ્યું છે કે “નહિ દબાયેલા ક્રોધ અને માન તથા વૃદ્ધિ પામેલા માયા અને લેભ એ ચાર ક્લિષ્ટ કષાયો પુનર્જન્મરૂપી વૃક્ષના મૂળનું સિંચન છે. “સંસારની જડ સમાન કષાયના ચાર ભેદ યા પ્રકાર છે. ક્રોધ, માન, માયા અને લેભ.
ક્રોધ: ઠેષ, ગુસ્સો, વૈરવૃત્તિ, કેપ, રોષ, લંડન આ બધા જ ક્રોધના જ પર્યાય શબ્દો છે અર્થાત્ ક્રોધના જ પ્રકારો છે. ક્રોધથી સંમત થાય છે. સંમેહથી મતિવિભ્રમ, મતિવિબ્રમથી બુદ્ધિને નાશ થાય છે. અને તે જ આધ્યાત્મિક મૃત્યુ છે. પિતાના દુખ માટે જે અન્યને જવાબદાર ગણી તેના પર ક્રોધ યા દ્વેષ કરે છે તે જ મહાભૂલ છે. મારા દુખેનું કારણ મારા પૂર્વે કરેલાં પાપ જ છે તેનું સ્પષ્ટ ભાન થાય તે અન્ય પર ક્રોધનું કારણ જ ન રહે.
માન : ગર્વ, મદ, અભિમાન આ બધા માનના જ પર્યાય શબ્દ છે. માનથી વિનયને નાશ થાય છે. વિનયહીનને શિક્ષા પ્રાપ્ત થતી નથી. શિક્ષા વિના જ્ઞાન કે ચારિત્રમાં પ્રગતિ સંભવતી નથી. અહંકારને સર્વ દૂષણની જનેતા કહી છે. મદ અથવા માન પ્રધાનપણે આઠ વિષયોમાં થાય છે.
(i) જ્ઞાન યા પિતાની વિદ્વતાનું અભિમાન, (ii) કુળ અને (ii) જાતિનું (પિતાની પરંપરા કુળ અને માતાની પરંપરા જાતિ કહેવાય) અભિમાન, (iv) ધન, (v) ઐશ્વર્યાદિનું અભિમાન, (vi) રૂપનું (vi) તપનું અને (viii) બળનું એમ મદના આઠ સ્થાને કહ્યા છે. જેના સંબંધમાં અભિમાન કરે છે તે બાબતમાં હીનતા પ્રાપ્ત થાય તેવા કર્મોને બંધ થાય છે. | માયા : છળ, કપટ, દગો, લુચ્ચાઈ ઈત્યાદિ માયાના જ પ્રકાર છે. માયાથી સરળતા ચાલી જાય છે. સરળતા ન હોય ત્યાં ધર્મ ટકતું નથી અને ધર્મના અભાવમાં મનુષ્ય પશુવત્ બની જાય છે.
લોભ તૃષ્ણા, લાલસા, અસંતેષ, ઈત્યાદિ લેભના પર્યાયે છે. લેભથી તૃષ્ણ વધે છે. તૃષ્ણ વધતા કાર્યકાર્યનું ભાન રહેતું નથી. આથી પાપને પ્રવાહ આત્મા પ્રતિ જોરથી ધસી આવે છે. લેભ સર્વ સદ્દગુણને વિનાશક છે.
ક્ષમાથી ક્રોધ, નમ્રતાથી માન, સરળતાથી માયા અને સંતોષથી લાભ પર કાબુ

Page #45

૨૮ ]
[ શ્રી જિનપ્રણીત કર્મવિજ્ઞાન મેળવી ધર્મમાર્ગમાં પ્રગતિ થાય છે. કર્મવાદના યાત્રિક ખઠામાં પ્રત્યેક સંસારી આત્મા સજજડપણે જકડાયેલ છે. પોતાના સુખ-દુઃખને આધાર પિતાના જ પૂર્વે પાજિત કર્મે છે અને અન્ય તે તેમાં નિમિત્ત માત્ર છે”. આ કર્મવિજ્ઞાનનું સત્ય સમજાય ત્યારે વૈરવૃત્તિ નિષ્કારણ ઉપાધિ છે, તેનું ભાન થાય અને સહિષ્ણુતા, ક્ષમા અને સમભાવની પ્રાપ્તિ થાય. પ્રભુ મહાવીરે ઉપસર્ગ કરતી વ્યંતરીને વૈરભાવવાળી દુષ્ટ નારી રૂપે નહોતી જોઈ, પણ પિતાના જ હાથે અન્યાય પામેલી પૂર્વભવની રાણી રૂપે જોઈ હતી. કર્મવાદ આ જ સમજાવે છે. તમારે શત્રુ કેઈ દુષ્ટાત્મા નથી પરંતુ એક ઘાયલ માંદો આત્મા છે. અને તેનું વેર તેને પૂર્ણ થયેલા અન્યાયના પ્રત્યાઘાતે જ છે. કર્મવિજ્ઞાનની આ વિચારણા કરુણાની સર્જનભૂમિ છે. આ ભૂમિ પર જ ધર્મને રંગ ચઢે છે. | (iv) વેગ : મન, વચન અને કાયાની પ્રવૃત્તિને વેગ કહેવાય છે. આ વેગ હમેશા આત્મપ્રદેશના પરિસ્પદ અર્થત કંપનરૂપ ચાંચલ્ય ક્રિયા સહિત જ હોય છે. આત્મપ્રદેશના પરિસ્પન્દન સ્વરૂપ યેગ આત્મપ્રદેશ દ્વારા કર્મસ્કનું ગ્રહણ કરે છે અથાત્ યોગ અને આસવનો અવિનાભાવ સંબંધ છે. યોગ હોય ત્યાં આસવ હોય જ અને આસવ હોય ત્યાં વેગ હોય જ. આ યુગ સાથે આત્માના કાષાયિક ભાના પ્રમાણમાં કર્મસ્કન પરસ્પર તેમજ આત્મા સાથે બંધ માટે કારણભૂત નેહમાં (રૂક્ષત્ર અને સ્નિગ્ધત્વ ગુણ) અનંતગુણ વૃદ્ધિ થાય છે. કષાય રહિત વીતરાગ પરમાત્માને વેગ કષાયરૂપી ચીકાશના અભાવમાં આત્મપ્રદેશને સ્પર્શમાત્ર કરી ખરી પડે છે. પણ કાષાયિક યાને કે રાગી જીવની શુભાશુભ યુગપ્રવૃત્તિથી થતે કર્મબંધ ઘણાં લાંબા કાળ સુધી ટકે છે અને તે તીવ્રમંદ ફળ આપવાની શક્તિ સહિત જ હોય છે. આવી રીતે કર્મબંધના મૂળભૂત ચાર હેતુઓનું કિંચિત્ સ્વરૂપ કહ્યું. હવે કર્મસ્વરૂપને પામે છે તે પૌગલિક કામણવર્ગણાનું ટૂંકમાં સ્વરૂપ જોઈએ.
૧૫. કામણવગણનું સ્વરૂપ : પુદ્ગલદ્રવ્યના અંતિમ અવિભાજ્ય અંશને પરમાણુ કહેવાય છે. તે પરમાણુઓમાં રહેલા રૂક્ષત્વ અને સ્નિગ્ધત્વ ગુણના નિમિત્તે, તેઓ એક બીજા સાથે બદ્ધસંબંધને પામીને એક પરિણામસ્વરૂપ થવાની અર્થાત્ સ્કંધ પરિણામ પામવાની યોગ્યતા ધરાવે છે. અત્રે એ ખ્યાલ રહે કે આધુનિક વિજ્ઞાનમાં જેને “એટમ” કહે છે તે જૈન સમ્મત પરમાણુ નથી પરંતુ અનંતાનંત પરમાણુઓને સ્કંધ છે. ઈલેકટ્રેન, પ્રેટોન, ન્યૂટ્રોનાદિ અનંત પરમાણુઓના સ્કંધે છે. સ્કંધ જેટલા પરમાણુઓને બનેલું હોય છે તેટલા તે કંધના પ્રદેશ કહેવાય છે. એક જ પ્રદેશી પરમાણુ તેમજ સમાન પ્રદેશ છે જેમાં તેવા સર્વ સ્કંધેના સમૂહને તેટલા પ્રદેશની વર્ગણ કહેવાય છે. જગતમાં કોઈ એક સમયે જેટલા સ્વતંત્ર પરમાણુઓ અન્ય પરમાણુઓ સાથે બંધાયા વિનાના હોય છે તે સર્વ પરમાણુસમૂહને પરમાણુવર્ગણા

Page #46

કમનું સ્વરૂપ |
[ ૨૯
અથવા એકપ્રદેશીપુદ્ગલવણા કહેવાય છે. તેવી જ રીતે એ પરમાણુના અનેલા સ સ્ક ધસમૂહને દ્વિપ્રદેશીપુદ્ગલવગણા કહેવાય છે. તેવી જ રીતે ત્રિપ્રદેશી, સંખ્યાતપ્રદેશી, અસ`ખ્યાતપ્રદેશી, અન તપ્રદેશી આદિ આ લેાકમાં અન ત વણાએ પ્રાપ્ત થાય છે. આ બધી જ વણાએ જીવને કોઈપણ ઉપયેાગમાં આવતી નથી, તેથી આ બધી જ વણાએ અગ્રાહ્ય વ`ણા કહેવાય છે, પરંતુ અભવ્ય જીવા કે જેની સખ્યા જઘન્યચુક્ત અનંત એવી અચળ છે તે કરતાં પણ અન તગુણા પરંતુ સિદ્ધ થવા કરતા અનંતમાં ભાગ પ્રમાણુ સંખ્યાના પરમાણુઓના બનેલા જે સ્કા છે તેના આલંબનપૂર્ણાંક જીવ તેની મન, વચન અને કાયાની પ્રવૃત્તિ કરે છે. આ સવ જીવગ્રાહ્ય વગ ણાના નિમ્ન આઠ ભેદ છે.
૧ ઔદારિક શરીર વણા : કે જેનું ગ્રહણ કરી મનુષ્યા અને પાંચે જાતિના તિય ચ જીવા પેાતાના ઔદારિક શરીરની રચના કરે છે.
૨ વૈક્રિય શરીર વ`ણા : કે જેનુ ગ્રહણ કરી દેવ અને નારક જીવા પેાતાના વૈક્રિય શરીરની રચના કરે છે.
૩ આહારક શરીર વણા : કે જેનાં વડે ચૌદપૂ`ધર મુનિ ખાસ હેતુસર લબ્ધિ વડે અત્યંત શુભ એવું આહારક શરીર બનાવે છે.
૪ તેજસ શરીર વણા : કે જેનું ગ્રહણ કરી સર્વ જીવ પેાતાનું તૈજસ શરીર બનાવે છે. આ શરીર હરેક સ`સારી જીવને નિયમા ઢાય છે. તે શરીર આહારના પાચનમાં અને દીપ્તિનું નિમિત્ત છે.
:
આ વણાના પૌદ્ગલિક ધાના ગ્રહણપૂર્વક જીવ
૫ ભાષાવણા વચનવ્યવહાર કરે છે.
૬ શ્વાસાવાસવા : આ વણાના આલંબનપૂર્વક જીવની શ્વાસેારાસ ક્રિયા ચાલે છે.
૭ મનેાવગ ણા : આના આલખન થકી જીવની વિચારપ્રક્રિયા ચાલે છે.
-
૮ કાણુવા : આ વાને ગ્રહણ કરી જીવ પેાતાનું કાણુ શરીર અનાવે છે અર્થાત્ કરૂપે પરિણમાવી આત્મસાત્ કરે છે.
જીવ જ્યારે એક ભવ ત્યજી અન્ય ભવમાં જાય છે. ત્યારે તેને પાતાનું ઔદારિક વા વૈક્રિય શરીર તજી દીધેલું હેાય છે, પરંતુ તેનુ તૈજસ અને કાણુ શરીર સાથે જ હાય છે. કાણુ વ ાને ક વ ણુા કહેવાય છે અને ઔદારિક, વૈક્રિય, આહારક તૈજસ શરીર વ ણુાને નાકમ વગ ા કહેવાય છે.
ઉપરક્ત અઠે વાના સ્કંધા અભવ્યથી અનંતગુણુ અને સિદ્ધના અને તમા ભાગ પ્રમાણુ પરમાણુઓના બનેલા હેાવા છતાં ઔદારિક વગણામાં એક સ્કધમાં જેટલા પરમાણુ (પ્રદેશેા) છે તેથી ઉપર ઉપરની વણામાં અધિક અધિક પ્રદેશ

Page #47

૩૦ ]
[ શ્રી જિનપ્રણીત કર્મવિજ્ઞાન છે. અનંત સંખ્યાના અનંત ભેદો હોવાથી અભવ્યથી અનંતગુણ પ્રમાણે એક જ જાતિની સંખ્યામાં વૈવિધ્ય પ્રાપ્ત થાય છે. ઉપરોક્ત વર્ગણામાં ઉત્તરોત્તર વગણની પ્રદેશ સંખ્યા અધિક અધિક થાય છે પરંતુ તે વર્ગણના કને ક્ષેત્રાવગાહને (વેલ્યુમકદ) ક્રમ વિપરીત છે. બધી જ વર્ગણાના પ્રત્યેક સ્કંધનું કદ અંગુલના અસંખ્યાતમા ભાગ પ્રમાણ હોવા છતાં કામણ સ્કંધનું કદ બધાયથી નાનું છે. તેથી મને વર્ગને સ્કંધ અસંખ્યાતગુણ કદ ધરાવે છે. તેથી શ્વાસોચ્છવાસ, ભાષા, તૈજસ, આહારક, વૈક્રિય અને ઔદારિક વગણના સ્કંધને ઉત્તરોત્તર અસંખ્યાતગુણ અસંખ્યાતગુણ ક્ષેત્રાવગાહ હોય છે. ઔદારિક વગણું પ્રમાણમાં સ્કૂલ છે અને ઉપર ઉપરની વર્ગ સૂક્ષમ સૂક્ષ્મ થતી જાય છે. પુદ્ગલને વિચિત્ર સ્વભાવ જ એ છે કે જેમ જેમ તેને કંધની પ્રદેશ સંખ્યા વધે છે તેમ તેમ તેનું પરિણામ સૂમ ને સૂક્ષ્મ થતું જાય છે. સૂકમ પરિણામી સ્કધે એક-બીજાને બાધા નથી કરતા. ૨૫ મા પ્રકરણમાં પુદ્ગલવર્ગણાનું વિસ્તૃત નિરૂપણ કર્યું છે.
૧૬. કર્મ સંબંધિ શંકાઓ અને તેનું સમાધનઃ કર્મ સંબંધમાં મુખ્ય ચાર પ્રશ્નો ઉપસ્થિત થાય છે, તેનું સમાધાન આવશ્યક છે.
પ્ર. ૧ જીવના રાગ-દ્વેષાત્મક પરિણામ થકી જીવમાં જે સંસ્કાર રેડાય છે તેને જ કર્મ કહે, પરંતુ પુદ્ગલસ્વરૂપ જડ એવા કાર્મણસ્કને વચમાં શા માટે લાવે છે?
સમાધાન: આ પ્રશ્નને તાત્વિક ખુલાસો તે દ્રવ્યાનુગ યાને કે પદાર્થવિજ્ઞાનની ઊંડી સમજ માગી લે છે. પરંતુ અત્રે સ્થૂલ ઉદાહરણ થકી સમાધાનને પ્રયત્ન કરીએ. પાણીને દાખલે લઈ એ. પાણી શુદ્ધ હોય અથવા અશુદ્ધ હોય. શુદ્ધ જળ એટલે માત્ર જળ. જળ સિવાય અન્ય વિજાતીય પદાર્થને જેમાં અભાવ છે તે શુદ્ધ જળ છે. તે શુદ્ધ જળ એક જ પ્રકારનું હોય. કારણ કે શુદ્ધ જળના અનેક પ્યાલાઓ લઈએ તે તેમાં એક જ પ્રકારનું જળ પ્રાપ્ત થાય. જળની શુદ્ધતામાં અન્ય વિજાતીય પદાર્થ કેઈ નિમિત્ત નથી. વળી તે શુદ્ધ જળને ગમે તેટલું હલા, વલે છતાં તે શુદ્ધનું શુદ્ધ જ રહેવાનું. શુદ્ધ જળમાં શુદ્ધ જળ નાખે તે પણ તે શુદ્ધ જળ જ રહેવાનું. ટૂંકમાં શુદ્ધ એક પદાર્થમાં કઈ ભેદ-પ્રભેદ ન હોય. હવે અશુદ્ધ જળ . જળની અશુદ્ધતામાં જળથી અતિરિક્ત અન્ય પદાર્થ નિમિત્ત નિયમા હોય જ છે, કારણ કે તે સિવાય તે જળ અશુદ્ધ ના બને. વળી અશુદ્ધ જળ અનેક પ્રકારનું હોય. મીઠું નાખ્યા પછી જળ ખારૂં થાય તેથી તે અશુદ્ધ જળ ખારું થયું. તેવી જ રીતે સાકરની અશુદ્ધતાવાળું જળ ગળ્યું થયું. માટીના મિશ્રણથી જળ મેલું થયું. વળી ખારા જળના અનેક પ્યાલાના જળની ખારાશમાં પણ તરતમતા પ્રાપ્ત થવાની. આમ અશુદ્ધતામાં અન્ય વિજાતીય પદાર્થની આવશ્યકતા છે અને અશુદ્ધ પદાર્થના અનેક ભેદ-પ્રભેદ પડે છે તેથી અશુદ્ધ પદાર્થ અનેક નામ ધારણ કરે છે. કોઈ અશુદ્ધ જળ ખારૂં, કેઈ ખાટું, કઈ મેલું,

Page #48

કર્મનું સ્વરૂપ ]
[ ૩૧ કઈ ગલ્ય ઇત્યાદિ અશુદ્ધ જળના અનેક નામ પ્રાપ્ત થાય છે. આવી જ રીતે શુદ્ધ જીવ, અને અશુદ્ધ જીવ એવા જીવના બે ભેદ પ્રાપ્ત થાય છે. શુદ્ધ જીવ એટલે માત્ર જીવ. અન્ય વિજાતીય પદાર્થના સંશ્લેષ સંબંધ વિનાને જીવ પદાર્થ શુદ્ધ જીવ છે. શુદ્ધ છે તેથી તેને એક જ પ્રકાર છે. અનંત સિદ્ધ જીવે શુદ્ધ જીવે છે. તેમના કેઈપણ ગુણમાં સહેજ પણ ન્યૂનાધિકતા પ્રાપ્ત ન થાય. પરંતુ સંસારી જીવ અશુદ્ધ છે તેથી જ તે તેના અનેક રૂપ યા ભેદ પ્રાપ્ત થાય છે. નર, નારક, કીડી, કુંજર ઇત્યાદિ અનેક પ્રકારના અશુદ્ધ જ હોય છે. આ અશુદ્ધતામાં વિજાતીય એટલે કે જીવ સિવાય અન્ય કઈ પદાર્થની નિમિત્તતા માનવી જ પડે છે. જળ જળથી અશુદ્ધ થાય નહિ, તેમ જીવ પણ પિતે પિતાથી અશુદ્ધ કેમ થાય? જળની અશુદ્ધતામાં અન્ય પદાર્થ કારણ છે, તેમ જીવની અશુદ્ધ અવસ્થા માટે જીવથી અન્ય વિજાતીય પદાર્થની નિમિત્તતા સ્વીકારવી જ રહી. જીવથી અન્ય પદાર્થો ચાર છે. આકાશ, ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય અને પુદ્ગલ. આમાં પ્રથમના ત્રણ પદાર્થો નિષ્ક્રિય છે. તેઓ એક-બીજા સાથે કે જીવ સાથે બદ્ધસંબંધ કરવાને સમર્થ નથી. તેઓ સદાએ તેમના એક શુદ્ધ સ્વરૂપમાં જ રહે છે. આથી બાકી રહ્યો પુદ્ગલ જે અનેક રૂપ ધારણ કરવાવાળે સક્રિય પદાર્થ છે. અને તેથી તે જ પદાર્થ જીવની અશુદ્ધતામાં નિમિત્ત બની શકે છે. શુદ્ધ જીવ એટલે પિતાના સ્વાભાવિક પરિણામમાં રમણ કરતે જીવ. સિદ્ધાત્મા પિતાના સ્વાભાવિક પરિણામમાં રમણ કરે છે તેથી તેમના પરિણમનમાં અન્ય કેઈ પણ પદાર્થની નિમિત્તતા નથી. સંસારી જીવ અનેક પ્રકારના વૈભાવિક પરિણામમાં સંસરણ કરે છે. વૈભાવિક પરિણામો માટે સ્વથી ભિન્ન સક્રિય પદાર્થની નિમિત્તતા અવશ્ય જોઈએ. સંસારી જીવની વૈભાવિક પરિણતિમાં પૌગલિક કર્મ અને કર્મ વર્ગણાના છે આ નિમિત્તતા પૂરી પાડે છે.
પ્ર. ૨ જીવને અનાદિકાળથી જ કર્મથી લેપાયેલે માનશે તે કર્મબંધ નિષ્કારણ પ્રાપ્ત થાય છે. અર્થાત જીવની તે અનાદિકાલીન અવસ્થા સ્વાભાવિક જ પ્રાપ્ત થાય છે. આવી રીતે નિષ્કારણ અવસ્થા અનાદિની છે તે તેવી અવસ્થાને અંત પણ કેમ આવે? એટલે કે જેની બદ્ધ અવસ્થાનું કેઈ કારણ નથી તે તે જીવની કર્મથી મુક્તિ પણ થઈ શકે છે તે કેમ મનાય ?
સમાધાન-૨ કર્મબંધની પરંપરા તે અનાદિકાલીન જ છે તેમાં શંકા નથી. પરંતુ વ્યક્તિગત કોઈપણ એક કર્મ જીવ સાથે અનાદિકાળના સંબંધવાળું નથી. અર્થાત્ તે કર્મબંધ સાદિ છે. આજે જે કર્મ જીવ સાથે બંધાયેલું પડયું છે તે કંઈ અનાદિકાળથી જીવ સાથે સંબંધવાળું નથી. તે કર્મ વધુમાં વધુ તે ૭૦ કડાકોડી સાગરોપમ પૂર્વ બંધાયેલું હોઈ શકે. ટૂંકમાં બંધાયેલાં કર્મો સાદિ છે. અનાદિ નહિ, પરંતુ કર્મબંધની કરંપરાને અનાદે નહિ સાદિ માનીએ તે પહેલાં જીવ શુદ્ધ હતા અને પછી કર્મથી બંધાયે છે તેમ માનવું પડે. પરંતુ આમ માનીએ તે તે કર્મબંધ જ નિર્દેતુક બની જતા

Page #49

[ શ્રી જિનપ્રણીત કર્મવિજ્ઞાન મુક્ત જીવને પણ ફરી સંસારની પ્રાપ્તિ થાય અને મોક્ષ પુરુષાર્થ જ વ્યર્થ બને, પરંતુ જ્ઞાનીઓએ આવું ભાખ્યું નથી. ખાણમાંથી નીકળતું સુવર્ણ તેને શુદ્ધ સ્વરૂપમાં કદી જ ઉપલબ્ધ થતું નથી, તેવી જ રીતે જીવ અનાદિકાળથી અશુદ્ધ અવસ્થામાં જ રહ્યો હોવાથી અશુદ્ધ જ પ્રાપ્ત થાય છે. પરંતુ જેવી રીતે સુવર્ણ અને ઉપલને (માટીને) ચિરકાલીન સંબંધ તથાવિધ તાપાદિ સામગ્રી પ્રાપ્ત થયે નષ્ટ થતાં સુવર્ણ શુદ્ધ સુવર્ણ પ્રાપ્ત થઈ શકે છે તેવી જ રીતે તપ-ધ્યાનાદિ સામગ્રી થકી ભવપરિપાકે જીવ અને કર્મને અનાદિકાલીન સંબંધ પણ નષ્ટ થઈ આત્મા તેનું શુદ્ધ સ્વરૂપે પ્રાપ્ત કરી શકે છે. જીવમાત્રનું અંતિમ ધ્યેય પિતાના શુદ્ધ સ્વરૂપની પ્રાપ્તિ જ છે કારણ શુદ્ધ સ્વરૂપ જ પરમાનન્દરૂપ છે.
- પ્ર. ૩ જડ એવું નિશ્ચેતન પૌગલિક કર્મ ચૈતન્યસ્વરૂપ એવા આત્માને ઉપઘાત કેમ કરી શકે? અર્થાત્ જડ પદાર્થ ચેતન પદાર્થ પર અસર કેમ કરી શકે ?
સમાધાન ૩ : અનુભવગોચર પદાર્થમાં તર્ક ન હોય. ડાહ્યા માણસની મતિ પણ જડ એવા મદ્યાદિ પદાર્થને પાન વડે ઉપઘાત પામે છે. તે પ્રત્યક્ષ છે. અશાતાથી પીડાતું ચેતન છવદ્રવ્ય જડ એવી પૌદ્ગલિક ઔષધિના પાન વડે સાતા પામે છે તે પ્રત્યક્ષ છે. આથી જડ એવું કર્મ દ્રવ્ય ચેતન એવા આત્મદ્રવ્યને બાધક થાય છે અને પિતાને શુદ્ધ સ્વભાવ વૈભાવિક અશુદ્ધ સ્વરૂપ ધારણ કરે છે તે બીલકુલ સંગત અનુભવસિદ્ધ પ્રક્રિયા છે.
૧૭. કર્મબંધની ચાર વિમિતિ (ડાયમેનશન્સ) : અભવ્યથી અનંતગુણ પરંતુ સિદ્ધરાશિના અનંતમા ભાગ પ્રમાણ પ્રદેશના બનેલા કર્મ અને કર્મ કંધે આ લેકમાં ઠાંસી-ઠાંસીને ભર્યા છે. પિતાના આત્મપ્રદેશ અવગાહેલા છે, તે જ ક્ષેત્રમાં રહેલા એવા આ અનંતસ્કંધે પ્રતિ સમય જીવ તેના ત્રિવિધ વેગ રૂપ હેતુએ કરીને યા મિથ્યાત્વાદિ હેતુએ કરીને ગ્રહણ કરે છે અને પિતાના અધ્યવસાય અનુસાર વિવિધ પ્રકારના કર્મ સ્વરૂપે પરિણુમાવે છે અને તે જ સમયે તે કર્મ અને યથા
ગ્ય કર્મને આત્મપ્રદેશ સાથે ક્ષીરનીરવત બદ્ધસંબંધ પ્રાપ્ત થાય છે. આ કર્મબંધની ચાર વિમિતિઓ છે પ્રકૃતિબંધ, સ્થિતિબંધ, રસ યા અનુભાગબંધ અને પ્રદેશબંધ. - (i) પ્રકૃતિબંધ : પ્રકૃતિ એટલે સ્વભાવ. વિશેષ, રૂપ, ગુણ, પ્રકૃતિ, સ્વભાવ શક્તિ, શીલ, આકૃતિ ઈત્યાદિ એકાÁવાચી છે. જેમ સાકરને સ્વભાવ યા પ્રકૃતિ ગળપણ છે અને લીંબડાનું લક્ષણ કડવાટ છે, તેવી જ રીતે જીવે જે કર્મબંધ કર્યા તે કર્મ મૂળભૂત આઠ પ્રકૃતિ યા સ્વભાવ પ્રાપ્ત કરે છે. જે કર્મસ્કમાં જ્ઞાનાવારક શક્તિ છે તે કર્મઔધને જ્ઞાનાવરણીયકમ કહેવાય છે. તેવી જ રીતે દર્શનાવારક

Page #50

કર્મનું સ્વરૂપ ]
[ ૩૩ શક્તિવાળા કર્મષ્ઠાબેને દર્શનાવરણીય કર્મ કહેવાય છે. પૂર્ણનન્દ સ્વભાવ જીવને સુખી ને દુઃખી કરવાની પ્રકૃતિ વેદનીયકર્મની છે. જીવના શ્રદ્ધાનગુણુને વિકૃત કરનાર પ્રકૃતિ મિથ્યાત્વ મેહનીય છે અને તેનું ચારિત્ર કલુષિત કરવાવાળા કર્મકાને ચારિત્રમેહનીય કર્મ કહેવાય છે. સંસારમાં વિવિધ ગતિ, જાતિ આદિમાં લઈ અનેક નામ અને રૂપ અર્પણ કરનાર નામકર્મ છે અને તે તે ભવમાં જીવને જકડી રાખવે તે આયુષ્યકર્મને સ્વભાવ છે. જીવની અનેક પ્રકારની શક્તિ અંતરિત કરનાર અંતરાય કર્મ છે અને ઉચ્ચનીચ કુળની પ્રાપ્તિ કરાવનાર ગોત્રકર્મ છે. આવી રીતે મૂળભૂત આઠ સ્વભાવવાળું કર્મ હોય છે. અથવા કર્મપ્રકૃતિના આઠ મૂળ ભેદ છે. આ આઠ પ્રકૃતિના પેટા ભેદ ૧૪૮ થાય છે, પરંતુ સૂમ દષ્ટિથી જોતાં તેના અસંખ્ય ભેદો છે.
(ii) સ્થિતિબંધ : મન, વચન અને કાયાની પ્રવૃત્તિની સાથે સાથે આત્માની સાથે જે પૌગલિક કર્મસંબંધને પ્રાપ્ત થાય છે તે કર્મની આત્માની સાથે સંબંધિત થઈને રહેવાની કાળમર્યાદાને તે કર્મને સ્થિતિબંધ કહેવાય છે. જેમ બાળક જન્મે છે ત્યારે તેની સાથે તેના તે ભાવમાં રહેવાની સ્થિતિરૂપ આયુષ્ય સાથે જ લઈને આવે છે, તેવી જ રીતે જ્યારે કામણવર્ગણું કર્મરૂપે આત્મા સાથે સંબંધિત થાય છે ત્યારે તેને આત્મા સાથે રહેવાને કાળ અર્થાત્ તેની સ્થિતિ પણ નિર્ણત થઈ જાય છે. વીતરાગ જીવની ત્રિવિધ ગક્રિયા કષાય રહિત હોઈ તે કર્મ આત્માના પ્રદેશને સ્પર્શ માત્ર કરી ખરી પડે છે કારણ કે આત્મપ્રદેશ સાથે ચીટકીને રહેવા માટે જોઈતી કષાયરૂપી ચીકાશ વિતરાગમાં નથી. પરંતુ સકષાય જીવની યુગપ્રવૃત્તિ થકી જે કામણુસ્ક ધ બંધાઈ કર્મરૂપે પરિણમે છે તે કર્મની આત્મા સાથે રહેવાની ન્યૂનાધિક કાળમર્યાદા અર્થાત્ સ્થિતિબંધ તે જીવના કાષાયિક પરિણામની તરતમતા પર આધાર રાખે છે. તીવ્ર કષાયે મેટો અને મંદ કષાયે નાને સ્થિતિબંધ કરાવે છે. કાષાયિક જીવને કેઈ પણ સ્થિતિબંધ અંતમુહૂર્તથી ઓછો નથી હેતે અને ૭૦ કોડાકોડી સાગરોપમથી અધિક નથી હોતે. (અસંખ્યાત વર્ષે મળી એક સાગરોપમ થાય છે. આ કાળમાનનું વિશેષ સ્વરૂ૫ ૨૦ મા પ્રકરણમાં આપ્યું છે.) કર્મ બંધાયા બાદ તુરત જ ઉદયમાં નથી આવતું અર્થાત્ તેનું ફળ તુરત પ્રાપ્ત થતું નથી પરંતુ નિશ્ચિતકાળ વાતે કર્મ તેનું ફળ આપવાની શરૂઆત કરે છે. જેટલા કાળ સુધી કર્મ ફળ આપ્યા વિના આત્મા સાથે સુષુપ્ત અવસ્થામાં પડી રહે છે તે કાળને તે કર્મને અબાધાકાળ કહેવાય છે, કારણ કે તેટલા કાળ સુધી તે કર્મ જીવને શુભ કે અશુભ બાધા કરતું નથી. અબાધાકાળ વીતે પણ બંધાયેલા સર્વ કર્મjજને એક સાથે ઉદય નથી થતું પરંતુ પ્રતિસમય એક નિશ્ચિત પ્રમાણનું કર્મળ વેરાઈને અર્થાત્ ઉદય થઈને નિજરે છે, એટલે કે આત્મપ્રદેશથી છૂટું પડે છે. અબાધાકાળ

Page #51

૩૪ ]
[ શ્રી જિનપ્રણીત કર્મ વિજ્ઞાન વીતે પ્રથમ સમયથી લઈ સ્થિતિના અંતિમ સમય સુધીના પ્રત્યેક સમયમાં જેટલું દળ ઉદયમાં આવવા માટે નિક્ષેપાય છે તેને નિષેક કહેવાય છે. પ્રથમ નિષેકમાં સૌથી વધુ કર્મદળ નિક્ષેપાય છે અને ઉત્તરોત્તર નિષેકમાં હીન હીન કર્મદળ નિક્ષેપાય છે. એવી રીતે સ્થિતિના અંતિમ સમયના નિષેકમાં સૌથી ઓછું દળ નિક્ષેપાય છે. જે સમયથી કર્મ બંધાય છે તે સમયથી લઈ તે કર્મને અંતિમ નિષેક જે કાળે ઉદય થઈ નિર્જરે છે તે સમગ્ર કાળને તે કર્મની સ્થિતિ કહેવાય છે. કર્મસ્થિતિમાં સામાન્ય રીતે અબાધાકાળ પણ આવી જાય છે. પરંતુ આયુકમની સ્થિતિ વ્યવહારમાં અબાધાકાળ રહિત કહેવામાં આવે છે. અબાધાકાળ વીત્યે પ્રતિસમયના નિષેકમાં કેટલા પ્રમાણનું દળ નિક્ષેપાય છે તેની યંત્રરચનાને નિષેક રચના કહેવાય છે. આ નિષેક રચના અને તેના ગણિતને આછો ખ્યાલ પરિશિષ્ટમાં આવે છે.
(ii) રસબંધ : જીવ ગૃહીત કર્મjજમાં જેમ પ્રકૃતિ યાને કે સ્વભાવ અને તેની સ્થિતિ નિર્ણત થાય છે તેમ તે કર્મપ્રકૃતિની હીનાધિક ફળપ્રદાન શક્તિ પણ નિર્ણત થાય છે. કર્મની તે ફળપ્રદાન શક્તિને રસબંધ યા અનુભાગબંધ કહેવાય છે. જેવી રીતે શરબતની મીઠાશમાં તરતમતા હોય છે, તેમ કર્મની ફળપ્રદાનશક્તિમાં પણ
ન્યૂનાધિકતા હોય છે. જીવને વિષયસંબંધી સુખને અનુભવ કરાવનાર સાતવેદનીય કર્મના તીવ્ર રસવાળા પુંજને ઉદય હોય તે તે અત્યંત સુખને અનુભવ કરાવે અને મંદ રસવાળા પુંજને ઉદય હોય તે સામાન્ય મંદ સુખને અનુભવ કરાવે. તીવ્ર કષાય થકી બંધાતા કમૅમાં જે શભ કર્મો છે તેમાં મંદ રસ બંધાય છે અને અશુભ કર્મોમાં તીવ્ર રસ બંધાય છે, અને મંદ કષાય થકી બંધાતા શુભ કર્મોમાં તીવ્ર રસબંધ થાય છે અને અશુભકર્મોમાં મંદ રસબંધ થાય છે.
(iv) પ્રદેશબંધ : જીવ પ્રતિસમય અભથી અનંતગુણ અને સિદ્ધરાશિના અનંતમા ભાગ પ્રમાણ કર્મપ્રદેશ (અથવા સ્ક) ગ્રહણ કરે છે પણ તે હર સમય એક જ સંખ્યા પ્રમાણુ કમંપ્રદેશ ગ્રહણ નથી કરતે પણ ન્યૂનાધિક પ્રમાણમાં કર્મસ્કંધ ગ્રહણ કરે છે. આ કર્મસ્કનું ન્યૂનાધિક પ્રમાણમાં ગ્રહણ કરાવનાર જીવની યેગશક્તિ છે. જેમ જેમ યેગશક્તિ વધુ તેમ તેમ કર્મપ્રદેશે વધુ પ્રમાણમાં ગ્રહણ થાય છે. એકેન્દ્રિય જીવોની યેગશક્તિ અત્યંત ઓછી છે. બેઈન્દ્રિય, તેઈન્દ્રિય, ચૌરેન્દ્રિય અને પંચેન્દ્રિય જીવની યોગશક્તિ ઉત્તરોત્તર અસંખ્યગુણ અસંખ્યગુણ હોય છે. આથી પંચેન્દ્રિય અને પ્રદેશબંધ સૌથી મોટો હોય છે, એટલે કે તેઓ પ્રતિસમય સૌથી વધુ કર્મસ્કા ગ્રહણ કરે છે. કર્મની શુભાશુભતાને આધાર ન્યૂનાધિકપ્રદેશબંધ નથી પરંતુ ન્યૂનાધિક સ્થિતિબંધ અને રસબંધ છે. પ્રદેશબંધ પ્રકૃતિ, સ્થિતિ અને રસબંધનો આધાર છે કારણ કે કર્મ પ્રદેશમાં જ પ્રકૃતિ, તેની સ્થિતિ અને તેને રસ રહે છે. યોગ થકી પ્રદેશ અને પ્રકૃતિબંધ થાય છે જ્યારે કષાય થકી

Page #52

કર્મનું સ્વરૂપ ]
[ ૩૫ તેમાં સ્થિતિ અને રસબંધ થાય છે. આમ કર્મનું કિંચિત્ માત્ર સ્વરૂપ સંક્ષેપમાં કહ્યું. આપણે સત્તરમા પ્રકરણ સુધી માત્ર કર્મપ્રકૃતિને જ ઉહાપોહ કરવાનું છે. ત્યાં કર્મપ્રકૃતિના બંધ, ઉદય, ઉદીરણા અને સત્તાને વિચાર મુખ્યપણે કરવાને છે. પછી સ્થિતિબંધ, રસબંધ અને પ્રદેશબંધને વિચાર કરશું.
પરિશિષ્ટ :
૧૮. કારણું : અત્રે આપણે પગલિક કાર્યણ સ્કંધનું કર્મ સ્વરૂપે પરિણમન થાય છે તેમાં જીવના રાગ-દ્વેષાત્મક પરિણામને કારણરૂપે કહ્યા છે અને જીવન રાગ-દ્વેષાત્મક પરિણામમાં કર્મોદયને કારણ ગણ્યું છે. આથી જીવ કર્મને કર્તા તેમજ ભક્તા છે તેમ કહ્યું છે. આ પૂર્વના પ્રકરણમાં આસ્તિષ્પ ગુણના છ સ્થાને ગણાવતા ત્રીજા સ્થાનમાં જીવને કર્મને કર્તા અને ચેથા સ્થાનમાં જીવને કર્મફળને જોક્તા કહ્યો છે. પરંતુ “સમયસાર” ગ્રંથમાં આથી વિપરીત જીવ સ્વયં રાગ-દ્વેષને કર્તા અને પુદ્ગલ સ્વયં કમનો કર્તા તેમ કહ્યું છે. આથી સહેજે શંકા થાય કે આવું વિધી વિધાન કરવાનું શું કારણ છે. આ શંકાનું સમાધાન પ્રાપ્ત કરવા આપણે “કારણ”નું કંઈક વિશ્લેષણ કરવું અનિવાર્ય છે.
કાર્ય પ્રતિ જે કારણ છે તેના નિમ્ન ત્રણ ભેદ છે.
૧. ઉપાદાનકરણ : જે કારણું સ્વયં કાર્યરૂપે પરિણમે તેને ઉપાદાન યા પરિણામિક કારણ કહેવાય છે. ઘટની ઉત્પત્તિમાં એટલે કે ઘટરૂપ કાર્યમાં માટી ઉપાદાનકારણ છે.
(ii) નિમિત્તકારણ: જે સ્વયં કાર્યરૂપે પરિણમતું નથી પરંતુ કર્તાને કર્યો ત્પત્તિમાં સહાયક થાય તેને નિમિત્તકારણ કહેવાય છે. આ નિમિત્તકારણના બે ભેદ છે. જે નિમિત્તકારણમાં સ્વાભાવિક તેમજ કતના પ્રયોગ દ્વારા ક્રિયા થાય છે તે શુદ્ધ નિમિત્તકારણ છે. ઘટ કાર્યમાં ચક્ર, દંડાદિ શુદ્ધ નિમિત્તકારણ છે; અને આકાશ, ધર્માસ્તિકાય અને અધર્માસ્તિકાય કે જેમાં કર્તાના પ્રયોગથી ક્રિયા થતી નથી પરંતુ કઈ પણ કાર્યમાં આવશ્યક છે તે અવગાહના, ગતિ અને સ્થિતિમાં સહાયક છે તેને અપેક્ષા-નિમિત્ત કહેવાય છે. આ અપેક્ષા–નિમિત્ત સ્વરૂપ આકાશાદિ દ્રવ્ય કોઈને ગતિ, સ્થિતિ કરવા પ્રેરણું નથી કરતા પરંતુ સ્વયં ગતિ સ્થિતિ કરવાવાળા જીવ અને પુદ્ગલને માત્ર ગતિ આદિ કરવામાં આલંબન રૂપ છે. | (ii) નિવતક કારણું : કાર્યને જે કર્યા છે તેને નિર્વક કારણ કહેવાય છે. ઘટ કાર્યમાં કુંભાર નિર્વક કારણ છે.
હવે આપણે જીવના રાગ-દ્વેષાદિ પરિણામોને વિચાર કરીએ. કર્મોદય જીવના રાગાદિ પરિણામમાં નિમિત્તકારણ છે. પરંતુ ઉપાદાનકારણ તે સ્વયં જીવ જ છે

Page #53

૩૬ ]
[ શ્રી જિનપ્રણીત કર્મવિજ્ઞાન કારણ કે જીવ સ્વયં રાગાદિ ભાવે પરિણમે છે. તેવી જ રીતે જીવના રાગાદિ ભાવે કામણુકનું કર્મરૂપે પરિણમનમાં નિમિત્તકારણ છે પરંતુ ઉપાદાન તે સ્વયં કામણસ્ક જ છે.
સંસારી જીવના પરિણામ સંબંધિ નિશ્ચયનય વિધાન કરે છે ત્યારે તે પરિણામમાં નિમિત્ત કારણની ઉપેક્ષા કરે છે અને માત્ર ઉપાદાનને જ પ્રધાનતા આપે છે. આથી તે નયના મતે જીવ સ્વયં રાગાદિભાવને કર્તા છે તેમ જ રાગાદિભાવને ભક્તા છે. પરંતુ જીવ કર્મને કર્તા નથી કે નથી તેને ભક્તા. અને પુગલ સ્વયં કર્મને કર્તા છે નહિ કે જીવના રાગાદિ ભાવે. નિશ્ચયનયને વિધિ વ્યવહારનય નિમિત્ત કારણને પ્રધાનતા આપે છે અને ઉપાદાનકારણની ઉપેક્ષા કરે છે. આથી વ્યવહારનયને મતે જીવ કર્મને કર્તા છે અને જીવ કર્મને ભોક્તા છે. અત્રે જીવના રાગાદિ ભાવે કર્મપરિણામમાં નિમિત્ત છે તેથી જીવને કર્મને કર્તા કહ્યો અને જીવ રાગાદિભાવનું વેદન કરે છે તેમાં કર્મોદય નિમિત્તકારણ હેવાથી જીવને કર્મને ભક્તા કહ્યો છે.
આ રીતે સંસારી જીવમાં વિવક્ષભેદે કર્મનું કર્તુત્વ-અકતૃત્વ તેમજ ભકતૃત્વઅભકતૃત્વ એમ બે વિધિ ધર્મો ઘટે છે. ભિન્ન ભિન્ન વાદને સંવાદમય બનાવનાર સ્યાદ્વાદ જયવંત વતે છે.
(૧૯) નિષેક રચના : આ માટે જુદું પ્રકરણ આપ્યું છે. *
કર્મના સ્વરૂપને જણાવતું
શ્રી પદ્મપ્રભ જિન-સ્તવન પપ્રમ જિન તુજ મુજ આંતરું રે, કિમ ભાંજે ભગવંત; કર્મવિપાકે કારણ જોઈને રે, કેઈ કહે મતિમત. પ૦ ૧ પયઈ કિઈ અણુભાગ પ્રદેશથી રે, મૂલ ઉત્તર બહુ ભેદ, ઘાતી અઘાતી હો બંધદય ઉદીરણું રે, સત્તા કર્મ વિચ્છેદ. પઘ૦ ૨ કનકપલવત પડિ પુરુષ તણી રે, જેડી અનાદિ સ્વભાવ; અન્ય સંજોગી જિહાં લગે આતમા રે, સંસારી કહેવાય. પદ્મ૦ ૩ કારણ જેગે હો બાંધે બંધને રે, કારણ મુગતિ મુકાય; આસવ સંવર નામ અનુક્રમે રે, હેય ઉપાદેય સુણાય. પદ્મ. ૪ યુજનકરણે હે અંતર તુજ પડે રે, ગુણ કરણે કરી ભંગ; ગ્રંથ ઉક્ત કરી પંડિતજન કહ્યો રે, અંતરભંગ સુસંગ. પદ્મ. ૫ તુજ મુજ અંતર અંતર ભાંજશે રે, વાજશે મંગલ સૂર; જીવ સરેવર અતિશય વધશે રે, આનંદઘન રસપૂર. પા. ૬

Page #54

રૂપી અને અરૂપી દ્રવ્યોનું સ્વરૂપ અને કર્મ કૃતિના
મૂળ આઠ ભેદ
[ ૩ ]
૨૦. સમગ્ર દ્રવ્યરાશિનું રૂપી અરૂપીમાં વિભાજન:
શ્રી કેવળી ભગવંતેએ સમગ્ર દ્રવ્યરાશિને રૂપી અને અરૂપી એવા બે ભેદોમાં સમાવેશ કર્યો છે. આ વિશ્લેષણથી અન્ય સર્વ દ્રવ્યથી પુદ્ગલાસ્તિકાયને વ્યવચ્છેદ થાય છે. કારણ કે મૂળભૂત રીતે જોઈએ તે માત્ર પુદ્ગલાસ્તિકાય જ રૂપી છે જ્યારે શેષ આકાશાસ્તિકાય, ધર્માસ્તિકાય, અધમસ્તિકાય તેમજ જીવાસ્તિકાય અરૂપી છે. નવતત્વપ્રકરણમાં જીવને રૂપી કહ્યો છે તે સંસારી જીવની અપેક્ષાએ કહ્યો છે. અનાદિ કાળથી જીવ પુદ્ગલ સાથે બંધાયેલું હોવાથી પુદ્ગલનું રૂપીપણું તેને પ્રાપ્ત થયું છે. પુદ્ગલના સંબંધથી પ્રાપ્ત થયું હોવાથી અને તે સંબંધના નાશ પછી જીવના રૂપીપણાને સર્વથા નાશ થતું હોવાથી રૂપીપણું જીવને ઉપજીવી ગુણ છે. આથી ભવ્ય જીવનું રૂપીપણું કાળથી અનાદિ સાંત અને અભિવ્ય તથા જાતિભવ્યનું અનાદિ અનંત ભાગે પ્રાપ્ત થાય છે, જ્યારે ભવ્ય જીવનું અરૂપી સ્વરૂપ સાદિ અનંત છે.
જીવ મૂળભૂત રીતે આકાશાદિ જેમ અરૂપીની જાતને પદાર્થ છે, પરંતુ તેને પિતાના તે અસલી સ્વરૂપનું ભાન નથી. અનાદિકાળથી પુદ્ગલસંબંધથી પિતાના
સ્વાભાવિક સ્વરૂપથી વિપરીત રૂપીની જે ભાત તેના પર પડી ગઈ છે તેને જ તે પિતાની જાત માની બેઠો છે. તેને ભાન નથી કે આ રૂપીની ભાત નીચે દબાયેલું પિતાનું અસલી અરૂપી સ્વરૂપ કેવું છે. જીવને પિતાના આ અસલી સ્વરૂપની સહેજ ઝાંખી પણ જે થઈ જાય તે પિતાના તે સ્વરૂપની પ્રાપ્તિ માટે તમન્ના જાગૃત ન થાય તે જ આશ્ચર્ય લાગે. આથી આપણા અસલી અરૂપી સ્વરૂપની—આપણા સિદ્ધસ્વરૂપની ઝાંખી કરવા અને કર્મના સંબંધથી તે સ્વરૂપના જે બેહાલ થયા છે તે હૃદયંગમ કરવા રૂપી અને અરૂપી પદાર્થોના વિલક્ષણ સ્વરૂપને ઊંડાણથી વિચાર-વિમર્શ કરવાની અત્યંત આવશ્યકતા છે.
૧૯. રૂપી-અરૂપીને લક્ષ્યાર્થી : વ્યવહારમાં “રૂપ” વર્ણના અર્થમાં રૂઢ થયેલ શબ્દ છે, અને પ્રાયઃ તેથી જ “વર્ણ, ગંધ, રસ અને સ્પર્શ આ ચાર ગુણ જેમાં છે તે પુદ્ગલાસ્તિકાય રૂપી કહેવાય” રૂપીનું આ લક્ષણ રૂઢ થઈ ગયું છે. આ

Page #55

૩૮ ]
[ શ્રી જિનપ્રણીત કર્મવિજ્ઞાન લક્ષણ છેટું છે તેમ કહેવાને આશય નથી. પરંતુ રૂપ અરૂપીને લક્ષ્યાર્થી બીજે જ છે. અરૂપી એટલે રૂપરહિત તે ન જ કહેવાય કારણ કે પિતાના રૂપ યાને કે સ્વરૂપ રહિત તે કઈ દ્રવ્ય હેઈ જ ન શકે. વર્ણ, ગંધાદિ જેમ પુદ્ગલનું રૂપ છે તેમ ચેતના એ જીવનું રૂપ અર્થાત્ સ્વરૂપ છે. રૂપ, સ્વભાવ, પ્રકૃતિ, શક્તિ, વિશેષ ધર્મ, ગુણ, શીલ, આકૃતિ આદિ એક જ અર્થના પર્યાયવાચી નામ છે.
જેમ અપરિણમીને અર્થ પરિણામ રહિત નથી પરંતુ જે સર્વ એક પરિણામમાં અવસ્થિત છે તે અપરિણામી કહેવાય છે અને વળી જેમ અપ્રદેશને અર્થ એકપ્રદેશી છે અને નિરાકારને અર્થે એકાકાર અર્થાત્ આકારાન્તર રહિતતા છે તેવી જ રીતે રૂપીઅરૂપીને અર્થ ઘટાવા જોઈએ. યથા –
જે અનેક રૂપને ધારણ કરે છે, જે પદાર્થ પિતાનું રૂપ હંમેશા બદલ્યા કરે છે, એક રૂપ ત્યજી અન્ય રૂપ ધારણ કરે છે, અને વળી તે બીજુ રૂપ ત્યજી ત્રીજું રૂપ ધારણ કરે છે અને આવી જ રીતે પિતાના વર્તમાન રૂપને ત્યાગ કરી નિરંતર નવીન નવીન રૂપ ધારણ કરતું રહે છે, જે પિતાના એક રૂપમાં સ્થિર ન રહેતા કાચંડાની જેમ પિતાને “રંગ” બદલ્યા કરે છે તેને અર્થાત્ રૂપ-રૂપાંતર ભાવને જે નિરંતર પ્રાપ્ત કરતે રહે છે તે “રૂપીછે. આથી વિપરીત જે પિતાના એક રૂપમાં હંમેશા કાયમ રહે છે, રૂપ-રૂપાંતર ગમન નથી કરતે, ધ્રુવના તારાની જેમ પોતાના નિયત એક સ્થાનમાં અને એક ભાવમાં સ્થિર રહે છે તે “અરૂપી” છે. અરૂપી એકરૂપ છે. રૂપી અનેક રૂપ છે. રૂપી બહરૂપી છે. રૂપ-રૂપાંતર પરિણમનની મર્યાદા છે કે દ્રવ્ય પિતાની જાતિ અને પિતાનું વ્યક્તિત્વ કદાપિ ગુમાવતું નથી. ગમે તેટલી ભિન્ન ભિન્ન રૂપને ધારણ કરવા છતાં પણ પુદ્ગલ પુદ્ગલ જ રહે છે, જીવ જીવ જ રહે છે. પુદ્ગલ જીવન થાય, જીવ પુદ્ગલ ન થાય. વળી પરમાણુ “અ” પરમાણુ “બ” ન બને અને પરમાણુ
અ” અને “બ” સ્કંધ બની એકરૂપ થઈ જાય પરંતુ સદાકાળ માટે એકરૂપ રહે નહિ. કાળાંતરે પણ તે પરમાણુઓ એક બીજાથી દબાઈ ગયેલું પિતાનું સ્વતંત્ર વ્યક્તિત્વ પ્રાપ્ત કરી જ લે છે. આટલી મર્યાદામાં રહીને રૂપી દ્રવ્યો અનંત રૂપને પ્રાપ્ત કરતા થકા કાળમાં નિર્ગમન કરતા રહે છે.
વળી જ્યારે રૂપ-રૂપાંતરને પ્રાપ્ત કરે છે. ત્યારે નામ નામાંતરને પ્રાપ્ત કરે છે. આથી રૂપી છે તે નામી છે જ્યારે અરૂપી રૂપાંતરને પ્રાપ્ત નથી કરતા તેથી તે નામાંતરને પણ પ્રાપ્ત નથી કરતા તેથી તે એક નામ છે અને જે એકનામ છે તે અનામી છે. આથી રૂપી છે તે નામી છે અને અરૂપી અનામી છે. ૨૧. પરિણામી-અપરિણામી :
શ્રી પ્રજ્ઞાપના સૂત્રના પરિણામ પત્રમાં પરિણામની વ્યાખ્યા આ રીતે કરી છે.

Page #56

રૂપી અને અરૂપી દ્રવ્યનું સ્વરૂપ અને કર્મ પ્રકૃતિના મૂળ આઠ ભેદ ] [ ૩૯
અર્થાન્તરની પ્રાપ્તિ પરિણામ છે. પરંતુ સર્વથા એક જ ધર્મમાં અવસ્થાન નહિ, અથવા તે ધર્મને સર્વથા વિનાશ નહિ તેને જ બુદ્ધિમંતોએ પરિણામ કહેલ છે.” દ્રવ્યાર્થિંકાયે–એટલે કે અભેદગામી દષ્ટિથી સત્ (વસ્તુ, Being, Real, Existence) જે વિવિધ અવસ્થાઓને ધારણ કરે છે તે વિવિધ અવસ્થાઓ પરિણામ છે અને પર્યાયાર્થિકન–ભેદગામી દૃષ્ટિથી–પૂર્વવતી પર્યાયને નાશ અને ઉત્તરવતી પર્યાયની ઉત્પત્તિ તે પરિણામ છે. એક પર્યાયથી પર્યાયાન્તરની પ્રાપ્તિ સ્વરૂપ જે રૂપ-રૂપાંતર ગમન સ્વરૂપની ક્રિયા વસ્તુમાં નિરંતર ચાલે છે તે ક્રિયા પરિણમન છે. પ્રત્યેક પર્યાય યા વર્તમાન અવસ્થા પરિણામ છે અને આ રીતે પરિણમન કરતા થકા ભિન્ન ભિન્ન અવસ્થાઓની પ્રાપ્તિ જેમાં થાય છે તે, અથવા તે ભિન્ન ભિન્ન અવસ્થાઓ જેની થાય છે તે અથવા તે ભિન્ન ભિન્ન અવસ્થાઓમાં-પરિણામમાં જે અનુગત છે તે નિત્ય વસ્તુ પરિણમી છે. દ્રવ્ય પરિણામી છે. પર્યાય તેનું પરિણામ છે. પર્યાયાન્તર પરિણમન છે. અત્રે શંકા થાય છે કે પર્યાય અને પરિણામ શું એક જ પદાર્થ છે? સમાધાનમાં કહેવાનું કે આ બેમાં બહુ જ સૂક્ષ્મ ભેદ છે. પ્રયત્નથી અથવા સ્વભાવથી અથવા ઉભયથી દ્રામાં જે નવા-જૂનાપણું ઉત્પન્ન થાય છે તે પરિણમનને પરિણામ કહેવાય છે અને એ દ્રવ્યોમાં જે જૂનાપણું મટીને નવાપણું અને નવાપણું મટીને જૂનાપણું થવારૂપ પરાવૃત્તિ તે પર્યાય કહેવાય છે.
આગળ જતાં શ્રી પ્રજ્ઞાપનામાં જીવ પરિણામ અને અજીવ પરિણામ એવા પરિણામના બે ભેદ કર્યા છે. અજીવ પરિણામના ૧૦ ભેદમાં_બંધ, ગતિ, સંસ્થાન, ભેદ, વર્ણ, ગંધ, રસ, સ્પર્શ, અગુરુલઘુ અને શબ્દ–માત્ર પુદ્ગલના જ પરિણામે ગણાવ્યા છે. પરંતુ આકાશાદિ અરૂપી અજીવના પરિણામે ગણાવ્યા જ નથી. આથી પ્રશ્ન થાય છે કે શું અજીવ દ્રવ્યમાં માત્ર પુદ્ગલને જ પરિણામ છે? અરૂપીને કઈ પરિણામ નથી? ના, માત્ર રૂપીને જ પરિણામ છે અને અરૂપીને નથી તેમ નથી. પરંતુ અરૂપીના પરિણામે એકરૂપ છે, તેમાં અર્થાન્તર થતું નથી. અરૂપી દ્રવ્યો તે પિતાના સ્વાભાવિક એક પરિણામમાં અવસ્થિત રહીને પરિણમન કરતા રહેતા હોવાથી ઉપરોક્ત પ્રજ્ઞાપનાની વ્યાખ્યા મુજબ અરૂપી દ્રવ્યે અપરિણામી ઠરે છે, અને આથી નવતત્વમાં પણ આકાશાદિ અરૂપી દ્રવ્યને અપરિણામી કહ્યા છે પરંતુ સર્વથા પરિણામ રહિતતા તે કઈ પણ પદાર્થ માટે ઈષ્ટ નથી. વળી જ્ઞાનીઓએ તે વસ્તુમાત્રને પરિણામી નિત્ય કહી છે. અરૂપી દ્રવ્યોમાં પણ પરિણમન છે પરંતુ તે પરિણમન સ્વાભાવિક અર્થાત્ સ્વાધીન છે, તે પરિણમનમાં અન્યની નિમિત્તતા નથી. અને તેથી સર્વ પરિણામે સદશ છે, તેમાં આપણું જ્ઞાનમાં આવે તેવી લેશમાત્ર પણ વિસદશતા નથી. તેના પ્રત્યેક સમયવર્તી પરિણામે એકરૂપ છે. અરૂપીના સ્વાભાવિક અને રૂપીના વૈભાવિક પરિણમનનું સ્વરૂપ આગળના ફકરામાં વિચારશું. વસ્તુમાત્રને પરિણામ છે તે ભાવને જણાવતા તત્વાર્થ

Page #57

૪૦ ]
[ શ્રી જિનપ્રણીત કર્મવિજ્ઞાન ભાષ્યમાં પરિણામનું લક્ષણ આ રીતે કર્યું છે. “ધર્માદિ દ્રવ્ય (સર્વ દ્રવ્ય) અને તેમના ગુણેને જે સ્વભાવ અર્થાત્ તે ગુણનું જે સ્વતત્વ છે તે પરિણામ છે”. ભાષ્યના આ લક્ષણથી સિદ્ધ થાય છે કે પ્રત્યેક દ્રવ્યને પરિણામ છે અને તેથી દ્રવ્ય માત્ર નિશ્ચયથી પરિણામી પણ છે. પરંતુ વ્યવહારથી જેના પરિણામે એક રૂપ–સદશ છે તે અપરિણમી છે અને જેના પરિણામે વિસદશ છે તે પરિણમી છે. અજીવ પરિણામના જે દસ ભેદ પ્રજ્ઞાપનામાં કહ્યા છે તે સર્વને નિખ ચાર પ્રકારના પુદ્ગલ પરિણમનમાં સમાવેશ થઈ શકે છે. ટૂંકમાં રૂપ-રૂપાંતર સ્વરૂપ પુદ્ગલ પરિણમનના નિમ્ન ચાર ભેદ છે. | (i) એક ક્ષેત્રસ્થાનમાં (Location) ત્યજી અન્ય ક્ષેત્રસ્થાનની પ્રાપ્તિ તે ક્ષેત્રસ્થાનાન્તર યા ટૂંકમાં ક્ષેત્રમંતર છે. અજીવના ગતિ પરિણમનને ક્ષેત્રમંતરમાં સમાવેશ થાય છે.
- (i) સંકોચ-વિસ્તાર સ્વરૂપ પરિણમન થકી એક અવગાહનાસ્થાન (કદ અને સંસ્થાન) ત્યજી અન્ય અવગાહનના સ્થાનની પ્રાપ્તિને અવગાહનાસ્થાનાન્તર કહેવાય છે, ટૂંકમાં અવગાહનાન્સર પણ કહી શકાય. અવગાહનાક્તરમાં ક્ષેત્રમંતર ગર્ભિત છે, પરંતુ ક્ષેત્રમંતરમાં અવગાહનાતરને નિયમ નથી. અજીવનું સંસ્થાન પરિણમન આ ભેદમાં આવે છે.
(iii) પુરણ ગલન ક્રિયા થકી પુદ્ગલના સ્કંધ-પ્રદેશની હાની યા વૃદ્ધિ થતા એક દ્રવ્યસ્થાનથી અન્ય દ્રવ્યસ્થાનની પ્રાપ્તિ દ્રવ્યસ્થાનાન્તર છે. અજીવના ભેદ અને બંધ પરિણમન દ્રવ્યસ્થાનાન્તર છે.
(iv) વર્ણાદિ ગુણેના ગુણશેની હાનિ યા વૃદ્ધિ-કઈ એક ગુણનું એક ભાવસ્થાન ત્યજી અન્ય હીન યા અધિક ભાવસ્થાનને પામવું તે ભાવસ્થાનાન્તર છે; અને તે તે ગુણોનું અન્ય સજાતીય ગુણેમાં પરાવર્તન તે ભાવાન્તર છે. લાલનું પીળું થવું તે ભાવાન્તર અને અ૫ લાલાશનું અધિક લાલાંશરૂપે પરિણમનભાવસ્થાનાન્તર છે. અજીવના વર્ણ, ગંધ, રસ, સ્પર્શ, અગુરુલઘુ અને શબ્દપરિણામને ભાવાન્તર યા ભાવસ્થાનાન્તરમાં સમાવેશ થાય છે.
સ્થૂલ પુદ્ગલનું સૂક્ષમ રૂપે, સૂમ પુદ્ગલનું સ્થૂલ રૂપે; અગુરુલઘુનું ગુરુલઘુરૂપે, ગુરુલઘુનું અગુરુલઘુરૂપે; એક વર્ણનું વર્ણાન્તર રૂપે ઈત્યાદિ ભાવની પરાવૃત્તિરૂપ પરિણમન ભાવાન્તર છે, જ્યારે કોઈ એક ગુણમાં તરતમતારૂપ ભિન્ન ભિન્ન ભાવસ્થાની પ્રાપ્તિ તે ભાવસ્થાનાન્તર છે. જે રૂપી છે તે પરિણામી છે, જે અરૂપી છે તે અપરિણામી છે. રૂપીનું પરિણમન વૈભાવિક છે, અરૂપીનું સ્વાભાવિક છે. આ બેઉ પ્રકારના પરિણમનના સ્વરૂપને વિચાર કરીએ.
૨૨. સ્વભાવપરિણામ-વિભાવપરિણામ આપણે પહેલા પ્રકરણના પરિશિષ્ટ-દમાં જોઈ ગયા છીએ કે અરૂપ દ્રવ્યનું

Page #58

રૂપી અને અરૂપી દ્રવ્યોનું સ્વરૂપ અને કર્મ પ્રકૃતિના મૂળ આઠ ભેદ ] [ ૪૧ પરિણમન સ્વાધીન છે અર્થાત્ તેમના પરિણમનમાં કાળ, નિયતિ આદિ કોઈપણ નિમિત્ત નથી પરંતુ તેમનું પરિણમન પિતાના સ્વભાવને જ આધીન છે, આથી વિપરીત રૂપી દ્રવ્યનું પરિણમન પરાધીન છે કારણ કે તેમાં કાળાદિ કારણેની નિમિત્તતા અવશ્ય હોય છે. રૂપીના પરિણમનની પરાધીનતા અને અરૂપીના પરિણમનની સ્વાધીનતામાં મૂળભૂત કારણ શું છે તે ગંભીર પ્રશ્નને આપણે વિચાર કરીએ.
દરેક દ્રવ્ય પિતાપિતાના ગુણેને આધાર છે, અથવા કહોને કે તે તે ગુણેને આત્મા એક જ દ્રવ્ય છે. દ્રવ્યના તે તે ગુણેનું સ્વાભાવિક યા વૈભાવિક પરિણમન અર્થાત કાળમાં નિર્ગમન તે જ તેના આધારભૂત દ્રવ્યની શક્તિ છે. દ્રવ્ય માત્ર પરિણમી છે તેથી પ્રત્યેક દ્રવ્ય શક્તિશાળી છે, કાર્યવંત છે. જે વસ્તુ સર્વથા અપરિણમી હતી તે તે શક્તિહીન થઈ જાય અને કઈ પણ કાર્ય કરવા અસમર્થ જ થઈ જાય. પિત–પિતાના સ્વભાવાનુસાર અર્થે ક્રિયા કરતા રહેવું તે તે દ્રવ્યનું પ્રધાન લક્ષણ છે. “અર્થ ક્રિયાકારિ સત્ ” એ શાસ્ત્રવચન છે. વધુ સ્પષ્ટતા કરતાં શા જણાવે છે કે :
यदेवार्थक्रियाकारि तदेव परमार्थतः सत् ।
यच्च नार्थक्रियाकारि तदेव परतोऽप्यसत् ॥ અર્થાત્ “જે અર્થ ક્રિયા કરનાર છે તે પરમાર્થે સત્ છે, અને જે અર્થ ક્રિયા કરનાર નથી તે પરમાથે પણ અસત છે. ટૂંકમાં જેમાં અર્થ ક્રિયાકારિત્વને અભાવ છે તેને ખરશંગવત્ અત્યંતભાવ જાણુ. વસ્તુ સ્વતઃ પરિણામી છે. તેની પરિણમનશીલતામાં કારણભૂત વસ્તુને પિતાને જ “અગુરુલઘુ” નામને ગુણ છે. વસ્તુમાત્રમાં રહેલ આ અગુરુલઘુગુણનું સ્વરૂપ કેવળીગમ્ય છે, તે છદ્મસ્થજ્ઞાનનો વિષય નથી. જન્માંધને જેમ વર્ણના સ્વરૂપનું જ્ઞાન કરાવી શકાતું નથી તેમ આપણને અગુરુલઘુગુણનું જ્ઞાન કેવળી ભગવંતે પણ કરાવી શકતા નથી. શબ્દમાં સંપૂર્ણ અર્થનું પ્રતિપાદન કરવાની શક્તિ નથી, તેમજ ક્ષાપશમિક જ્ઞાનમાં અગુરુલઘુ જેવા સૂક્ષ્મ પદાર્થોને અનુગમ કરવાની શક્તિને પણ અભાવ છે.
રૂપી તેમજ અરૂપી હરેક પદાર્થમાં તેને અગુરુલઘુ ગુણ નિરંતર પશુણ હાનિ વૃદ્ધિ સ્વરૂપ પરિણમન કરતે રહે છે. શત્રુણહાનિ-વૃદ્ધિનું સ્વરૂપ વિસ્તારથી ૨૪ મા પ્રકરણમાં આપ્યું છે. ટૂંકમાં જે કંઈપણ ગુણ યા શક્તિના જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટ પ્રમાણની. મધ્યમાં અનંત સ્થાને પ્રાપ્ત થાય તેમાં સ્થૂલદષ્ટિથી છ પ્રકારની હાની અને છ પ્રકારની વૃદ્ધિ સ્વરૂપે નિરંતર પરિણમન થાય છે. જ્યારે ગુણ યા શક્તિમાં વૃદ્ધિ થતી હોય તે કોઈક કાળે તે ગુણના પરિમાણમાં તેના અનંતમા ભાગે વૃદ્ધિ થાય, કેઈ વખત અસંખ્યાતમાં ભાગ પ્રમાણ વૃદ્ધિ થાય તેવી રીતે સંખ્યામા ભાગ પ્રમાણ વૃદ્ધિ, સંખ્યાત ગુણ વૃદ્ધિ, અસંખ્યાત ગુણ વૃદ્ધિ અને છેલ્લે અનંતગુણ વૃદ્ધિ એ રીતે ઉત્તરોત્તર વધુ ને

Page #59

૪૨ ]
[ શ્રી જિનપ્રણીત કર્મવિજ્ઞાન વધુ વેગ પૂર્વક છ પ્રકારે–પરંતુ સૂકમ દષ્ટિથી અનંત પ્રકારે-વૃદ્ધિ પરિણમન થાય છે. આવી જ રીતે હાની પણ છ પ્રકારે થાય છે. અત્યંત મંદ વેગે હાની તે ગુણના પરિમાણમાં અનંતમા ભાગ પ્રમાણુ હાની, તેથી ઉપર અસંખ્યાતમા ભાગ પ્રમાણુ હાની, તેથી ઉપર સંખ્યય ભાગ હાની, પછી સંખ્યગુણ હાની, અસંખ્યગુણ હાની અને છેલ્લે અનંતગુણની હાનીમાં તે ગુણનું પરિમાણ અનંતમા ભાગ પ્રમાણે જ રહે છે.
જેવી રીતે ક્ષેત્રમંતરગમન સ્વરૂપ રૂપીના પરિણમનમાં અર્થાત ગતિ પરિણમનમાં તે પરિણમનની દિશા તેમજ તે ગતિને વેગ (Velocity) અને કયારેક પ્રવેગ (Acceleration) હોય છે તેવી જ રીતે રૂપી તેમજ અરૂપી દ્રવ્યોના હર કોઈ પ્રકારના પરિણમનને પિત– પિતાના સ્થાનને યોગ્ય “દિશા,” “વેગ” અને “પ્રવેગ પણ હોય છે. આ દિશા, વેગાદિ પરિણમનના અવયવે (Factors) કહી શકાય. પદાર્થ માત્રના અગુરુલઘુગુણના પરિણમનના આ અવયનું સામૂહિક પરિણામ (Resultant) વિલક્ષણ જ હોય છે. કોઈપણ બે પરમાણુ યા બે જીવના તેમજ કોઈપણ બે સજાતીય યા વિજાતીય દ્રવ્યના અગુરુલઘુગુણના પરિણમનના આ અવયવે અને તે થકી નિમણુ થતી તે તે વ્યક્તિગત દ્રવ્યની પરિણમન “ચીલા” (Locus) વિલક્ષણ જ હોય છે. આ પ્રકારની દ્રવ્યમાત્રની પરિણમન “ચીલા”ની વિલક્ષણતા માનવા માટે નીચેના હેતુઓ છે.
(i) ગમે તેમ પરિણમન કરતા છતાં પુદ્ગલ પુદ્ગલ જ રહે છે. જીવ જીવ જ રહે છે. કોઈ પણ દ્રવ્ય ગમે તેમ પરિણમન કરવા છતાં પણ પોતાની જાતિ જાત્યંતરને પ્રાપ્ત કદાપિ ન થાય તેમજ કોઈ પણ પરમાણુ યા જીવ પિતાનું વ્યક્તિત્વ કદાપિ ગુમાવતું નથી. પરમાણુ “અ” અને “બ” ને બંધ થઈ ધ્રિપ્રદેશી કંધ પ્રાપ્ત થાય. આ રીતે પરમાણુ “અ” અને “બ” પોતાનું સ્વતંત્ર વ્યક્તિત્વ એઈ ધ્રિપ્રદેશ સ્કંધના અવયવ બની જાય છે, છતાં પણ કાળાંતરે તે છૂટા પડી પિતાનું સ્વતંત્ર વ્યક્તિત્વ પ્રાપ્ત કરી જ લે છે.
(i) દ્રવ્યના અનેક ગુણે કદાપિ છૂટા પડતા નથી. પુદ્ગલના વર્ણ, ગંધાદિ ગુણો પિતાના દ્રવ્યથી કદાપિ છૂટા પડતા નથી. તેવી જ રીતે જીવના જ્ઞાન, દર્શનાદિ ગુણે જીવથી છૂટા પડતા નથી.
આ રીતે રૂપી તેમ જ અરૂપી દ્રવ્યના અગુરુલઘુગુણની પરિણમન “ચીલા” વિલક્ષણ હોવા છતાં પણ તે અગુરુલઘુગુણના પરિણમન અનુસાર રૂપીના ચારે પ્રકારના પરિણમનમાં એક મૌલિક ભેદ છે.
બે બાદર પરિણામી રૂપી દ્રવ્યો પોતપોતાના સ્વાભાવિક વેગ અને દિશામાં ક્ષેત્રમંતર ગમન કરતા કોઈ એક કાળે એક (ટકરામણને 5) વિશેષ ક્ષેત્રસ્થાન પ્રાપ્ત કરે છે ત્યારે એક બીજા સાથે ટકરાય છે અને આ ટકરામણના કારણે બેઉ દ્રવ્યના ક્ષેત્રમંતર પરિણમનની દિશા તેમ જ વેગમાં અર્થાન્તર થાય છે. કોઈ એકના વેગમાં

Page #60

રૂપી અને અરૂપી દ્રવ્યનું સ્વરૂપ અને કર્મપ્રકૃતિના મૂળ આઠ ભેદ ] [ ૪૩ હાની તે અન્યના વેગમાં વૃદ્ધિ થાય છે અને બેઉના ક્ષેત્રોતરની દિશા પણ અમુક નિયમોને આધીન થઈ વિદિશાને પ્રાપ્ત કરે છે. આધુનિક વિજ્ઞાનના સિદ્ધાન્ત અનુસાર ટકરામણ પછી રૂપી દ્રવ્યના ક્ષેત્રમંતર પરિણમનની દિશા અને વેગમાં જે અર્થાન્તર થાય છે તે “કેનઝરવેશન એફ મેમેન્ટમ”ના નિયમને આધીન રહીને થાય છે. જેવી રીતે ક્ષેત્રસ્થાનાન્તર પરિણમન કરતા બે રૂપી દ્રવ્યો કેઈ એક કાળે એક વિશેષ ક્ષેત્રસ્થાનમાં આવતા તે બેઉ વચ્ચે ટકરામણ થાય છે તેવી જ રીતે રૂપીના અન્ય ભાવાદિ સ્થાનાંતર પરિણમન કરતા બે રૂપી દ્રવ્ય કેઈ એક કાળે વિશેષ ભાવાદિસ્થાને આવતા તેમની વચ્ચે “ટકરામણ” થાય છે અને અન્ય ભાવાદિ સ્થાનાન્તરની “દિશા” અને “ગ” પણ ચક્કસ નિયમાનુસાર અર્થાતરને પ્રાપ્ત કરે છે. આવી રીતે એકબીજાના પરિણમનની ચીલા”નું ટકરાવવું અને તેથી એક બીજાના પરિણમનની “દિશા” અને “ગ”નું અર્થાન્તર થવું તે જ તે રૂપાનું વૈભાવિક પરિણમન છે. ટૂંકમાં એકબીજાના પરિણમનમાં–અર્થાન્તરની પ્રાપ્તિમાં નિમિત્ત બનવું તે રૂપીને વિભાવ સ્વભાવ છે. અરૂપી દ્રવ્યના અગુરુલઘુગુણના પરિણમનની “ચીલા”ની વિલક્ષણતા એ છે કે તેઓના પરિણમનની ચીલા” કદાપિ એકબીજા સાથે ટકરાતી નથી જેથી તેઓનું પરિણમન હંમેશા સ્વાભાવિક સ્વરૂપમાં રહીને જ થયા કરે છે. તેઓના પરિણમન પ્રવાહમાં કઈ પણ અન્ય દ્રવ્ય લેશમાત્ર પણ ડખલ કરી શકતા નથી. જે રૂપી દ્રવ્ય, દા.ત. બે ગાળ દડાઓ ભિન્ન ભિન્ન સમાંતર પ્રતરમાં રહીને ગમે તેમ ક્ષેત્રાન્તર ગમન કરે તે તેઓ વચ્ચે કદાપિ ટકરામણ થતી નથી. આજના જેટ યુગમાં આકાશમાં હજારો વિમાને ભિન્ન ભિન્ન દિશામાં નિરંતર ક્ષેત્રોતર ગમન કરતા હોય છે છતાં પણ એક બીજા સાથે અથડાતા નથી તેમાં પણ આજ કારણ છે. કોઈ પણ નિર્ધારિત દિશામાં ગમન કરતા વિમાને કેટલી ઊંચાઈમાં રહીને ઉડ્ડયન કરવું તેના આંતરરાષ્ટ્રીય માન્ય નિયમ ઘડવામાં આવ્યા છે. સામસામી દિશામાં ઉડ્ડયન કરતા બે વિમાને ભિન્ન ભિન્ન ઊંચાઈમાં રહીને ક્ષેત્રાન્તર ગમન કરતા હોવાથી અર્થાત્ ભિન્ન ભિન્ન સમાંતર પ્રતરમાં તેમની ક્ષેત્રાન્તરગમનની “ચીલા” હોવાથી તેઓ વચ્ચે અથડામણ ન થાય તે સ્વાભાવિક છે. આવી જ રીતે અરૂપી દ્રવ્યના અગુરુલઘુગુણના પરિણમનની ચીલા” વચ્ચે ટકરામણ ન થવાને કારણે પણ ઘટાવી શકાય છે.
પુદ્ગલ દ્રવ્યના વિભાવસ્વભાવનું મૂળભૂત કારણ તેને જ ગ્રહણગુણ છે. ગ્રહણ ગુણ એ પુદ્ગલને પરમભાવ (Fundamental property) છે. ગ્રહણ ગુણ એટલે પુદ્ગલની એકબીજા સાથે બંધાઈને સ્કંધ પરિણામ પામવાની યોગ્યતા. બે પુદ્ગલ પરમાણુને સ્નેહગુણ (રૂક્ષ અને સ્નિગ્ધ સ્પર્શ) પરસ્પર ટકરામણ (બંધ) યેગ્ય ભાવસ્થાનને પ્રાપ્ત કરે છે ત્યારે તે બેઉ પરમાણુમાં બંધસ્વરૂપની “ટકરામણ” થાય

Page #61

૪૪ ]
[ શ્રી જિનપ્રણીત કર્મ વિજ્ઞાન છે જેથી તે બેઉના સ્નેહગુણનું સ્વાભાવિક પરિણમન વિભાવદશાને પ્રાપ્ત કરે છે.
એક બીજા સાથે બંધ પામવાની પુગલની યોગ્યતા અનાદિકાલીન છે અને તે યેગ્યતા કદાપિ નષ્ટ નથી થતી તેથી અનંત છે. સંસારી જીવની પણ પુદ્ગલ સાથે બદ્ધ-સંબંધ પામવાની યેગ્યતા અનાદિકાલીન છે પરંતુ પુદ્ગલ સંબંધથી મુક્ત થયે જીવની આ ગ્યતા હંમેશ માટે નાશ પામે છે. કારણ કે જીવની આ યોગ્યતા સ્વાભાવિક નહતી પરંતુ પુદ્ગલ સંબંધથી પ્રાપ્ત થઈ હોવાથી વૈભાવિક હતી. આથી જ તે પુદ્ગલ સંબંધથી સંપૂર્ણપણે મુક્ત થયેલે જીવ પિતાના સ્વભાવમાં આવી જાય છે અને પછી કદાપિ તે વિભાવ દશાને પામતે નથી અર્થાત્ મુક્ત થયેલે જીવ ફરીથી સંસારમાં કદાપિ આવતું નથી.
કોઈપણ બદ્ધ અવસ્થા વિભાવ પરિણામ છે અને અબદ્ધ અવસ્થા સ્વભાવ પરિણામ છે. પુદ્ગલની પરમાણુ અવસ્થા પુદ્ગલને સ્વભાવ પરિણામ છે અને સ્કંધ પુદ્ગલને વિભાવ પરિણામ છે. તેવી જ રીતે સંસારી જીવ ચેતનાને વિભાવ પરિણામ છે અને પુદ્ગલ સંબંધથી મુક્ત થયેલે સિદ્ધ જીવ ચેતનાને સ્વભાવ પરિણામ છે. પિતાના સ્વાભાવિક પરિણામમાં રમતા બે પરમાણુઓ બદ્ધસંબંધને પ્રાપ્ત કરે છે ત્યારે તે બેઉ પરમાણુના સ્વતંત્ર વ્યક્તિત્વને તેમજ તેમના સ્વાભાવિક પરિણમનને લેપ થાય છે અને તેઓ દ્વિઅણુક સ્કંધસ્વરૂપ એક દ્રવ્યના પ્રદેશ યાને કે અવયવ બની જાય છે. જે સ્વાધીન બે હતા તે પરાધીન એકરૂપ થઈ ગયા. આ એક દ્રવ્યરૂપ બે–પ્રદેશી સ્કંધનું પરિણમન તે સ્કંધ જેના બંધથી બનેલું છે તે બેઉ પરમાણુના પરિણમનના સરવાળા સમાન હોવા છતાં પણ તે બેઉ પરમાણુથી વિલક્ષણ જ છે. આ વિલક્ષણ પરિણામ જ પુદ્ગલને વિભાવપરિણામ છે. તેવી જ રીતે જીવ અને પુગલના સંબંધથી એક સંસારી જીવ પરિણામ પ્રાપ્ત થાય છે જેમાં જીવનું ચેતનસ્વરૂપ પણ છે અને પુગલનું રૂપીપણું પણ છે છતાં પણ તે શુદ્ધ ચેતના અને શુદ્ધ પુદ્ગલથી વિલક્ષણ જ છે, અને તેથી તે જીવને વિભાવ પરિણામ છે. પુદ્ગલ પુદ્ગલને બંધથી ઉત્પન સ્કંધ સજાતીય વિભાવ પરિણામ છે જ્યારે જીવ અને પુદ્ગલના બસંબંધથી ઉત્પન સંસારી જીવ વિજાતીય વિભાવ પરિણામ છે.
અત્રે ખાસ બેંધનીય બાબત એ છે કે પરમાણુ એ પુદ્ગલને સ્વભાવ પરિણામ હોવા છતાં પણ તે પરમાણુમાં અન્ય પુદ્ગલ સાથે બદ્ધસંબંધને પ્રાપ્ત કરી વિભાવપરિણામ પામવાની યોગ્યતાને કદાપિ નાશ થતો નથી. કાળાંતરે પણ તે અન્ય પરમાણુ યા સ્કંધ સાથે બંધાઈને વિભાવદશાને અવશ્ય પ્રાપ્ત કરે છે. સ્વભાવસ્થ પરમાણુની વિભાવ પરિણામ પ્રાપ્ત કરવાની આ યોગ્યતાની અપેક્ષાએ પુદ્ગલનું પરિણમન સર્વથા વૈભાવિક કહી શકાય. આથી વિપરીત અરૂપી દ્રવ્ય કદાપિ અન્ય દ્રવ્ય સાથે બંધાતા જ ન હોવાથી અરૂપીનું પરિણમન સર્વથા સ્વાભાવિક છે.

Page #62

રૂપી અને અરૂપી દ્રવ્યનું સ્વરૂપ અને કર્મપ્રકૃતિના મૂળ આઠ ભેદ ] [ ૪૫
૨૩. રૂપી-અરૂપીનું અનેક પ્રકારે વિરેાધી સ્વરૂપ
રૂપી પુદ્ગલ પણ દ્રવ્ય છે અને અરૂપી આકાશાહિ પણ દ્રવ્ય છે. બેલ દ્રવ્ય હેવાથી અસ્તિત્વ, વસ્તુત્વ, દ્રવ્યત્યાદિ દ્રવ્યના સાધારણ ગુણધર્મો બેઉમાં પ્રાપ્ત થાય છે. પરંતુ રૂપી અને અરૂપીના સ્વભાવમાં તે આસમાન-જમીનનું અંતર છે. અત્રે આપણે પરસ્પરવિરોધી એવા પ્રત્યેક સ્વભાવયુગલના સ્વરૂપને કંઈક ઊંડાણથી વિચારવિમર્શ કરીશું.
(i) વ્યાબાધ-અવ્યાબાધ સ્વભાવ :
અરૂપી સ્વાધીન તત્ત્વ છે કારણ કે તેનું પરિણમન માત્ર પોતાના સ્વભાવને જ આધીન છે–સ્વાભાવિક છે. આ સ્વાભાવિક પરિણમન અન્ય થકી બાધિત થાય તે તે તે વિભાવદશાને પ્રાપ્ત કરે પરંતુ અરૂપીનું પરિણમન કદાપિ વિભાવદશા પ્રાપ્ત કરતું નથી તેથી અરૂપી અન્ય થકી બાધિત થતા નથી તેમજ અન્યને બાધક પણ બનતા નથી. એક જ ક્ષેત્રમાં રહેવા છતાં પણ અરૂપી દ્રવ્ય અન્ય કોઈપણ દ્રવ્યને બાધાકર્તા નથી, તેમજ અન્ય થકી બાધિત થતા પણ નથી. પાણીમાં તમારે (રૂપી) પગ મૂકતા જ તમારા પગને જગ્યા કરી આપવા પાણીને હટવું પડે છે કારણ કે પાણી રૂપી છે. પરંતુ તમારા પગ થકી અવગાહિત આકાશને હટવું પડતું નથી કારણ કે આકાશ અરૂપી છે. તમારો જળપ્રવેશ જળને બાધક બને છે તેમ જળ પણ તમારા પગને બાધક બને છે કારણ કે તમારા પગ જળથી ભી જાય છે અને જળની ઠંડક તમારા પગને સ્પર્શે છે–આકાશને જળની ઠંડક સ્પર્શતી નથી, આકાશ જળથી ભી જાય નહિ. આગથી ઝૂંપડું બળે પણ તે ઝૂંપડાનું અવગાહનક્ષેત્ર ન બળે. ભીંતમાં કાણું પડે પરંતુ ભીત અવગાહિતક્ષેત્રમાં ન પડે. આકાશ અરૂપી છે. તેના પ્રદેશને લેશમાત્ર પણ ચલિત કરવાની કેઈપણ દ્રવ્યમાં ક્ષમતા નથી. સિદ્ધાત્મા અરૂપી છે. સિદ્ધક્ષેત્રમાં અનંતાનંત આત્માઓ એક જ ક્ષેત્ર વિષે રહે છે પરંતુ એક બીજાને બાધક બનતા નથી, સિદ્ધક્ષેત્રમાં હજાર એટમ બોમ ફેડવામાં આવે તે પણ સિદ્ધાત્માના એક પ્રદેશમાં પણ લેશમાત્ર હલચલ થતી નથી. આવી રીતે એક જ ક્ષેત્રમાં રહેવા છતાં પણ એકબીજાથી બાધા પામવી નહિ તેમજ એક—બીજાને બાધક બનવું નહિ તે અરૂપી દ્રવ્યને અવ્યાબાધ સ્વભાવ છે. જે દ્રવ્યમાં અન્ય કઈ પણ દ્રવ્ય સાથે બદ્ધસંબંધ પ્રાપ્ત કરવાની યોગ્યતાને સદંતર અભાવ છે તે ધર્મ, અધર્મ, આકાશ અને સિદ્ધ જીવ અર્થાત્ અરૂપી દ્રવ્યો અવ્યાબાધિ છે. આથી વિપરીત પુગલ અને તેના સંબંધ થકી સંસારી જીવ અર્થાત્ રૂપી દ્રવ્યોને વ્યાબાધ સ્વભાવ છે કારણ કે અન્ય સજાતીય યા વિજાતીય બદ્ધસંબંધને પ્રાપ્ત કરી યા તે અન્ય અનેક નિમિત્તોને પ્રાપ્ત થઈ એક બીજાના સ્વાભાવિક પરિણામોને બાધક બની વૈભાવિક એક પરિણામને તેઓ પ્રાપ્ત કરે છે.

Page #63

[ શ્રી જિનપ્રણીત કર્મવિજ્ઞાન અવ્યાબાધ સ્વભાવ અરૂપી દ્રવ્ય અન્ય રૂપી કે અરૂપી કોઈ પણ દ્રવ્યને કે તેના ગુણુ યા પર્યાયને આવૃત, અંતરિત યા વિકૃત કરી શકતા નથી તેમજ સ્વયં પણ અન્ય કઈ પણ દ્રવ્યથી આવૃત અંતરિત યા વિકૃત થતા નથી. ટૂંકમાં અરૂપી દ્રવ્ય અન્ય કેઈને ઢાંકતા નથી, અન્ય કેઈથી સ્વયં ઢંકાતા નથી; અન્યને અંતરાયરૂપ બનતા નથી કે અન્ય થકી અંતરિત થતા નથી; અન્યમાં વિકાર ઉત્પન્ન કરતા નથી કે અન્યથી વિકાર પામતા નથી. આથી વિપરીત વ્યાબાધસ્વભાવ રૂપી દ્રવ્ય એકબીજાથી ઢંકાય, એક બીજાના પરિણમનમાં અંતરાયકર્તા પણ બને અને એકબીજામાં વિકાર પણ ઉત્પન્ન કરે. અરૂપી આકાશ અન્ય સર્વ દ્રવ્યોને ચારેકોરથી ઘેરી વળ્યું હોવા છતાં પણ તે કઈપણ દ્રવ્યને કે તેના ગુણુ-પર્યાયને આવરણરૂપ બનતું નથી, અન્યના પરિણમન પ્રવાહમાં લેશમાત્ર પણ અંતરાય કરતે નથી યા અન્ય કોઈપણ પ્રકારે તેમનામાં વિકાર ઉત્પન્ન કરતું નથી. આથી વિપરીત પુદ્ગલના પરિણામસ્વરૂપ વાદળા સૂર્યબિંબને તેમજ તેમાંથી નીકળતા પ્રકાશને આચ્છાદિત કરે છે, નદી પ્રવાહના માર્ગમાં આવતે પહાડ નદીના વહેણને અંતરાયકતા બને છે. લિંબુનું એક ટીપું દૂધની પ્રકૃતિને વિકૃત કરી નાખે છે.
ઘાત–આઘાત-પ્રત્યાઘાત, અથડામણ, ટકરામણ, ઘર્ષણ, બંધન, ભેદન, છેદન, જલન, આચ્છાદન, અવરોધન, વિચલન, વિકરમુદિ પરિણામે વ્યાબાધસ્વભાવ એવા રૂપી દ્રવ્યમાં જ શક્ય છે, અરૂપીમાં બીલકુલ નહિ. રૂપીની પ્રકૃતિ વિકૃત તેમ જ સંસ્કૃત પણ થઈ શકે પણ અરૂપીની પ્રકૃતિમાં શુભ કે અશુભ કોઈપણ પ્રકારે વિકાર ઉત્પન્ન થઈ શક્તા નથી. અત્રે કોઈ શંકા કરે છે :
સૂકમ પ્રત્યેક તેમજ સાધારણ છે તેમજ પરમાણુ આદિ સૂકમ પુદ્ગલે, જે રૂપી હોવા છતાં પણ અગ્નિથી બળતા નથી, પાણીથી ભીંજાતા નથી અને ગમે તેવા તીણ શસ્ત્રથી પણ દાતા નથી. આથી આ રૂપી દ્રવ્ય પણ અવ્યાબાધ સ્વભાવને પ્રાપ્ત કરે છે. શંકાકારની આ વાત બરાબર નથી. સૂક્ષ્મ જી તેમજ સૂક્ષમ પરિણામી પુદ્ગલ સ્કૂલ દ્રવ્ય થકી બાધા પામતા નથી પરંતુ અન્ય દ્રવ્યોથી બીલકુલ બાધા નથી પામતા તે કહેવું યોગ્ય નથી. સૂમ નું આયુષ્ય ઉપક્રમને પ્રાપ્ત થાય છે, શરીરનામકર્મના ઉદયે તેમનામાં કાર્ય થાય છે, અને યંગ થકી કમેને બંધ પણ થાય છે. આથી સૂક્ષમ છ અવ્યાબાધ સ્વભાવવાળા ન કહી શકાય. શ્રી ભગવતી સૂત્રમાં કહ્યું છે કે અત્યંત વેગપૂર્વક ગતિ કરતા બે પરમાણુઓમાં પ્રતિઘાત પણ થાય છે. વળી પરમાણુ પણ નિમિત્ત પ્રાપ્ત થતા અન્ય પુદ્ગલ સાથે બદ્ધસંબંધને પ્રાપ્ત કરે છે અને વિભાવદશાને પ્રાપ્ત કરે છે, તેમજ અન્ય સૂમ પુદ્ગલેમાં પણ ભેદ-સંઘાત પરિણામે થાય છે. સ્થૂલ પુદ્ગલ સૂકમ પરિણામ ધારણ કરે, સૂક્ષમ પુદ્ગલ સ્થૂલ પરિણામ પણ ધારણ કરે પરંતુ પુગલ કદાપિ અરૂપી જે અવ્યાબાધ પરિણામ પ્રાપ્ત કરી શકે નહિ.

Page #64

રૂપી અને અરૂપી દ્રવ્યનું સ્વરૂપ અને કર્મપ્રકૃતિના મૂળ આઠ ભેદ ] [ ૪૭
(i) સક્રિય-અયિ (અક્ષયસ્થિતિ); સાકાર-નિરાકાર :
પુદ્ગલ અને તેના સંબંધથી સંસારી જીવ સક્રિય તત્વ છે કારણ કે તેમના પ્રદેશપિંડમાં અનેક પ્રકારની ગતિ ક્રિયા-ક્ષેત્રસ્થાનાન્તર ક્રિયા થાય છે. શ્રી ભગવતી સૂત્રમાં પુદ્ગલની ગતિક્રિયાના અનેક ભેદ–જેવા કે એયઈ, ચલઈ, ફુદઈ, ઘારઈ, કુવઈ, ઉદીરઈ આદિ જણાવ્યા છે. તે બધાને સ્પષ્ટ અર્થ મારી સમજમાં આવતે નથી પરંતુ આધુનિક વિજ્ઞાનમાં ગતિ પરિણામના મૂળભૂત ત્રણ ભેદ પ્રસિદ્ધ છે. આ ત્રણ ભેદ એટલે પરિગમન (Translation) પરિભ્રમણ (Rotation) અને પરિસ્પંદન (vibration) પુદ્ગલ દ્રવ્યમાં અર્થાત્ રૂપી દ્રવ્યમાં અનેક પ્રકારના ગતિ પરિણામે થતા હોવાથી રૂપી દ્રવ્ય સયિ છે. અવગાહન સ્થાનાન્તર પરિણમન થકી -સંકેચ વિસ્તાર સવરૂપ ક્રિયા થકી રૂપી દ્રવ્ય અનેક આકાર–સંસ્થાન ધારણ કરતા હોવાથી રૂપી સાકાર છે. આથી વિપરીત આકાશાદિ અરૂપી દ્રવ્યમાં–તેમના પ્રદેશપિંડમાં કઈ પણ પ્રકારે ગતિ–પરિણામ થતું નથી. અરૂપી દ્રવ્યની ક્ષેત્રમાં અક્ષયસ્થિતિ છે. તેમના સંસ્થાનમાં કે કદમાં કદાપિ અર્થાન્તર થતું નથી. સદાએ તેઓ પિતાના એક જ આકારમાં સ્થિત રહેતા હોવાથી તેમને નિરાકાર કહેવાય છે. તેમના પ્રદેશપિંડમાં ગતિ પરિણામ ન થતું હોવાથી અરૂપી દ્રવ્ય અક્રિય છે.
દ્રવ્યની શક્તિના બે ભેદ છે-ક્રિયાવતી શક્તિ અને ભાવવતી શક્તિ. પ્રદેશ ચલનાત્મક પરિણમન ક્રિયાવતી શક્તિ છે જે માત્ર રૂપી દ્રવ્યમાં જ પમાય છે. ગુણ ચાને ભાવમાં હાની વૃદ્ધિ સ્વરૂપ જે પરિણમન થાય છે તે દ્રવ્યની ભાવવતી શક્તિ છે અને તે રૂપી તેમજ અરૂપી બેઉ પ્રકારના દ્રવ્યમાં પમાય છે.
ગમનાગમન, પરિભ્રમણ, પરિશ્ચંદન, કંપનાદિ હર પ્રકારે પ્રદેશચાંચલ્ય સ્વરૂપમાં ક્ષેત્રસ્થાનાન્તર પરિણમન કરતા થકા સમગ્ર પુદ્ગલરાશિના પ્રત્યેક પ્રદેશે આ લેકના એકેએક પ્રદેશને અનંતાનંત વખત સ્પર્શ કરી પિતાની “સક્રિય” સંજ્ઞાને સાર્થક કરી છે. અવગાહન સ્થાનાન્તર કરતા થકા પુદ્ગલસ્કોએ અસંખ્ય આકૃતિઓ (સંસ્થાન) અનંતાનંત વખત ધારણ કરી પિતાનું અનેકાકારપણું અર્થાત્ સાકારપણું સિદ્ધ કર્યું છે. દ્રવ્યસ્થાનાન્તર કરતા થકા સમગ્ર પુદ્ગલરાશિના પ્રત્યેક પ્રદેશે અનંતાનંત વખત અપ્રદેશી જુગલદ્રવ્યસ્થાન (પરમાણુપણું), દ્વિપ્રદેશી પુદ્ગલ દ્રવ્યસ્થાન, તેમજ ત્રિપ્રદેશી, ચાર પ્રદેશી યાવત્ સંખ્યાતપ્રદેશી, અસંખ્યાતપ્રદેશી, અનંતપ્રદેશી, અનંતાનંતપ્રદેશી પુદ્ગલકવ્યસ્થાન પ્રાપ્ત કરી લીધું છે અને વળી આ રૂપી દ્રવ્યના વર્ણ, ગંધાદિ પ્રત્યેક ગુણ અર્થાત્ ભાવના જઘન્યથી લઈ ઉત્કૃષ્ટ સુધી તરતમતાએ જે અનંત ભાવસ્થાને પ્રાપ્ત થાય છે તે સર્વ સ્થાનેને અનંતાનંત વખત આ પુદ્ગલરાશિએ ભાવસ્થાનાન્તર પરિણમન કરતા થકા પ્રાપ્ત કર્યાં હાઈ પિતાનું બહુરૂપી અને બહુનામીપણું સિદ્ધ કરી “રૂપી” અને “નામી” સંજ્ઞાને સાર્થક કરી છે.

Page #65

૪૮ ]
[ શ્રી જિનપ્રણીત કર્મવિજ્ઞાન આથી વિપરીત અક્રિય હોવાથી અરૂપીના પ્રદેશપિંડમાં લેશમાત્ર પણ ચંચળતાને અવકાશ જ ન હોવાથી ગમનાગમન, પરિભ્રમણ, કંપન યા પરિસ્પંદનાદિ કેઈપણ પ્રકારે ક્ષેત્રસ્થાનાન્તર સ્વરૂપ પરિણમનને અરૂપી દ્રવ્યોમાં સદંતર અભાવ છે અને તે જ કારણે આકાશમાં તેમની એકાકાર અવગાહનામાં અન્તર થતું નથી યાને કે અવગાહના-સ્થાનાન્તરસ્વરૂપ પરિણમન પણ તેમનામાં નથી. વળી અરૂપીમાં બંધભેદ પરિણામ પણ ન હોવાથી ત્યાં દ્રવ્યસ્થાનાન્તર પરિણમન પણ નથી. અરૂપીમાં તેમને અગુસ્લઘુગુણ ગુણ હાનીવૃદ્ધિસ્વરૂપ પરિણમન કરતે હોવા છતાં પણ અરૂપી દ્રવ્યના પિતાપિતાના અસાધારણ ગુણેમાં હાની વૃદ્ધિસ્વરૂપ પરિણમન નથી અર્થાત્ તે તે ગુણે સદા કાળ એક જ ભાવસ્થાનમાં રહીને વર્તે છે. આમ અરૂપી દ્રવ્યોમાં ભાવસ્થાનાન્તર સ્વરૂપ પરિણમનને પણ અભાવ પ્રાપ્ત થાય છે. (i) સમ-વિષમ, સકળવિકળ પૂર્ણ-અપૂર્ણ સમસમુચ્ચય-ક્રમ
સમુચય :
અરૂપીના પરિણમન સંબંધમાં એક જટીલ પ્રશ્ન ઉપસ્થિત થાય છે. અરૂપી દ્રવ્યમાં ક્ષેત્રસ્થાનાન્તર, અવગાહનસ્થાનાન્તર; દ્રવ્યસ્થાનાન્તર અને ભાવસ્થાનાન્તર સ્વરૂપ હરકેઈ પ્રકારના પરિણમનને અભાવ છે અર્થાત તેના સમય સમયના પરિણામમાં કોઈ પણ પ્રકારે વિસદશતા જ નથી તે તે પરિણામમાં અનેકતા જ નથી. તે એક જ પરિણામ છે, અને પરિણામેના પ્રવાહ જેવું કંઈ નથી. અરૂપી તેના એક ભાવમાં સ્થિર છે, અને સ્થિર છે તેથી શક્તિહીન છે.
- અરૂપીના પરિણમન સંબંધી આ શંકા અયોગ્ય છે. પ્રતિસમયના પરિણામમાં વિસદશતા હોવી જ જોઈએ તેવો નિયમ નથી. પ્રતિસમયના અરૂપીના પરિણામોમાં કોઈ પણ પ્રકારની વિષમતા યાને કે વિસશતા નથી તેથી તે દ્રવ્યનું પરિણામ સ્થિર છે અને તેથી અરૂપી શક્તિહીન છે તે વાત તે બાજુ પર રહી પરંતુ આ પરિણામોની સદશતા તે અરૂપીની મહાન શક્તિ છે. અરૂપી દ્રવ્ય કે તેના ગુણ યા પર્યાયને કોઈ આચ્છાદિત કરી શકતું નથી તેથી પ્રતિસમયના તેના પરિણામમાં તેની સંપૂર્ણ શક્તિ પ્રગટ જ રહે છે, તેની શક્તિને એક અંશ પણ દબાયેલે કે આવૃત રહેતું નથી. સંપૂર્ણતાના ભેદ ન હોય. અપૂર્ણતા અનેક ભેદ થાય તેથી અરૂપીના સંપૂર્ણ શક્તિવંત પ્રત્યેક પરિણામમાં વિસદશતા કઈ રીતે સંભવે? અલબત્ત ન જ સંભવે. પ્રતિસમયના તેને પરિણામમાં અરૂપીની સંપૂર્ણ શક્તિ વિરૃરિત રહેતી હોવાથી અરૂપીનું પરિણમન સકળ શક્તિવંત, સંપૂર્ણશક્તિ સહિત જ હોય છે. આથી અરૂપી સમ, સકળ અને સંપૂર્ણ તત્ત્વ છે તેના પરિણામમાં અપૂર્ણતા, વિષમતા યા વિકળતાને લેશ પણ સંભવ નથી. - આવું સદશ, અવિષમ યાને સમરૂ૫, સંપૂર્ણ અને સકળ શક્તિપૂર્વકનું પરિણમન એક સામાન્ય દીપકના દષ્ટાંતથી સમજી શકાય છે. હવાને જ્યાં બીલકુલ સંચાર નથી

Page #66

રૂપી અને અરૂપી દ્રવ્યનું સ્વરૂપ અને કર્મપ્રકૃતિના મૂળ આઠ ભેદ ] [ ૪૯ તેવા બંધ ઓરડાના એક ખૂણામાં ઘીનો દીવો મૂકે છે તેની કલ્પના કરે. હવાને સંચાર નથી તેથી તે દીપકની દીપશિખા એકાકારે સ્થિર રહી સતત પ્રકાશ રેલાવ્યા કરે છે. આ દીપકની દીપશિખામાં લેશમાત્ર પણ ચંચળતા નથી. તેના પ્રકાશમાં બીલકુલ હીનાધિકતા પણ થતી નથી. પ્રતિસમય તેમાંથી એક સરખો પ્રકાશ વડે જાય છે. પ્રતિસમય નવીન નવીન પ્રકાશ તેમાંથી નીકળે છે. આથી શું દીપક પરિણમન નથી કરી રહ્યો? અલબત્ત તે નિરંતર નવીન પ્રકાશ રેલાવતે સતત પરિણમન કરી રહ્યો છે. આવી જ રીતે અરૂપી દ્રવ્યમાંથી તેની સંપૂર્ણ શક્તિને પ્રવાહ એકધારે અવિષમતાપૂર્વક, સફળતાપૂર્વક, નિરંતર વહી રહ્યો હોય છે. હર કઈ દ્રવ્ય નિજશક્તિને અખૂટ ભંડાર છે. ગુણનું પરિણમન યાને ગુણનું કાળમાં નિર્ગમન તે જ તે ગુણની શક્તિ છે. તેલ અને તેલની ધારમાં જે ભેદ છે, તે ગુણ અને તેની શક્તિમાં ભેદ છે અને જે તેલ અને તેલની ધારમાં અભેદ છે તેવો ગુણ અને શક્તિમાં અભેદ છે. દ્રવ્ય તેના સર્વ ગુણેને સમૂહ છે. અરૂપીના તે સર્વ ગુણને સમુચ્ચય (સમૂહ) પિત–પિતાના ઉત્કૃષ્ટ સ્થાનમાં રહી વિસદશતા પ્રાપ્ત કર્યા વિના અર્થાત સમ (અવિષમ) સ્વરૂપમાં રહીને પરિમણન કરતા હોવાથી અરૂપીના પરિણમનને “સમસમુચ્ચય” સંજ્ઞાથી વિશેષિત કરીશું.
અરૂપી આકાશાસ્તિકાયના પ્રત્યેક પ્રદેશમાં અનંતાનંત અવગાહનપ્રદાન શક્તિ વિદ્યમાન છે અને તે સંપૂર્ણ શક્તિ અનાવૃત છે, પ્રગટ છે. તેથી જ લેકાકાશનાં પ્રત્યેક પ્રદેશને અનંતાનંત સ્વતંત્ર પુદ્ગલ પરમાણુઓ, એક જ પ્રદેશને અવગાહીને રહેતા અનંતાઅનંત પ્રદેશી સ્ક, અનંતાનંત જીવ પ્રદેશ, ધર્માસ્તિકાય તેમજ અધર્માસ્તિકાયને એક એક પ્રદેશ અવગાહીને રહ્યા છે. જે જીવ અને પુદ્ગલરાશિમાં તથા પ્રકારની ગ્યતા હોતે તે સમગ્ર જીવરાશિ, સમગ્ર મુગલરાશિને પોતાના એક જ પ્રદેશમાં સમાવી લેવાની શક્તિ આકાશના એક એક પ્રદેશમાં વિદ્યમાન છે.
તેવી જ રીતે અરૂપી ધમસ્તિકામાં ગતિ હેતુત્વ શક્તિ છે અને તે પણ ધમસ્તિકાયના પ્રત્યેક પ્રદેશમાં અનંત છે. જે કોઈ દ્રવ્યને જેટલા વેગે જે દિશામાં જ્યારે
જ્યારે ગતિ કરવી હોય તેને હંમેશા ધર્માસ્તિકાયનું આલંબન સહજ પ્રાપ્ત જ છે. પ્રકાશ પુદ્ગલને સ્થૂલ પરિણામ છે. આધુનિક વિજ્ઞાનની માન્યતા મુજબ કેઈપણ સ્થૂલ પુદ્ગલ પરિણામ ( Gross matter ) પ્રકાશથી વધુ વેગે ગતિ નથી કરી શકતે. અત્રે પ્રકાશના વેગની આ મર્યાદામાં કારણભૂત પ્રકાશની તથા પ્રકારની યેગ્યતા છે, નહિ કે ધર્માસ્તિકાયની ગતિ હેતુત્વ શક્તિની અપૂર્ણતા. શામાં ઉલ્લેખ મળે છે કે શ્રી ગૌતમ ગણધર ભગવંતે પ્રકાશના સૂર્યના કિરણના આલંબને અર્થાત્ પ્રકાશની ગતિથી અષ્ટાપદ ગમન કર્યું હતું કારણ કે તેમણે તથાવિધ લબ્ધિ પ્રાપ્ત કરી હતી અને તેમાં ક. ૭

Page #67

૫૦ ]
[ શ્રી જિનપ્રણીત ક વિજ્ઞાન ધર્માસ્તિકાયનું આલંબન તેમને સહજ પ્રાપ્ત થયું હતું. અધેાલાકના અલેાકને સ્પતા અંતિમ પ્રતર પર સ્થિત પરમાણુ ઊલાકના અલેાકસ્પશી ઉપરીમ પ્રતર પર સમયમાત્રમાં પહાંચી શકે છે અર્થાત્ ૧૪ રજ્જુનુ અંતર એક જ સમયમાં પાર કરી શકે છે. લેાકમાં ગતિના વેગનું (Velocity) આ ઉત્કૃષ્ટ સ્થાન છે, કારણ કે લેાકના કોઈ પણ એ પ્રદેશ વચ્ચેનું અંતર ઉત્કૃષ્ટે ૧૪ રજ્જુ જ પ્રાપ્ત થાય છે. આવી ઉત્કૃષ્ટ ગતિમાં પણ હરકોઈ દ્રવ્યને ધર્માસ્તિકાયના પ્રત્યેક પ્રદેશનું આલ`બન સહેજ મળી રહે છે. તેવી જ રીતે અધર્માસ્તિકાયમાં પણ સ્થિતિહેતુત્વશક્તિ છે અને તે પ્રત્યેક પ્રદેશે અન`ત છે. આ શક્તિ પણ તેના ઉત્કૃષ્ટ સ્થાનમાં રહીને જ વતી રહી છે. જેને જેને, જે જે ક્ષેત્રમાં, જેટ-જેટલે કાળ, સ્થિતિ કરવી હોય તેને તેને, તે તે ક્ષેત્રમાં, અવસ્થિત અધર્માસ્તિકાય પ્રદેશે તેટ-તેટલા કાળ સ્થિતિ કરવા આલખન પુરુ પાડે જ છે. એક પરમાણુ કોઈ એક સ્થાને અસંખ્યાતા વષો સુધી સ્થિર રહી શકે છે. કારણ કે અધર્માસ્તિકાયનું આલંબન તેને અસખ્યાતા વર્ષોં સુધી નિર ંતર મળી રહે છે. જો પરમાણુ ‘અન’તકાળ પણ સ્થિર રહેવા માગે તે અધર્માસ્તિકાયને પ્રદેશ-જેને સ્પર્શીને પરમાણુ રહ્યો છે-આ માટે પશુ મલખન પ્રદાન કરી શકે છે, પરંતુ પરમાણુમાં એક સ્થાન પર અસ`ખ્યાત કાળથી વધુ સ્થિરતા કરવાની યાગ્યતા નથી.
આ જ રીતે અરૂપી જીવાસ્તિકાય અર્થાત્ સિદ્ધ જીવની જ્ઞાનાદિ ચારે પ્રકારની ચૈતન્યશક્તિ વિકસિત થઈ પરિણમન કરી રહી છે. તે ચેતનાની જ્ઞાનશક્તિ સ ́પૂર્ણ છે કારણ કે સČક્ષેત્ર અને સČકાળવર્તી સત્ર દ્રબ્યાના સર્વાં પર્યાયનુ જ્ઞાતૃત્વ પ્રતિ સમય તેમાં વર્તે છે. તેવી જ રીતે તે ચેતના જ્ઞેયમાત્રનું દર્શીન પ્રતિસમય કરી રહી છે અને તેથી દર્શનશક્તિ પણ સંપૂર્ણ છે. સ'પૂર્ણતાને પ્રાપ્ત તે ચેતનામાં “ઈચ્છા” સ્વરૂપે અપૂર્ણતા નથી. તે નિરીહ છે. સંતૃપ્ત છે અને તે જ તેની ‘તપ’ શક્તિની સ`પૂર્ણતા–અનંતતા છે. તેના ઉપયાગની સ્વમાં ચર્યાં છે તે જ પરમાનંદમાં મગ્નતા છે અને તે જ ચારિત્રગુણની સ`પૂર્ણતા યાને અનંતતા છે. ચેતનવી પણ અન’તતાને પામ્યુ છે કારણ કે કૃતકૃત્યતા ત્યાં સ`પૂર્ણ પણે વર્તે છે.
આ છે અરૂપી દ્રવ્યેનું “ સમસમુચ્ચય” પરિણમન.
રૂપી દ્રવ્યેનું પરિણમન આથી સદ ંતર વિપરીત છે. રૂપીના ગુણ્ણાના અનેક અવાંતર ભેદો છે પરતુ તે સ` ભેદોને પુદ્ગલ ક્રમપૂર્વક જ પ્રાપ્ત કરી શકે છે, યુગપત્ નહિ. પુદ્ગલના વણુના પાંચ ભેદ છે. ગધના બે ભેદ છે, રસના પાંચ અને સ્પના આઠ ભેદ છે. આ સ` મળીને પુદ્ગલના વર્ણાદિ ગુણ્ણાના ૨૦ ભેદ થાય છે. પરંતુ એક પરમાણુમાં કોઈ એક કાળે એક જ વણું, એક જ ગંધ, એક જ રસ અને શીત કે ઉષ્ણુમાંથી એક જ સ્પર્શ અને સ્નિગ્ધ અને રૂક્ષમાંથી એક જ સ્પર્શી એ રીતે ૨૦ માંથી માત્ર પાંચ જ ગુણેા તેમાં યુગપત્ વતે છે. વળી તે પાંચે ગુણના તરતમતાએ

Page #68

રૂપી અને અરૂપી દ્રવ્યોનું સ્વરૂપ અને કર્મપ્રકૃતિના મૂળ આઠ ભેદ ] [ ૫૧
અનંત ભાવસ્થાને છે અને તેમાંથી એક કાળે એક એક જ ભાવસ્થાનમાં પરમાણુ વતે છે. અને આ પાંચે ગુણ નિરંતર ઉત્કૃષ્ટ ભાવસ્થાનમાં જ વતે એ તે નિયમ જ નથી. સ્વભાવ પરિણામ પરમાણુમાં પણ આ ગુણના ભાવસ્થાનમાં હાનિ-વૃદ્ધિ સ્વરૂપ પરિણમન થાય છે તેથી એક જ પરમાણુની ભિન્ન ભિન્ન કાલીન અવસ્થામાં પણ વિષમતા છે અને અનેક પરમાણુની કઈ એક કાલીન અવસ્થામાં પણ વિષમતા છે. ટૂંકમાં પુદ્ગલ પરિણામમાં ઊર્ધ્વમુખી તેમજ તિર્યમુખી વિષમતા છે. આથી રૂપી વિષમ તત્વ છે. વળી પુદ્ગલની સર્વ શક્તિ કદાપિ કાર્યવંત નથી હોતી તેમજ રૂપી જીવની પણ સર્વ શક્તિ કદાપિ કાર્યવંત નથી હોતી. તેની સંપૂર્ણ શક્તિને અને તમે ભાગ જ તેને પ્રાપ્ત હોય છે અને જે પ્રાપ્ત છે તેને પણ બહુભાગ આવૃત યાને કે આચ્છાદિત હોય છે. આધુનિક વિજ્ઞાનના અભ્યાસીને પણ ખ્યાલ હશે કે પુદ્ગલની સર્વ શક્તિ કદાપિ સક્રિય નથી હોતી. તેને એક ભાગ હંમેશા દબાયેલે છે અને તેને પિટેન્શીયલ એનજી (Potentialenergy) કહેવાય છે. જ્યારે પુદ્ગલની જેટલી શક્તિ કાર્યવંત હોય છે તેને કાઈનેટીકએનજી (Kineticenergy ) કહેવાય છે. આ બેઉ પ્રકારની શક્તિમાં પણ હાની-વૃદ્ધિરૂપ પરિણમન નિરંતર એવી રીતે થાય છે કે કઈ પણ કાળે તેની દબાયેલી અને સક્રિય શક્તિનો યુગ હંમેશા સમ–એક સરખે રહે. આવી રીતે પુદ્ગલની સર્વ શક્તિ કદાપિ સક્રિય પ્રાપ્ત થતી ન હોવાથી, પુદ્ગલ નિતાંત અપૂર્ણ તત્વ છે અને તેની સર્વ શક્તિ યુગપત નહિ પરંતુ ટુકડે ટુકડે કમપૂર્વક જ પ્રગટ થતી રહેતી હોવાથી પુદ્ગલનું પરિણમન “ક્રમસમુચ્ચય” સંજ્ઞાથી વિશેષિત થાય છે. સંસારી જીવ પણ પુદ્ગલના સંબંધથી અપૂર્ણ, વિષમ, વિકળ અને ક્રમ પરિણામી થઈ ગયા છે.
અત્રે કઈ શંકા કરે છે કેઃ અરૂપી જીવમાં માત્ર કેવળજ્ઞાન જ વતે છે અને જ્ઞાનના તે પાંચ ભેદ છે તેથી અરૂપી જીવ અર્થાત્ સિદ્ધ પણ અપૂર્ણ છે. વળી તેના પણ બધા ગુણે યુગપત નથી વર્તતા કારણ કે તેની જ્ઞાન અને દર્શનલબ્ધિનું પ્રવર્તન ક્રમિક છે. આના સમાધાનમાં કહેવાનું કે જીવના મતિ-મૃતાદિ જ્ઞાન કેવળજ્ઞાનનાં જ અંશે છે, અપૂર્ણ અંશે છે, જ્યારે કેવળજ્ઞાન સંપૂર્ણ અખંડ જ્ઞાન છે. મતિ-શ્રેતાદિ જ્ઞાને જે જાણે છે તે સર્વ કેવળજ્ઞાન યુગપતું જાણે છે, નિરંતર જાણે છે. તેથી કેવળી ભગવતના જ્ઞાનને અપૂર્ણ નહિ પણ સંપૂર્ણ જ કહેવાય છે. વળી તેઓએ દર્શન અને જ્ઞાનલબ્ધિની કમિકતા કહી ત્યાં પણ ક્રમિકતા ઘટતી નથી. દર્શન સામાન્ય બંધ છે અને જ્ઞાન વિશેષ બેધ છે. સંપૂર્ણ એવા કેવળજ્ઞાનમાં સામાન્ય વિશેષ જેવા ભેદ ક્યાંથી હોય? સંસારી અવસ્થામાં રૂપી અવસ્થામાં જીવની જ્ઞાનલબ્ધિ ખંડિત અને ક્રમિક થઈ ગઈ હતી તેમાં કારણભૂત ક્રમિક અને અપૂર્ણ પુદ્ગલ તત્વને સંબંધ છે. કેવળી ભગવંતમાં જ્ઞાન અને દર્શનલબ્ધિ જુદી જુદી દર્શાવી છે તે ભૂતનયની અપેક્ષાએ કહ્યું હોય તેમ જણાય છે. તાર્કિક શિરોમણિ આચાર્ય સિદ્ધસેન દિવાકરે સન્મતિ પ્રકરણમાં

Page #69

૫૨ ]
[ શ્રી જિનપ્રણીત કર્મવિજ્ઞાન આ સંબંધમાં ઘણી જ રેચક ચર્ચા કરી, કેવળી ભગવંતની આ બેઉ લબ્ધિની એકરૂપતા યાને અભિન્નતા સિદ્ધ કરી છે.
પુદ્ગલરાશિને તેના સર્વ પરિણામે ક્રમથી પ્રાપ્ત કરતા એક પુદ્ગલપરાવર્તન કાળ વીતી જાય છે. એક પુદ્ગલપરાવર્ત અનંત કાળચકોને બને છે. એક કાળચક ૨૦ કેડા-છેડી સાગરોપમનો બને છે અને એક સાગરોપમ અસંખ્ય અસંખ્ય વર્ષોને બને છે. પુદ્ગલરાશિએ પરિણમન કરતા કરતા અનંતાનંત પુદ્ગલપરાવર્ત પસાર કર્યા છે. પુદ્ગલની યાત્રાને કદાપિ અંત નથી, પુદ્ગલ ભેદ તત્વ છે. ભવ્ય જીવની યાત્રા કઈક કાળે પૂરી થાય છે, તેના સંસાર પરિભ્રમણને અંત આવે છે. જીવની યાત્રા નિશ્ચિત ધ્યેયલક્ષી છે અને અંતે પિતાના અભેદ અખંડ સ્વરૂપને પ્રાપ્ત કરી સ્થિર થઈ જાય છે. આકાશ, ધર્મ અને અધર્મ–આ ત્રણે અરૂપી દ્રવ્યે તે અનાદિ કાળથી પિતાના અખંડ અભેદસ્વરૂપમાં જ સ્થિત છે અને અનંતકાળ તે જ સ્વરૂપે રહેવાના છે. તેમનું સમસમુચ્ચય સ્વરૂપ પરિણમન કાળથી અનાદિ અનંત છે.
(iv) ગુરુલઘુ-અગુરુલઘુ; સવર્ણ-અવર્ણ સુગંધ-અગંધ; સરસ-અરસ; સપેશ-અપશ.
ગુરુ અને લઘુ સ્પર્શને પરિણામ છે, તેથી પુદ્ગલમાં ગુરુ અને લઘુ સ્પર્શ પ્રાપ્ત થાય છે. ગુરુ એટલે વજનદાર અને લઘુ એટલે હલકું. પરમાણુમાં ગુરુ કે લઘુ સ્પશને અભાવ છે, અર્થાત્ પરમાણુ નથી ભારે કે નથી હલકે; પરમાણુમાં વજન પર્યાય જ નથી. પરંતુ જ્યારે પુદ્ગલ સ્કંધ પરિણામ પ્રાપ્ત કરે છે ત્યારે તેમાં વજન પર્યાય સંભવે છે. શ્રી લેક પ્રકાશમાં ઔદારિક, વૈક્રિય, આહારક અને તેજસવગણના સ્કર્ધામાં પાંચે વર્ણ, પાંચ રસ, બેઉ ગંધ અને આઠે સ્પર્શના પુદ્ગલે હોવાથી તે ચારે વગણમાં ગુરુપશી અર્થાત્ વજનદાર તેમજ લઘુ સ્પશી અર્થાત્ હલકા સ્પર્શવાળા પુદ્ગલે કહ્યા છે. આથી પુદ્ગલ દ્રવ્યમાં ગુણ-લઘુ સ્પર્શ સંભવે છે. અરૂપી દ્રવ્યોમાં તે સ્પર્શ પર્યાયને સદંતર અભાવ હોવાથી તેમાં વજન પર્યાય જ નથી તે અપેક્ષાએ અરૂપી અગુરુલઘુ દ્રવ્ય છે. વળી રૂપી દ્રવ્યમાં ગુરુત્વ અને લઘુત્વ તેના ગુણેમાં પણ ઘટે છે. આ અર્થમાં ગુરુત્વ એટલે અધિકતા અને લઘુત્વ એટલે હીનતા. રૂપી દ્રવ્યના ગુણેમાં ભાવસ્થાનાન્તર પરિણમન થતું હોવાથી એક જ દ્રવ્યના પૂર્વોત્તર ભામાં હીનાધિકતા અર્થાત ગુરુલઘુત્વ વર્તાય છે તેમ જ ભિન્ન ભિન્ન રૂપી દ્રવ્યના સમકાલીન પરિણમેમાં પણ ગુરુલઘુભાવ વર્તાય છે. આથી પુદ્ગલ ગુરુલઘુતત્ત્વ છે અને પુદ્ગલના સંબંધથી સંસારી જીવનમાં પણ જન્મથી, જાતિકુળથી, દેશથી, રૂપરંગથી અને એવા અનેક નિમિત્તોથી વ્યવહારમાં ઉચ્ચ કે નીચ ભાવ પ્રાપ્ત થાય છે. આ રીતે રૂપી દ્રવ્ય ગુરુલઘુ તવ છે. પરંતુ અરૂપી દ્રવ્યમાં ઊર્ધ્વમુખી અર્થાત્ પૂર્વોત્તર પર્યાયમાં વિસદશતા પ્રાપ્ત નથી થતી, તેમજ તિર્યમુખી અર્થાત્ સમકાલીન ભિન્ન ભિન્ન રૂપીના ભાવમાં

Page #70

રૂપી અને અરૂપી દ્રવ્યોનું સ્વરૂપ અને કર્મ પ્રકૃતિના મૂળ આઠ ભેદ ] [ ૫૩ પણ વિદેશતા પ્રાપ્ત થતી નથી. આકાશ, ધર્મ અને અધર્મ એક એક જ દ્રવ્ય હોવાથી તેમાં તિર્યંચમુખી ભાવની વિવક્ષા અપ્રસ્તુત છે. તે ત્રણે દ્રવ્યમાં પિત–પિતાના પૂર્વોત્તર પયામાં અને અરૂપી સિદ્ધ જેમાં બેઉ પ્રકારે વિસદશતા પ્રાપ્ત થતી ન હોવાથી અરૂપી અગુરુલઘુ તત્વ છે.
રૂપીમાં વર્ણાદિ પર્યાયે હંમેશા પ્રાપ્ત થાય છે તેથી રૂપી સવર્ણ, ગંધ, સરસ અને સસ્પર્શ છે જ્યારે અરૂપી અવર્ણ, અધ, અરસ અને અસ્પર્શ છે. કારણ કે અરૂપી દ્રવ્યમાં વર્ણાદિ ગુણ હોતા નથી.
૨૪. કાળતત્ત્વ : કાળ અને આકાશ (Time & Space) આ બે પદાર્થોના સ્વરૂપ ( સંબંધમાં ભાગ્યે જ કોઈ બે દાર્શનિકે યા આધુનિક બે ફીલોસોફરે એક મત થતા જોવામાં આવે છે. સામાન્ય રીતે આધુનિક ગણિતજ્ઞ અને વૈજ્ઞાનિકેએ એક તારણ કાઢયું છે કે જે મપાય તે સદ્દભૂત વસ્તુ હોવી જોઈએ. કાળનું માપ થતું જોવાય છે અને આકાશમાં પણ લંબાઈ, પહોળાઈ આદિ માપ થતું જણાય છે તેથી આ બેઉ પદાર્થો સભૂત છે. ન્યૂટનના મતે આ બેઉ ભિન્ન સ્વતંત્ર અને સ્વતઃસિદ્ધ પદાર્થો છે; પરંતુ આ મતની વિરૂદ્ધ આઈનસ્ટાઈને દેશ-કાળને સાપેક્ષ પદાર્થ કહ્યો, યાને કે આ બે સ્વતઃસિદ્ધ પદાર્થ નથી પરંતુ અ ન્ય સાપેક્ષ એક જ પદાર્થ છે. એક વસ્તુ તે ચોક્કસ છે કે જગતની બધી વસ્તુ સાપેક્ષ તે હોઈ જ ન શકે, કારણ કે સાપેક્ષતા જેની અપેક્ષા રાખે છે તે છેવટે સ્વતઃસિદ્ધ નિરપેક્ષ પદાર્થ હોવો જ જોઈએ. આથી આઈનસ્ટાઈનનું એવું કહેવું તે હતું જ નહિ કે આ બેઉ ખરશંગવત્ અત્યંત અભાવરૂપ પદાર્થ છે. છતાં પણ તેઓ એટલું તે સિદ્ધ કરી શકયા કે આ બેમાં કોણ કેની અપેક્ષા રાખે છે. આ બેમાંથી કેઈ એક તે સ્વતઃસિદ્ધ પદાર્થ હો જ જોઈએ. આમ જે ન માનીએ તે બેઉને અભાવ જ પ્રાપ્ત થાય.
જૈનેના બે પ્રધાન સંપ્રદાયમાં પણ કાળ સંબંધિ મૌલિક મતભેદ છે.
દિગંબર મતે કાળ સ્વયં સ્વતઃસિદ્ધ લેકવ્યાપિ પદાર્થ છે-દ્રવ્ય છે, પરંતુ શ્વેતાંબર મતે કાળ સ્વયંસિદ્ધ પદાર્થ છે જ નહિ. પાંચ અસ્તિકાયથી ભિન્ન આ વિશ્વમાં કેઈપણ પદાર્થની સત્તા શ્વેતાંબરો માનતા જ નથી. આમ છે તે પછી કાળના અનુગામમાં હેતુ શું છે? જેવી રીતે વસ્તુમાં નાના-મોટા, ઉપર-નીચે, પૂર્વ–પશ્ચિમાદિને વ્યપદેશ થાય છે તેમાં આકાશ દ્રવ્ય હેતુ છે યાને કે તેથી આકાશ પદાર્થ સિદ્ધ થાય તેમ વસ્તુની કાળરૂપ “આકાશ”માં અવગાહના હોવાથી પહેલા–પછી, વહેલ–ડો ઈત્યાદિનું વિધાન જાગતીક પ્રસંગેના સંબંધમાં કરી શકાતું હોવાથી કાળ પણ સ્વતઃસિદ્ધ પદાર્થ સિદ્ધ કેમ ન થાય? આ બધા પ્રશ્નોની વધુ વિગતવાર ચર્ચા આપણે દ્રવ્યાનુયોગની વિચારણું કરતા કરશું પરંતુ હાલ તે એટલું જ વિચારશું કે કાળથી શું મપાય છે?

Page #71

૫૪ ]
[ શ્રી જિનપ્રણીત કર્મવિજ્ઞાન સતના પરિણામ અર્થાત પર્યાયના પરિમાણન (Dimentions) માપના દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ અને ભાવ એ ચાર ભેદ શ્રી જિનાગમમાં પ્રસિદ્ધ છે. આપણે આ પૂર્વે રૂપ-રૂપાંતર ગમનને જે ચાર ભેદ કહ્યા તેમાં અર્થાત ક્ષેત્રાન્તર, અવગાહનાસ્થાનાન્તર, દ્રવ્યસ્થાનાન્તર અને ભાવસ્થાનાન્તરમાં કાળાન્તર ભેદ કેમ ન કહ્યો તે પ્રશ્ન થાય. પરંતુ ઉપરોક્ત ચારે ભેદ સ્વયં કાળાન્તરના જ છે. રૂપી દ્રવ્યમાં કાળાન્તર ચાર પ્રકારે છે. વસ્તુનાં કઈ પણ પરિણામમાં અથડતર થાય છે ત્યારે તે પરિણામને કાળ પણ કાળાન્તરને પ્રાપ્ત થાય છે. ટૂંકમાં ભેદ જ કાળ છે. (Change, thy name is time) કઈ પણ પરિણામ યા પર્યાયની જેટલી અવસ્થિતિ છે તે જ તે પર્યાય યા પરિણામને કાળ છે.
વસ્તુની જેમ આકાશમાં અવગાહના છે તેવી જ રીતે વસ્તુની કાળમાં પણ “અવગાહના” છે. આકાશમાં જેમ પ્રદેશનું સ્થાન છે પરંતુ પ્રદેશનું પરિમાણ (Extension-પ્રચય) યાને કે તેને લંબાઈ, પહોળાઈ કે જાડાઈ આપણે માની નથી તેમ કાળરૂપી આકાશમાં ક્ષણ યા સમયનું (Moment-event) સ્થાન છે પરંતુ સમયને પરિમાણુ નથી. વળી જેમ આકાશમાં બે પ્રદેશો વચ્ચેના અંતરને લંબાઈ કહેવાય છે તેમ કાળરૂપી આકાશમાં બે ક્ષણે વચ્ચેના અંતરને કાળાયામ યા આયુષ્ય કહેવાય છે. પદાર્થના પર્યાયના બે પ્રકાર છે. અમુક પર્યાય ક્ષણક્ષથી યાને કે એક ક્ષણમાત્રની અવસ્થિતિવાળા હોય છે, તેઓની કાળમાં લંબાઈ હતી નથી તેથી તે અથપર્યાય કહેવાય છે અને અમુક પર્યાયની અવસ્થિતિ દીર્ઘ હોય છે, તેમની ઉત્પત્તિક્ષણ અને વિનાશક્ષણ વચ્ચેના કાળાન્તરને તે પર્યાયનું આયુષ્ય યા તેને કાળ કહેવાય છે. આવા ચિરસ્થાયિ પર્યાયને વ્યંજનપર્યાય કહેવાય છે. આવા વ્યંજનપર્યાયમાં ભિન્ન ભિન્ન કાળ કેવી રીતે પ્રાપ્ત થાય છે તે જોઈએ.
રૂપી પદાર્થ તેના એક રૂપને ત્યાગ કરી રૂપાંતરને પ્રાપ્ત થાય છે. ત્યારે તે પદાર્થને તે રૂ૫ કાળ કાળાંતરને પ્રાપ્ત થાય છે. રૂપી દ્રવ્યનું પરિણમન વિષમ હોવાથી તેના પૂર્વોત્તર પર્યામાં વિસદશતાને સ્પષ્ટ અનુગમ આપણને થાય છે તેથી તેમાં કાળાંતરને પણ અનુગમ થાય છે. આથી વિપરીત અરૂપીનું પરિણમન સદશ હોવાથી તેને પૂર્વોત્તર પર્યાયમાં વિષમતાને આપણને બોધ થઈ શકતું નથી. આથી અરૂપી દ્રવ્યો સતત એક જ કાળમાં નિર્ગમન કરે છે અર્થાત અરૂપી દ્રવ્ય કાળાન્તરને પ્રાપ્ત થતા નથી. આથી અરૂપી અકાળ યા કાળાતીત તત્વ છે, જ્યારે રૂપી સકાળ તત્વ છે. શ્રી કેવળી ભગવંતે એ જીવ અને અજીવના યાને કે રૂપી દ્રવ્યના જ પર્યાયને કાળ શા માટે કહ્યો તેનું રહસ્ય આ જ છે. અરૂપી દ્રવ્યોમાં પણ તેના અગુરુલઘુગુણમાં પશુણ હાનીવૃદ્ધિ સ્વરૂપ પરિણમન છે પરંતુ આ ગુણ અને તેમાં હાની વૃદ્ધિ થકી થતું અરૂપી દ્રવ્યના પૂર્વોત્તર પયયની વિસદશતાનું જ્ઞાન આપણને યાને કે છઘસ્થને

Page #72

રૂપી અને અરૂપી દ્રવ્યનું સ્વરૂપ અને કર્મપ્રકૃતિના મૂળ આઠ ભેદ ] [ ૫૫ થઈ શકતું નથી. આ જ કારણથી અરૂપીને અપરિણમી કહ્યો છે અને તેથી જ તેમાં કાળાંતરને અભાવ કહ્યો છે–તેમનું એક જ કાળમાં સતત નિગમન છે.
નીચે જણાવેલ ચારે પ્રકારે પરિણમન અને તેથી ચારે પ્રકારે કાળમાં નિર્ગમન માત્ર પુદ્ગલમાં જ સંભવે છે તેથી કાળના ચાર ભેદ પુદ્ગલ દ્રવ્યને લક્ષમાં રાખી કર્યા છે : યથાઃ
i) કોઈ એક પુદ્ગલ સ્કંધ છે અને જેટલા આકાશપ્રદેશને અવગાહે છે તે સ્કંધ જ્યાં સુધી તે અને તેટલા જ આકાશપ્રદેશની અવગાહનામાં સ્થિત છે ત્યાં સુધીની તે ક્ષેત્રસ્થાનમાં તેની અવસ્થિતિ તેને ક્ષેત્રસ્થાનકાળ છે અથવા તે ક્ષેત્ર વિષે તેનું તે ક્ષેત્રસ્થાનાયુ છે; અને તે સ્કંધનું ક્ષેત્રમંતરગમન થતા અથવા સંકેચવિસ્તાર સ્વરૂપ પરિણમન થકી તેની અવગાહનામાં ભેદ થતા તેને તે ક્ષેત્રસ્થાનકાળ પૂરે થઈ કાળાંતરને પ્રાપ્ત કરે છે.
(i) કેઈ એક પુગલસ્કંધ જે આકારમાં (સંસ્થાન) રહી જેટલા આકાશ પ્રદેશને અવગાહે છે તે જ આકારમાં રહીને ક્ષેત્રોતરને પ્રાપ્ત થાય કે ન થાય પરંતુ જયાં સુધી તે સ્કંધ તેટલા જ (તે જ નહિ) આકાશપ્રદેશની અવગાહનામાં સ્થિત છે ત્યાં સુધીની તે સ્કંધની તે અવગાહનાસ્થાનમાં અવસ્થિતિ તેનું અવગાહના સ્થાનાયુ અથવા અવગાહના સ્થાનકાળ છે અને સંકેચ વિસ્તાર યા સ્પંદન સ્વરૂપ પરિણમન થકી તેની અવગાહનામાં એકાદિ પ્રદેશની હાની યા વૃદ્ધિ થયે તે અવગાહનાસ્થાન કાળ પૂરે થઈ કાળાંતરને પ્રાપ્ત થાય છે.
(iii) કોઈ એક પુદ્ગલસ્કંધ છે અને જેટલા પ્રદેશને બનેલું છે તે સ્કંધ ક્ષેત્રાંતરને અથવા અવગાહનાસ્થાનાક્તરને પ્રાપ્ત થાય કે ન થાય પરંતુ જ્યાં સુધી તે સ્કંધની પ્રદેશસંખ્યામાં હાની યા વૃદ્ધિ ન થાય ત્યાં સુધીની તેની તે દ્રવ્યસ્થાનમાં અવસ્થિતિ તેવું તે દ્રવ્યસ્થાન વિષે દ્રવ્યસ્થાનાયુ અથવા દ્રવ્યસ્થાન કાળ છે, અને પુરણ–ગલન થકી તે સ્કંધમાં એકાદિ પ્રદેશની હાની યા વૃદ્ધિ થયે તે દ્રવ્યસ્થાનકાળ પૂરો થઈ કાળાંતરને પ્રાપ્ત થાય છે.
() કેઈ એક પુદ્ગલકંધના વર્ણાદિ કોઈ એક ગુણનું જેટલું ભાવપ્રમાણ છે અર્થાત્ તે ગુણમાં જેટલી સંખ્યામાં તે ગુણના અવિભાગ પ્રતિછેદ-ગુણશે રહ્યા છે તે સ્કંધમાં ઉપરોક્ત ત્રણે પ્રકારના રૂપાંતર થાય યા ન થાય પરંતુ વિવક્ષિત તે ગુણના ભાવપ્રમાણમાં એકાદિ ગુણશની હાની યા વૃદ્ધિ જ્યાં સુધી થતી નથી ત્યાં સુધી તે સ્કંધના તે ગુણની તે ભાવસ્થાનમાં અવસ્થિતિ તે સ્કંધનું તે ગુણની અપેક્ષાએ ભાવસ્થાનાયુ યા ભાવસ્થાનકાળ છે, અને વિવક્ષિત તે ગુણના ભાવ પ્રમાણમાં એકાદિ ગુણાંશની હાની યા વૃદ્ધિ થયે તે ભાવસ્થાનકાળ પૂરે થઈ કાળાંતરને પ્રાપ્ત થાય છે.

Page #73

૫૬ ]
[ શ્રી જિનપ્રીત કર્મ વિજ્ઞાન આ રીતે પુદ્ગલ સ્કંધમાં ઉપરોક્ત ચારે પ્રકારે કાળાંતર પરિણમન થાય છે. પરમાણુમાં અવગાહનાસ્થાનાન્તર નથી કારણ કે પરમાણુની અવગાહનામાં હાની વૃદ્ધિ થતી નથી. તે સદાએ એક આકાશપ્રદેશને અવગાહે છે. (ખરેખર તે પરમાણુ અવગાહિત આકાશન ખંડને જ પ્રદેશ કહેલ છે ) જીવાસ્તિકાયમાં-સંસારી જીવમાં દ્રવ્યસ્થાનાન્તર પરિણમન નથી કારણ કે જીવ કદી અન્ય જીવ સાથે બંધાતું નથી તેથી તે એક દ્રવ્ય પ્રમાણ જ છે.
ઉપરોક્ત ચારે કાળનું જઘન્ય પ્રમાણ સમયમાત્ર છે અને ઉત્કૃષ્ટ કાળ પ્રમાણ અસંખ્યાત વર્ષોનું હેઈને પણ ક્ષેત્રસ્થાનાયુ સ્તક છે. ક્ષેત્રસ્થાનાયુથી અવગાહનાસ્થાનાયુ, અવગાહનાસ્થાનાયુથી દ્રવ્યસ્થાનાયુ અને દ્રવ્યસ્થાનાયુ કરતાં ભાવસ્થાનાયુ ઉત્તરોત્તર અસંખ્યાતગુણ અસંખ્યાતગુણ છે, તેમ શ્રી જિનેશ્વરભગવંતે કહ્યું છે (ભગવતી શતક ૫, ઉદ્દેશ ૭. સૂત્ર ૬-આ સૂત્ર પરની અભયદેવસૂરિની વૃત્તિ પરથી આ પ્રમાણે ઘટાડ્યું છે).
ર૪. કાળ અને આકાશના સ્વરૂપમાં સદશતા : આપણે ઉપર જોઈ ગયા કે પુદ્ગલ દ્રવ્યનું ભાવસ્થાનાયુ અન્ય સર્વ આયુ કરતા મોટું છે. સુવર્ણભાવે પરિણમે સુવર્ણ સ્કંધ પુદ્ગલ દ્રવ્યનો વ્યંજનપર્યાય છે. સુવર્ણભાવમાં સ્થિત આ વ્યંજનપર્યાયમાં ક્ષેત્રમંતર, અવગાહનસ્થાનાન્તર અને દ્રવ્યસ્થાનાન્તર એમ ત્રણ પ્રકારે પરિણમન છે. બીજા શબ્દોમાં કરીએ તે સુવર્ણ સ્કંધને કાળરૂપ “આકાશમાં” ત્રણ દિશામાં પ્રચય (Entension) છે. આથી ત્રણ વિમિતિ ( Dimentions) વાળા આકાશમાં અવગાહીને રહેલા પદાર્થને જેમ લંબાઈ, પહોળાઈ અને ઊંચાઈ હોય છે અને તેથી તેને કદ (Volume) અને સંસ્થાન હોય છે તેમ ત્રણ વિમિતિવાળા કાળરૂપ આકાશમાં અવગાહીને રહેલા પદાર્થને પણ તદનુરૂપ ““લંબાઈ) પહોળાઈ” અને “ઉંચાઈ” હોય છે અને તેથી તેને “ક” અને “સંસ્થાન” પણ હોય છે. આ રીતે જોતા આકાશ અને કાળમાં ઘણું જ સામ્ય છે. આકાશ અને કાળ આ બેઉ અખલિત યા અપ્રતિષિદ્ધ દ્રવ્ય (Continum) છે. Continum ના અર્થમાં જૈન પારિભાષિક શબ્દ શું હોઈ શકે ? કષાયપાહુડ સુત્તમાં મિથ્યાત્વના અનુભાગ સત્કર્મ સંબંધમાં Continuous માટે “અપ્રતિષિદ્ધઅવસ્થિત” શબ્દ વાપર્યો છે. (પૃ. ૧૫૭) Continuity માટે સંતતતા” શબ્દ પણ જોવામાં આવે છે, દેશ અને કાળ બેઉ “સંતદ્રવ્યો છે, તેમાં દેશ અર્થાત્ આકાશ અપ્રતિષિદ્ધ અવસ્થિત છે અને કાળ અપ્રતિષિદ્ધ પ્રવાહરૂપ છે અનાદિ અનંત છે. આકાશમાં “પ્રદેશ”ની સામે કાળમાં “સમય” છે. લંબાઈને સ્થાને આયુષ્ય છે. જો કે પહોળાઈ અને ઊંચાઈના સ્થાને વ્યવહારમાં કાળરૂપ આકાશમાં પદાર્થો કહ્યા નથી કારણ કે વ્યવહારમાં વ્યંજનપર્યાયના કાળની માત્ર લંબાઈ જ લેવામાં આવે છે, પરંતુ સૈદ્ધાંતિક દષ્ટિએ કાળમાં પણ વસ્તુના ત્રણે પ્રચય (Dimentions) હોય છે. દેશ અને કાળમાં એકમાત્ર ફરક હોય તે તે એ છે કે આકાશમાં પ્રદેશની શ્રેણીબદ્ધતા છે તે પ્રદેશની

Page #74

રૂપી અને અરૂપી દ્રવ્યનું સ્વરૂપ અને કર્મપ્રકૃતિના મૂળ આઠ ભેદ ] [ ૫૭ અવસ્થિતિ યુગપત્ છે, યાને કે ત્યાં પ્રદેશની કમવ્યવસ્થા છે અને તે ક્રમવ્યવસ્થિત પ્રદેશ સમકાળ વતે છે. આકાશપ્રદેશમાં ક્રમ વ્યવસ્થા છે તેથી જ તે આ પ્રદેશ આની જમણી કે ડાબી બાજુ, ઊ ચે કે નીચે ઈત્યાદિ વ્યવસ્થા ઘટે છે. કાળમાં પણ “સમયસ્વરૂપ” કાળ પ્રદેશે શ્રેણીબદ્ધ છે–ક્રમબદ્ધ છે પરંતુ તે ક્રમ અયુગપતું છે. એક સમય જ વર્તમાન છે. ભૂતકાળને નાશ થયો છે. ભાવિ અનુત્પન્ન છે. ક્રમબદ્ધતા હોવાથી આકાશપ્રદેશમાં જેમ આગળ-પાછળ. પૂર્વ—ઉત્તર, ઉપર-નીચે આદિ સંબંધે ઘટે છે તેમ કાળની સમય શ્રેણીમાં પણ વહેલા-મોડે, ભૂત-ભાવિ, આજ-કાલ, ઈત્યાદિ સંબંધે ઘટે છે. આ સંબંધમાં લીબનીઝ ( Leibniz 1646-1716) નામના ખ્યાતનામ જર્મન વિદ્વાનની દેશકાળની વ્યાખ્યા ઘણી જ સૂચક છે. તેમણે આકાશને “Order of coexistance ” અને કાળને “Order of succession” અર્થાત્ “આકાશ એટલે યુગપત્ ક્રમપ્રબંધ અને કાળ એટલે અયુગપત ક્રમપ્રબંધ” કહી દેશ-કાળના માર્મિક સ્વરૂપનું દર્શન કરાવ્યું છે. આધુનિક વિજ્ઞાનમાં ત્રણ વિમિતિ સ્વરૂપ આકાશમાં (3-dimentional space) પદાર્થની ગતિ, સ્થિતિ, અવગાહના, કદ, સંસ્થાન આદિ સંબંધીસૂત્રોની, પરસ્પર કાટખૂણે આકાશમાં વિકલ્પિત ત્રણ ધરી (x, y, z-axis ) ના આલંબનપૂર્વક રચના કરીએ છીએ. આ જ પ્રમાણે કાળરૂપી આકાશમાં પદાર્થની “ગતિ ” “ સ્થિતિ” આદિ સંબંધી સૂત્રોની રચના કરવા માટે કાળરૂપી આકાશમાં ત્રણ ધરી વિકલ્પિત કરી રચના કરી શકાય છે. અત્રે આકાશાસ્તિકાયને જ કાળરૂપ આકાશ માનીને કામ લઈ શકાય છે. ફરક માત્ર એટલે જ છે કે આકાશમાં એકએક પ્રદેશના સ્થાને કાળને એક એક સમય સ્થાપવાને છે. આવી રીતે સ્થાપન કરેલા સમયને કાલાણુની સંજ્ઞા આપી છે. આવી રીતે કાલાણુ ઉપચરિત છે. પરંતુ મને એવું લાગે છે કે દિગંબર આમ્નાયમાં આ જ કાલાણુને અનુપચરિત માની લઈને કાળના સ્વરૂપ સંબંધી તેઓએ મોટો ગોટાળો કરી નાખે છે.
૨૭. નિશ્વય અને વ્યવહાર કાળઃ ૨૫મા ફકરામાં ક્ષેત્રસ્થાનાયુ આદિ જે કાળ કહ્યો છે તે તે તે તે પર્યાને નિશ્ચયકાળ છે. પરંતુ ભિન્ન ભિન્ન પર્યાના નિશ્વયકાળમાં પરસ્પર હીનાધિકતાનું વિધાન કરવું હોય તે વ્યવહારકાળને આશ્રય લેવો જ પડે છે. આ માટે પ્રથમ તે તે તે કાળ માન (માપ)નું એકમ નક્કી કરવું પડે છે. લૌકિક વ્યવહારમાં પણ માપ માટે એકમે નક્કી કરવા પડે છે. દ્રવ્યના માપ માટે કીલે, ટન આદિ વજન અથવા ૧, ૨, ૩, આદિ સંખ્યાને ઉપયોગ કરીએ છીએ. ક્ષેત્રમાન માટે ઈચ, કુટ, મીટર આદિ, કાળમાન માટે સેકંડ, મીનીટ, વર્ષ આદિ અને ભાવમાન માટે કેલરી, કુલમ્બ, અર્ગ આદિ, એકમ વાપરીએ છીએ. આ લૌકિક વ્યવહારમાં વપરાતા એકમો દેશકાળ ભેદે ભેદ પામતા જણાય છે કારણકે તે સઘળા તે તે માપના જઘન્ય નહિ પરંતુ મધ્યમ માને છે. આગમમાં જે

Page #75

૫૮ ]
[ શ્રી જિનપ્રણીત કર્મ વિજ્ઞાન એકમે નક્કી કરવામાં આવ્યા છે તે સર્વ જઘન્ય છે જેથી ત્રણે કાળ અને ત્રણે લેકમાં એક સરખા હોય છે. આગમ સર્વદેશીય અને સર્વકાલીન વિજ્ઞાન હોવાથી આવા ધ્રુવ અને નિત્ય એકમ થકી જ પદાર્થોના વિકાળાબાધીત નિશ્ચિત પરિમાણેનું વિધાન કરે છે.
દ્રવ્યાર્થથી પુદ્ગલ મહાન છે કારણ કે જીવરાશિ અનંતાનંત હોવા છતાં પણ પુદ્ગલરાશિ જીવથી પણ અનંતાનંત ગુણ છે. અન્ય આકાશાહિ તે માત્ર એક એક જ છે. આથી “૧ પરમાણુ” એ દ્રવ્યમાનનું જઘન્ય એકમ છે એને સર્વ પુદ્ગલ દ્રવ્ય ઉત્કૃષ્ટ એકમ છે. આકાશ અસીમ છે જ્યારે અન્ય સર્વ દ્રવ્યો સીમિત છે, અને પરમાણનું કદ અન્ય સર્વ દ્રવ્યમાં જઘન્ય હોવાથી પરમાણુ અવગાહિત આકાશખંડ અર્થાત પ્રદેશ ક્ષેત્રમાનનું જઘન્ય એકમ છે અને સવકાશ ઉત્કૃષ્ટ એકમ છે. “સમય”કાળમાનનું જઘન્ય એકમ છે જ્યારે સર્વકાળ ઉત્કૃષ્ટ એકમ છે. એક પરમાણુને એક આકાશપ્રદેશથી અનંતર નજદીકના પ્રદેશમાં મંદગતિએ જતા એટલે કાળ લાગે તેને શ્રી જિનભગવંતે સમય” કહ્યો છે. કાળનું આ જઘન્ય માન છે. જઘન્ય યુક્ત અસંખ્ય સમયની એક આવલિ, ૧,૬૭,૭૭૨ ૧૬ આવલિનું એક મુહૂર્ત, ૩૦ મુહૂર્તની એક અહોરાત્ર, ૩૦ અહોરાત્રને એક મહિને થાય છે. અત્રે “સમય” પરમાણુના ગતિ પર્યાયનો જઘન્ય કાળ છે અને તે કાળપ્રમાણના સંબંધથી આવલિ, મુહર્ત, અહોરાત્રાદિનું જે કાળમાન આગમમાં નકકી કર્યું છે તે સર્વ વ્યવહાર કાળ છે. ભિન્ન ભિન્ન પર્યાનું નિશ્ચિત કાળમાન આપણે આ વ્યવહારકાળ દ્વારા નક્કી કરીએ છીએ.
રીગેટીવીટી સિદ્ધાંતમાં જેને “પ્રોપર” ટાઈમ કહે છે તે વસ્તુને “નિશ્ચયકાળ” છે અને જેને “પ્રેકટીકલ” ટાઈમ કહે છે તે વસ્તુને વ્યવહાર કાળ છે. વ્યવહાર કાળ સાપેક્ષ છે પરંતુ નિશ્વયકાળ નિરપેક્ષ છે. અઢારમા પ્રકરણમાં કાળ વિષે વધુ કહેવાનું પ્રાપ્ત થશે.
૨૮, મૂતઅમૂર્તઃ આ પૂર્વે ૨૪ (ii) ફકરામાં આપણે સાકાર-નિરાકારનું લક્ષણ કહ્યું છે. ત્યાં આકારને અર્થ આકૃતિ યાને સ સ્થાન કર્યું છે. “મૂતિ ” શબ્દ મૂર્ત પરથી બન્યું છે. મૂર્તિને અર્થ બિંબ યા પ્રતિકૃતિ છે. આ રીતે જોતાં મૂર્તિ અને સંસ્થાન આ બેઉ શબ્દોને લગભગ એક જ અર્થ થતો જણાય છે. જો કે શાસ્ત્રમાં કઈ ઉલ્લેખ નથી મળતો છતાં મને લાગે છે કે મૂર્તિને અર્થ “સંસ્થાન” કરતાં કંઈ વિશેષ કરવો જોઈએ. આપણે જોઈ ગયા છીએ કે વસ્તુ જેમ આકાશમાં છે તેમ કાળમાં પણ છે. વસ્તુની આકાશમાં અવગાહના છે તેથી તેનું કોઈ ને કોઈ સંસ્થાન પણ છે. તેવી જ રીતે વસ્તુની કાળમાં પણ અવગાહના હોવાથી તેની કાળમાં પણ
આકૃતિ” છે. આકાશમાં અવગાહનાથી પ્રાપ્ત “સંસ્થાન” વસ્તુને બાહ્ય આકાર છે–તેના પ્રદેશપિંડની આકૃતિ છે, જ્યારે કાળમાં અવગાહનાથી પ્રાપ્ત તેની “આકૃતિ”

Page #76

.
.
રૂપી અને અરૂપી દ્રવ્યનું સ્વરૂપ અને કર્મપ્રકૃતિના મૂળ આઠ ભેદ [ ૫૯ તેને અત્યંત આકાર છે–તેના ગુણ પર્યાયને “આકાર” અર્થાત તેનું સ્વરૂપ છે. મૂતિ એ પદાર્થનું માત્ર સંસ્થાન નથી પરંતુ તેમાં પદાર્થના અત્યંત ગુણ-પર્યાયને પણ નિક્ષેપ કરવામાં આવે છે. શ્રી જિનબિંબને મૂર્તિ ત્યારે જ કહેવાય છે જ્યારે તે બિંબમાં અરિહંત ભગવંતને અત્યંતર સ્વરૂપની પ્રતિષ્ઠા કરવામાં આવે છે.
આ રીતે જોતાં જેનું સંસ્થાન તેમજ પર્યાયે અનવસ્થિત છે અર્થાત્ એક રૂપ નથી તે પદાર્થ મૂર્ત કહેવાય અને જે પદાર્થનું સંસ્થાન તેમજ જેનાં પર્યાયે એક રૂપ છે તે અમૂર્ત કહેવાય. આથી પુદ્ગલ અને સંસારી જીવ અર્થાત્ જે રૂપી છે તે મૂર્ત પ્રાપ્ત થશે અને જે અરૂપી છે તે અમૂર્ત પ્રાપ્ત થશે.
અત્રે મૂર્ત સ બંધી ઉપરોક્ત વિચારણા માનવા કે મનાવવાને મારો કોઈ આગ્રહ નથી. આની પાછળ માત્ર મારી વિચારણા જ છે તેથી જિજ્ઞાસુઓ એ આ સંબંધમાં જ્ઞાનાધિકને પૂછીને નિર્ણય કરે જોઈએ.
રક, પુદ્ગલ અને શુદ્ધ જીવના વિલક્ષણ સ્વરૂપને ટૂંકસાર–પુદ્ગલ જડ છે, જીવ ચેતન છે. એક રૂપી છે અને તેથી નાખી છે. બાજે અરૂપી હોવાથી અનામી છે. પુદ્ગલમાં ક્ષેત્રસ્થાનાન્તર પરિણમન છે તેથી તે સક્રિય છે અર્થાત તેના પ્રદેશ ચંચળ છે. અવગાહનાસ્થાનાન્તર પરિણમન છે તેથી તે સાકાર છે, દ્રવ્યસ્થાનાન્તર પરિણમન કરતે હોવાથી અનંત વર્ગણાત્મક છે અને ભાવસ્થાનાન્તર પરિણમન કરે છે તેથી તેમાં તિયંગમુખિ તેમજ ઊર્વમુખિ વિસદશતા, વિષમતા અને ગુરુલઘુત્વ છે. આ પરિણમનશીલતાએ કરીને તે પરિણામી છે, અને આ પરિણમન વૈભાવિક હોવાથી પરાધીન છે. આથી વિપરીત અરૂપી જીવમાં ક્ષેત્રસ્થાનાન્તરાદિ કઈ પણ પ્રકારે પરિણમન ન હોવાથી તે અક્રિય, નિરાકાર, સદશ પરિણમી, અવિષમ અને અગુરુલઘુ છે. તેની ક્ષેત્રમાં અક્ષયસ્થિતિ છે. પુદ્ગલ રૂપી હોવાથી તેના પ્રદેશ ચંચળ છે અને પર્યાયે વિદેશ છે. ઘાત, આઘાત, પ્રત્યાઘાત, અથડામણ, ટકરામણ, ઘર્ષણ, આચ્છાદન, અંતરાય, બંધન, ભેદન, છેદન, જલન, વિચલન, વિકરણાદિ અનેક પ્રકારના સંસ્કૃત કહેતા શુભ અને વિકૃત કહેતા અશુભ પરિણામે રૂપી દ્રવ્યમાંજ પ્રાપ્ત થાય છે. આથી રૂપી વ્યાબાધ સ્વભાવી
છે. અરૂપી અવ્યાબાધ સ્વભાવી છે કારણ કે તેમાં આઘાત પ્રત્યાઘાતાદિ કઈ પણ શુભાશુભ પરિણામો પ્રાપ્ત થતા નથી પરંતુ તેના સર્વ પરિણામે શુદ્ધ છે. પુદ્દગલ અશુદ્ધ તત્વ છે. અરૂપી સર્વ શુદ્ધ તત્ત્વ છે.
પુદ્ગલની સર્વ શક્તિ ક્રમપૂર્વક પ્રગટે છે અને તેથી જ તે અપૂર્ણ, વિકળ, વિષમ છે. અને તેનું પરિણમન કમસમુચ્ચય સ્વરૂપનું છે. અરૂપી જીવન પ્રત્યેક સમયના પરિણામે સર્વ શક્તિપૂર્ણ હોવાથી તે સકળ, અવિષમ અને સંપૂર્ણ છે અને તેથી તેનું પરિણુમન સમસમ્મુચ્ચય સ્વરૂપ છે. પુદ્ગલ સકાળતત્વ છે. અરૂપી જીવ અકાળ યાને

Page #77

| [ શ્રી જિનપ્રણીત કર્મવિજ્ઞાન કે એક કાળમાં પરિગમન કરતું કાળાતીત તત્વ છે.
હવે આપણે આ બે વિલક્ષણ પદાર્થોના બદ્ધસંબંધથી યાને કે સંશ્લેષથી કે વિચિત્ર પદાર્થ પાપ્ત થાય છે તેને વિચાર કરીએ. - ૩૦. જીવ અને પુદ્ગલના બદ્ધસંબંધથી પ્રાપ્ત થતુ જીવનું વૈભાવિક સ્વરૂપ – જડ અને રૂપી એવા પુદ્ગલ દ્રવ્ય સાથે ચેતન અને અરૂપી એવા જીવ દ્રવ્યના બસંબંધથી જે વિચિત્ર પદાર્થ પ્રાપ્ત થાય છે તેને જીવની પ્રધાનતાએ સંસારી કહેવાય અને પુદ્ગલની પ્રધાનતાએ સચિત્ત સ્કંધ પણ કહી શકાય છે. જીવ અને પુદ્ગલના બદ્ધસંબંધથી પુદ્ગલના સ્વરૂપમાં જે વૈભાવિક અર્થાતર થાય છે તેને વિચાર કરવાની આપણને કઈ જરૂર નથી પરંતુ આ સંબંધથી ચૈતન્યસ્વરૂપ આત્મદ્રવ્ય પિતાનું સ્વાભાવિક સ્વરૂપ ખેઈ કેવી વભાવિક દશા પ્રાપ્ત કરે છે તેને તે વિચાર આપણે અત્યંત ગંભીરતાપૂર્વક કરવું જ જોઈએ.
આપણું શુદ્ધ, કર્મકલંકથી રહિત, સ્વાભાવિક, અરૂપી સ્વરૂપ આપણે કરી જ અનુભવ્યું નથી કારણ કે અનાદિ કાળથી આપણે આપણું પૌદ્ગલિક કર્મોથી કલંકિત અશુદ્ધ અને સ્વભાવિક સ્વરૂપને જ અનુભવ કરતા આવ્યા છીએ. આથી આપણને આપણું શુદ્ધ સ્વાભાવિક અરૂપી સ્વરૂપનું જ્ઞાન કે ભાન થવું મુશ્કેલ તે થઈ ગયું છે, પરંતુ રૂપી અને જડસ્વરૂપ પુદ્ગલની ભાતથી વૈભાવિક દશાને પ્રાપ્ત થયેલા આપણું વર્તમાન સ્વરૂપમાંથી બુદ્ધિથી પૌગલિક ભાતની બાદબાકી કરીએ તે આપણી અરૂપી ચેતનાની ઝાંખી જરૂર થઈ શકે છે.
જીવના આત્મપ્રદેશે સાથે ત્રણ પ્રકારની પુદ્ગલ વણઓ ત્રણ શરીર રૂપે બંધાય છે. આ ત્રણે પૌગલિક શરીર તેમજ આત્મપ્રદેશ સમક્ષેત્રી છે, એકાકારે પરિણમેલા છે. તે ત્રણે શરીરે આત્મપ્રદેશ સાથે તેમજ એકબીજા સાથે બદ્ધ સંબંધને પ્રાપ્ત થઈ સંલેષ પરિણામે એકીભૂત થઈ ગયા છે. આ ત્રણમાં જે સ્કૂલ અને દેશ્ય મનુષ્ય અને તિર્યંચનું શરીર કે જે વડે ચાલવું, દેડવું, ખાવું, પીવું ઈત્યાદિ કાયિક ક્યિા થાય છે તે પુદ્ગલની ઔદારિક વગણનું બનેલું છે. આ જ શરીર દેવ અને નારકનું વૈકિય વર્ગણાનું બનેલું છે. આથી સૂક્ષ્મ તૈજસ શરીર જે તેજસવર્ગણાનું બન્યું છે તે સર્વ સંસારી જીવને નિયમા હોય છે અને તે આહારના પાચનમાં અને શરીરની તેજસ્વિતામાં કારણભૂત છે. ત્રીજુ શરીર જે કાર્મણ વર્ગણનું બન્યું છે તે અત્યંત સૂક્ષ્મ છે અને તે સર્વ સંસારી જીને હોય છે. આ કાર્માણ શરીર અન્ય શરીરના બીજભૂત છે અને જીવની સંસારી અવસ્થાનુ -અર્થાત જીવની વિભાવિક પરિણતિનું મૂળમત નિમિત્તકારણ પણ આ જ શરીર છે. સંસારી જીવ મરણાંતે પિતાનું સ્થૂલ ઔદારિક યા વક્રિય શરીર ત્યજી દે છે જેથી ભવાંતર જતા * સૂક્ષ્મ એકેન્દ્રિય જીવોનું શરીર ઔદરિક હેવા છતાં પણ તે અદશ્ય છે અર્થાત ચક્ષુગ્રાહ્ય નથી.

Page #78

રૂપી અને અરૂપી દ્રવ્યોનું સ્વરૂપ અને કર્મપ્રકૃતિના મૂળ આઠ ભેદ ] [ ૬૧ માર્ગમાં તેને આ શરીર હેતું નથી પરંતુ જ્યાં સુધી જીવ સંસારમાં છે ત્યાં સુધી તેનું તૈજસ અને કામણ શરીર અવશ્ય તેની સાથે જ રહે છે. કોઈ પણ દ્રવ્યની વિભાવ પરિણતિ માટે પરપદાર્થની નિમિત્તતા અવશ્ય રહે છે અને સંસારી જીવની વૈભાવિકપરિણતિમાં આ કાર્માણ શરીર તે નિમિત્તતા પૂરી પાડે છે. જીવન વિભાવપરિણામમાં કામંણુ શરીર નિમિત્તકારણ તે છે જ પરંતુ તે શરીર વિભાવપરિણામનું કાર્ય પણ છે. જીવ જે જે પ્રકારના શુભાશુભ વિભાવ પરિણામે વર્તે છે તદનુસાર તે શુભાશુભ સંસ્કારો પણ ઉપાર્જન કરે છે અને કામણ શરીર આ શુભાશુભ સંસ્કારોને ડિ છે એટલું જ નહિ પરંતુ આ સંસ્કારો ફલિત થઈ શકે તેને રેગ્ય ભવ, કુળ, જાતિ, ગતિ, શરીર, સંસ્થાન, રૂ૫ ઈત્યાદિ માટેની બીજભૂત સામગ્રી પણ આ કાર્પણ શરીર જ પૂરી પાડે છે. ટૂંકમાં આ કાર્યણશરીર ભિન્નભિન્ન પ્રકારની કર્મપ્રકૃતિએને પિંડ છે. જીવ જે જે પ્રકારના વિભાવ પરિણામને પ્રાપ્ત કરે છે તથા પ્રકારની કર્મપ્રકૃતિ તે માટે નિમિત્ત કારણતા આપે છે. જીવ જેવા જેવા ભવ, જેવી જેવી ગતિ, જાતિ, અને જેવા જેવા કુળમાં જન્મ લે છે અને ત્યાં જેવા જેવા રૂપ, રંગ શરીરાદિ મેળવે છે તેને અનુરૂપ કર્મ પ્રકૃતિ તે તે ભવાદમાં નિમિત્તકારણુતા આપે છે. કર્મ પ્રકૃતિના ભેદે અસંખ્ય છે. પરંતુ સ્થલ દષ્ટિથી તેના મૂળભૂત ઘાતકર્મ અને અઘાતીકમ એમ બે ભેદ છે અને વળી તે પ્રત્યેકને ચાર ચાર પેટા ભેદ હોવાથી કમં પ્રકૃતિના મૂળ આઠ ભેદ કેવળી ભગવતેએ કહ્યા છે. હવે આપણે આ આઠ ભેદને વિચાર કરીશું.
૩૧. ઘાતી અને અઘાતી કર્મપ્રકૃતિનું સ્વરૂપ અને તેના આઠ ભેદ,
સર્વ દ્રવ્યના અસ્તિત્વ, વસ્તુવાદિ સાધારણ ગુણે ઉપરાંત જીવમાં જ્ઞાન, દર્શનાદિ અસાધારણ ગુણે તેમજ અનાદિકાલીન કર્મ સાથેના બદ્ધ સંબંધથી પૌગલિક ગુણે ખ્યાબાધત્વ, સક્રિય, રૂપીત્વ અને અગુરુલઘુત્વ પણ પ્રાપ્ત થાય છે. પરનિમિત્તક હોવાથી આ ચારે જીવના ઉપજીવી ગુણે કહ્યા છે. જે કર્મોદય નિમિત્તે સંસારીમાં ઉપજીવી ગુણે પ્રાપ્ત થયા છે તે અઘાતી કર્મોના ક્ષયે આ ઉપજીવી ગુણોને નાશ થાય છે અને તેના સ્થાને ઉપજીવી ગુણેના અભાવાત્મક પ્રતિજીવી ગુણે અવ્યાબાધવ, અક્રિયત્વ, અરૂપીત્વ અને અગુરુલઘુત્વને ઉદ્દભવ થાય છે. પ્રતિજીવી ગુણે આકાશાદિ સર્વ અરૂપી દ્રવ્યોના સાધારણ ગુણે છે. અઘાતી કર્મો સંસારી જીવના ઉપજીવી ગુણેના ઉપાર્જનમાં કારણભૂત છે.
પુદ્ગલ સંબંધ સાપેક્ષ ઉપજીવી ગુણોથી વિપરીત અન્ય દ્રવ્યનિરપેક્ષ જીવના અસાધારણ–પિતાના સ્વભાવિક જ્ઞાન, દર્શનાદિ ગુણને કર્મગ્રંથકારોએ “અનુછવી ” વિશેષણ આપ્યું છે. જીવની હરકેઈ અવસ્થામાં-નિકૃષ્ટમાં નિકૃષ્ટ અપર્યાપ્ત સૂક્ષમ નિગદ પર્યાયમાં પણ જીવની જ્ઞાન, દર્શનાદિ ચૈતન્યશક્તિને અલ્પ અંશ પણ અવશ્ય અનાવૃત રહી નિરંતર તેનું કાર્ય કરી રહ્યો છે અર્થાત્ જીવના હરકોઈ પર્યાયનું તેની ચૈતન્યશક્તિને અંશ અનાવૃત રહી અનુસરણ કરતા હોવાથી જ્ઞાન,

Page #79

૬૨ ]
[ શ્રી જિનપ્રણીત કČવિજ્ઞાન દના જીવના અસાધારણ ગુણેાની અનુજીવી સ`જ્ઞા સાક છે. જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર અને વીય જીવના અનુજીવી ગુણ્ણા છે અને જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર અને વીય લબ્ધિએ પણ છે. લધિ અત્રે શક્તિના અશ્ર્વમાં છે. ગુણ અને લબ્ધિમાં સૂક્ષ્મ અ`ભેદ છે. ગુણકા વા ગુણવ્યાપાર યા શુષ્ણેાના પરિણમનપ્રવાહ લબ્ધિ છે. આગળ ઉપર આ બેઉ એક બીજાના સ્થાને વપરાશે તેથી યથાયેાગ્ય અંઘટન કરવુ. ગમે તેવા કે ગમે તેટલા ગાઢ કર્માં પણ જીવનુ ચૈતન્ય સ ́પૂર્ણપણે આવરી શકતા નથી. કશક્તિની આ મર્યાદા હાવાથી કમ સાથેના સ`ઘષમાં અતિમ વિજય જીવના જ થાય છે. વહેલા કે મેડા ભવ્ય જીવ કમ્'ખ'ધનથી સદા માટે મુક્ત થઇ પેાતાનું અંતિમ લક્ષ્ય સ્વાભાવિક, શુદ્ધ, પરમાન - મય સ્વરૂપ અવશ્ય પ્રાપ્ત કરે છે. આ રીતે જીવના અનુજીવી, ઉપજીવી અને પ્રતિજીવી ગુણેનુ વિશ્લેષણ કર્યું જેથી ધાતી અને અઘાતી કર્યાંનું કાર્યં સરળતાપૂર્વક સમજી શકાય.
જે કર્માંના ઉદય નિમિત્તે જીવના અનુજીવી ગુણેાના અથવા ચેતનલબ્ધિઓના ઘાત થાય છે તે ઘાતીકમેર્યાં છે અને જેના ઉદય નિમિત્તે જીવમાં ઉપજીવી ગુણા પ્રાપ્ત થાય છે તે અઘાતી કર્યાં કહેવાય છે, કારણકે આ કર્માં જીવના અનુજીવી ગુણેાને યાને ચેતનલબ્ધિઓને ઘાત કરી શકતા નથી. અધાતી કર્યાંના સદ્ભાવમાં જ જીવના ઘાતીકર્માના નાશપૂર્વક સ અનુજીવી ગુણ્ણા યાને સર્વ ચેતન લબ્ધિએ તેના શુદ્ધ સ્વાભાવિક સ્વરૂપને પ્રાપ્ત કરે છે તે જ દર્શાવે છે કે અનુજીવી ગુણાના સંપૂર્ણ પ્રગટીકરણમાં અઘાતી કર્યાં બાધક બનતા નથી,
ઘાતીકાં જીવના અનુજીવી ગુણ્ણાના ઘાત કરે છે તેના અથ એવા તેા નથી કે તે ગુણાના સમૂળ નાશ થાય છે. વિશ્વના કોઈ પણ દ્રવ્યના કોઈ પણ ગુણના યા તેના પ્રદેશપિંડના એક અંશના પણ નાશ અથવા તેમાં એક અંશની પણ વૃદ્ધિ કદાપિ થતી નથી. ઘાત કરે છે” તેના અથ ઘાયલ કરી પાંગળા બનાવી દે છે” તેમ કરવાને છે. આ પૂર્વે આપણે જોઈ ગયા છીએ કે એક રૂપી દ્રવ્ય અન્ય રૂપી દ્રવ્યના ગુણુ-પર્યાયાને તેમજ તેના પ્રદેશાને આચ્છાદિત કરી શકે છે, એક ખીજામાં વિકાર ઉત્પન્ન કરી શકે છે, તેમજ એકના પરિણમનપ્રવાહમાં અન્ય અતરાય પણ નાખી શકે છે, ઘાતી કર્માંના ઉદય પણ આ જ કાર્યમાં નિમિત્ત બને છે. જીવની દૃષ્ટિને (વસ્તુને નિહાળી તેના સ્વરૂપના અનુગમ કરી પેાતાના હિતાહિતની દૃષ્ટિએ તેનું યથાર્થ મૂલ્યાંકન કરવાની શક્તિને, કે જેને જૈનદર્શનમાં દર્શન, રુચિ યા શ્રદ્ધાનર્ગુણ પણ કહેવાય છે.) વિકૃત કરી તેના ચારિત્રમાં (વતનમાં ) વિકાર ઉત્પન્ન કરનાર ઘાતીકને માહનીયકસ કહેવાય છે. તેમાં આત્માની દૃષ્ટિને અર્થાત્ તેના દ્વનગુણમાં વિકાર ઉત્પન્ન કરનાર દર્શનમેાહનીયકુ છે અને ચારિત્રમાં વિકાર ઉત્પન્ન કરનાર ચારિત્રમેાહનીયકમ છે. આ રીતે * આ સામાન્ય કથન છે. પરભવનું આયુ બાંધ્યું હોય તો, તિર્થં‘કરનામકર્માદિને નિકાચિત બધ થયા હોય તા તે વમાં જીવ મુક્તિ લાભ પામી શકતા નથી—આયુષ્ય અને તિથ કરનામ અધાતી કર્માં હાવા છતાં.

Page #80

રૂપી અને અરૂપી નું સ્વરૂપ કમપ્રકૃતિના મૂળ આઠ ભેદ ] મેહનીયકર્મના બે મૂળ ભેદ છે. જીવની જ્ઞાન અને દર્શન લબ્ધિને આવૃત્ત કરનાર ઘાતી કર્મોને અનુક્રમે જ્ઞાનાવરણીય અને દર્શનાવરણીય કર્મ કહેવાય છે, અને જીવની પ્રગટ વીર્યલબ્ધિ પ્રમુખ અનેકવિધ લબ્ધિઓના પરિણમન પ્રવાહમાં નાનામોટા વિવિધ પ્રકારના અંતરાયો નાખી તે લબ્ધિઓના ભાવસ્થાનમાં ઊર્ધ્વમુખિ હાનિ-વૃદ્ધિસ્વરૂપ વિષમતા અને ક્રમિતા પ્રદાન કરી તે પરિણમનપ્રવાહને કમસમુચ્ચય સ્વરૂપ બનાવનાર ઘાતકર્મને અંતરાયકમ કહેવાય છે.
હવે આપણે અઘાતી કર્મો ક્યા છે અને તેમનું શું કાર્ય છે તે તપાસીએ. આકાશ, ધર્મ અને અધર્મ દ્રવ્યાની જેમ અરૂપી હોવાથી શુદ્ધ આત્માને અવ્યાબાધ સ્વભાવ છે. જે અઘાતી કર્મોના ઉદયે જીવ વ્યાબાધ સ્વભાવ પ્રાપ્ત કરે છે તેને વેદનીયકમ કહેવાય છે. આ કર્મના ઉદયે જીવના શરીર, મન અને ઈન્દ્રિયે રૂપી હેવાથી અનેક નિમિત્તેથી બાધા પામે છે અને તે શરીરાદિને આત્મદ્રવ્ય સાથે ક્ષીર-નીરવત્ સંલેષ સંબંધ હોવાથી આ પ્રદેશે પણ બાધિત થાય છે અને પરિણામે જીવ અનુકૂળ બાધારૂપ સુખ યા પ્રતિકૂળ બાધારૂપ દુઃખનું વેદન કરે છે. શુદ્ધ આત્મદ્રવ્યના પ્રદેશ સ્વભાવથી અક્રિય છે, આકાશમાં તેની અક્ષય સ્થિતિ છે. પરંતુ આયુષ્યકર્મના નિમિત્તે જીવનમરણમાં આવતે કરતે ચોરાસી લાખ યોનીમય આ સંસારમાં સ સરણ કરતે થકે જીવ સક્રિયતાને પામે છે. આ ચૌદ રાજલક પ્રમાણુ લેકમાં કોઈ પણ સ્થાને તે સ્થિરતા કરી શકો નથી, અર્થાત્ જેના પ્રદેશ સ્વભાવથી અચંચળ છે તે ચંચળતાને પ્રાપ્ત થયા છે. | સ્વભાવથી અરૂપી અને તેથી અનામી આત્મા નામકર્મના ઉદયે દેવ, નારક, મનુષ્યાદિ ભિન્ન ભિન્ન ગતિઓ, એકેન્દ્રિયાદિ ભિન્ન ભિન્ન જાતિઓ તેમજ અનેક પ્રકારના વર્ણ, ગંધાદિવાળા શરીર ધારણ કરતે અનેક રૂપે અને તદનુસાર અનેક નામ ધારણ કરે છે અર્થાત્ રૂપી અને નામી બની ગયા છે. છેલ્લે સ્વભાવથી પિતાના જ ભિન્ન ભિન્ન કાલીન ભાવોમાં વિષમતા રહિત તેમજ પરસ્પર ઉંચ-નીચ ભાવ રહિત અગુરુલઘુસ્વભાવવાન આત્મા ગોત્રકમના ઉદય નિમિત્તે કુળ, જાતિ, સત્તા, વૈભવાદિ સંબંધી પરસ્પર ઊંચ-નીચ અનેક પ્રકારના ભેદ વ્યવહારને પ્રાપ્ત કરતે થકો ગુરુ-લઘુપણું પામે છે. આ રીતે વેદનીય, આયુષ્ય, નામ અને ગોત્ર આ ચાર અઘાતી કર્મોના ઉદય નિમિત્તે અનુક્રમે જીવન પ્રતિજીવી ગુણે અવ્યાબાધત્વ, અક્રિયત્વ (અક્ષયસ્થિતિ) અરૂપીત્વ અને અગુરુલઘુત્વના સ્થાને અનુક્રમે ઉપજીવી ગુણે વ્યાબાધવ, સક્રિયત્વ, રૂપીત્વ અને ગુરુ-લઘુત્વ અનાદિકાળથી પ્રાપ્ત થયા છે.
અને કોઈ પ્રશ્ન કરે છે કે જેમ જ્ઞાનાવરણીયાદિ કર્મોદય જીવના જ્ઞાન, દર્શનાદિ ગુણેને ઘાત કરે છે તેમ વેદનીય આયુ આદિ કર્મોદય પણ જીવના અવ્યાબાધત્વ, અયિત્વાદિ ગુણોને ઘાત કરે છે. આમ ગુણેનું ઘાત કરવાપણું તે બધા જ કર્મોમાં એક સરખું છે તે પછી તે કર્મના ઘાતી અઘાતિ એવા બે ભેદ કરવામાં કર્યો હેતુ છે? આ પ્રશ્રને આપણે બે રીતે જવાબ આપશું.

Page #81

૬૪ ]
[ શ્રી જિનપ્રણીત કર્મવિજ્ઞાન (i) ઉપર જણાવી ગયા તેમ ઘાતકમે જેને ઘાત કરે છે તે અનુજીવી ગુણે જીવના આત્મભૂત અસાધારણ હકારાત્મક યાને અસ્તિ (Positive) ધર્મો છે. જ્યારે આ અનુછવી ગુણોને ઘાત કરવાને અશક્તિમાન હવાથી જેને અઘાતી કર્મો કહેવાય છે તે તે માત્ર અરૂપી આત્મદ્રવ્યને રૂપી પૌગલિક વાઘા પહેરાવે છે અર્થાત્ વ્યાબાધવ, સક્રિયત્યાદિ પૌગલિક ગુણધર્મો આત્મા પર લાદે છે અને અઘાતી કર્મોને ક્ષય થએ આ લદાયેલા પૌગલિક ગુણધર્મોને આત્મામાં અભાવ થઈ જાય છે. પ્રતિછવગુણ આત્માના કઈ મૌલિક ગુણે નથી પરંતુ આ વ્યાબાધવાદિ પૌગલિક ગુણના અભાવસૂચક નકારાત્મક યાને આત્માના નાસ્તિ (Negative) ગુણ છે.* અકાશાદિ સર્વ અરૂપી દ્રવ્યના આ પ્રતિજીવી ગુણે સાધારણ ગુણે છે. આ રીતે એક જીવના અસાધારણ ગુણેને ઘાત કરે છે અને બીજા તેને ઘાત નથી કરી શકતા. આ જ ઘાતી-અઘાતી કર્મોમાં ભેદ છે. | (ii) ઘાતી-અઘાતિ કર્મોના કાર્યભેદ સંબંધમાં શ્રી પનાલાલભાઈ એ એક મૌલિક વિચારણા રજુ કરી છે તે અત્યંત રોચક હોવાથી અત્રે રજુ કરું છું. દ્રવ્યના બે મૂળભૂત અંગે છે. એક છે તેને પ્રદેશપિંડ અને બીજું અંગ એટલે તે પ્રદેશપિંડના આધારે તાદામ્ય સંબંધથી રહેતા તેના ગુણ-પર્યા. ઘાતકર્મો આત્માના ગુણપને બંધનમાં લઈ તેની શક્તિઓને ઘાત કરી પાંગળી કરે છે અને અઘાતી કર્મો દ્રવ્યના પ્રદેશપિંડને પોતાના બંધનમાં લઈ તેના પર ભૌતિક ગુણધર્મો લાદે છે. પ્રથમ હમેંશા આત્માના ગુણ-૫ય અર્થાત્ તેને ચેતને પગ ઘાતકર્મોને ક્ષય થયે શુદ્ધ, નિર્મળ બને છે અને ચેતનની સર્વ લબ્ધિઓ સોળે કળાએ ખીલી ઉઠે છે. આ પછી અઘાતીના ક્ષયે આત્માના પ્રદેશે બંધનમાંથી છૂટે છે. તેના પર લદાયેલા ઉપજીવી પૌગલિક ગુણેને નાશ થાય છે અને આત્મા તેનું શુદ્ધ, સ્વાભાવિક, અરૂપી સ્વરૂપ પ્રાપ્ત કરે છે. આમ છવના મોક્ષના બે સ્તર છે. પ્રથમ સ્તરે આત્માને ઉપયોગ ઘાતી કર્મના બંધનમાંથી મુક્ત થાય છે, અને બીજા સ્તરે આત્માના પ્રદેશ અઘાતીને ક્ષયે બંધનમાંથી મુક્ત થાય છે આ રીતે ઘાતી-અઘાતી કર્મોની વિલક્ષણતા અને કાર્યભેદ સ્પષ્ટ જણાય છે.
૩૨. જીવના અનુછવી ગુણેની પ્રરૂપિત ભિન્નભિન્ન સંખ્યા છતાં અવિસંવાદ. ઘાતકર્મોના કાર્ય સંબંધી વધુ વિચારણા કરીએ તે પૂર્વે જીવના અનુજીવી ગુણેના સંબંધમાં સ્પષ્ટતા કરવાની આવશ્યકતા છે.
સર્વાર્થસિદ્ધિમાં (૧-૪) “વેરનાક્ષળો જીવ.” કહી ચૈતન્યને જીવને અસાધારણ ગુણ અર્થાત અનુછવી ગુણ કહ્યો છે. તત્વાર્થમાં (૨-૮) “ફોને ઢક્ષ” કહી ઉપગને જીવને અનુજીવી ગુણ કહ્યો છે, અને ઉત્તરાધ્યયનસૂત્રમાં (૨૮-૧૧) | * પંન્યાસ પ્રવર જયઘોષવિજયજીનું મંતવ્ય છે કે પ્રતિજીવી ગુણે માત્ર નાસ્તિ ગુણધર્મો નથી. તે ગુણોનું વિધેયાત્મક (Positive) સ્વરૂપ છે પરંતુ તે અનિર્વચનીય છે. તેમની આ વિચારણું માની શકાય છે કારણ કે આગમમાં અનભિલાય ભાવો અનંત કહ્યા છે.

Page #82

રૂપી અને અરૂપી દ્રવ્યનું સ્વરૂપ અને કર્મપ્રકૃતિના મૂળ આઠ ભેદ ] [ ૨૫ " नाणं च दंसणं चेव चरितं च तवो तहा । वीरियं उवओगो य एवं जीवस्स लक्खणं" કહી જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર, તપ, વીર્ય અને ઉપયોગને જીવના છ અનુજીવી ગુણે ગણાવ્યા છે, કર્મગ્રંથકારએ જ્ઞાન-દર્શન-ચારિત્ર અને વીર્ય એ ચારને જીવના અમુજીવી ગુણે કહ્યા છે. આમ જુદા જુદા ગ્રંથમાં ભિન્ન ભિન્ન રીતે જીવના અનુજીવી ગુણે ગણાવ્યા છે. પરંતુ આમાં વિસંવાદ નથી કારણ કે આ સર્વ જીવના એક માત્ર ચૈતન્યગુણના જે પર્યાય છે અર્થાત્ ભેદો છે. વધુ સ્પષ્ટતા નીચે મુજબ છે.
જીવની ચેતનશક્તિના બેધસ્વરૂપ વ્યાપારને જ ઉપગ કહેવાય છે. આથી ઉપગ ચેતનસ્વરૂપ જ છે. ચેતન જીવને સ્વભાવે છે, અથવા ચૈતન્ય જીવને ગુણ છે અને ઉપગ તે ગુણનું કાર્ય છે..
ઉત્તરાધ્યયન કથિત એ લક્ષણે પણ જીવની ચેતન શક્તિના જ પય છે. તેમાં જ્ઞાન અને દાન જીવના બેધસ્વરૂપ વ્યાપાર ઉપગના જ પર્યા છે. વસ્તુના સામાન્ય બેધને દર્શન અને વિશેષ બેધને જ્ઞાન કહેવાય છે. જીવની આ બે લબ્ધિઓ -જ્ઞાનલબ્ધિ અને દર્શનલબ્ધિ સંબંધમાં વધુ વિચારણા હમણાં જ આપણે કરીશું. ચેતન ઉપગનું જ્યાંથી વિરફૂરણ થાય છે. જ્યાંથી તેને પ્રાદુર્ભાવ થાય છે તે આત્મામાં જ રમણતા અથવા ઉપયોગનું અંતર્મુખપણું-આત્માભિમુખપણું અથવા બ્રહ્મમાં ચર્યા યાને કે પિતાના આત્મામાં જ ચર્યા અથવા પિતાના જ્ઞાન-દર્શન ઉપગમાં જ રમણુતા તે શુદ્ધ જ્ઞાતા-દ્રષ્ટાભાવ ચેતનાનું શુદ્ધચારિત્ર છે. અને તે સ્વમાં ચય થકી ચેતનની પરમાનંદના વેદનપૂર્વકની સંતૃપ્ત અવસ્થા અને તજજન્ય નિરીહતા (ઈચ્છામાત્રને અભાવ) ચેતનાને શુદ્ધ તપગુણુ છે. આથી વિપરીત ચેતને પગનું પરાભિમુખપણું –બહિર્મુખપણું અર્થાત્ પરમાં રમણતા અથવા પરમાં સુખબુદ્ધિ, કર્તા–ભક્તાભાવ સ્વરૂપ મેહપરિણામ જીવનું કર્મલિપ્ત અશુદ્ધ ચારિત્ર છે અને પિતાને પ્રાપ્ત ગમે તેટલા પણ વિષયસુખમાં હંમેશા ઉણપ અનુભવતા આત્માની અતૃપ્ત અવસ્થા, પરની ઈચ્છામાં હંમેશા તપન જીવને કર્મલિપ્ત અશુદ્ધ તપગુણ છે. જીવની સમગ્ર ચૈતન્યશક્તિનું પરિણમન-પર્યાય પ્રવાહ છે તે જ ચેતનવીય છે. ચેતનની અનેકવિધ લબ્ધિઓ (શક્તિ) જેવી કે જવાની (દર્શનલબ્ધિ), જાણવાની (જ્ઞાનલબ્ધિ), ઈષ્ટને પ્રાપ્ત કરવા પુરુષાર્થ ફેરવવાની (વીર્યલબ્ધિ), ઈષ્ટને પ્રાપ્ત કરવાની (લાભલબ્ધિ), પ્રાપ્ત કરેલું અન્યને પ્રદાન કરવાની (દાનલબ્ધિ), પ્રાપ્તનો ભેગોગ કરવાની (ભેગ અને ઉપભેગલબ્ધિ છે. આ સર્વ ચેતનવીર્યના જ પર્યાયે છે. જેટલા પ્રમાણમાં ચેતનવીય પ્રગટે છે તેટલા પ્રમાણમાં ઉપરોક્ત લબ્ધિઓ પ્રગટે છે, અને જ્યારે વીયલબ્ધિ સંપૂર્ણતાને પામે છે ત્યારે અન્ય સર્વ લબ્ધિઓ પણ સંપૂર્ણતાને પ્રાપ્ત કરે છે.

Page #83

[ શ્રી જિનપ્રણીત કર્મવિજ્ઞાન આ પ્રમાણે જ્ઞાન, દર્શનાદિ જે જીવના આસાધારણ લક્ષણે કહ્યા છે તેમાં ઉપયોગને જ્ઞાન અને દર્શનમાં તથા તપને ચારિત્રમાં અંતભવ કરી કર્મવિશારદોએ જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર અને વીર્ય આ ચારને જીવના અનુજીવી ગુણે કહ્યા છે. આ અનુજીવી ગુણોના ઘાતકર્મોએ જે બેહાલ કર્યા છે તે સમજવા આપણે તે ગુણેના શુદ્ધ સ્વરૂપને અને તે શુદ્ધ સ્વરૂપમાં તેની પૂર્ણ વિકાસ પામેલી શક્તિ અર્થાત્ લબ્ધિનું સ્વરૂપ કેવું છે તે સમજવા પ્રથમ જ્ઞાન અને દર્શન જે ચેતને પગના જ પર્યાયે છે તેમાં શું ભેદ છે તે સમજી લઈએ.
- ૩ર, જ્ઞાન અને દશનમાં ભેદ–છવના બેધસ્વરૂપ વ્યાપાર ઉપગના જ્ઞાન અને દર્શના પર્યાય છે. વસ્તુની સામાન્યસત્તાના બોધને દર્શન અને સ્વરૂપ સત્તાના બેધને જ્ઞાન કહેવાય છે. વધુમાત્રની સત્તાના બે ભેદ છે. તેમાં જે સામાન્યસત્તા છે તે વસ્તુસામાન્યને સિદ્ધ કરે છે, અને જે સ્વરૂપસત્તા કે જેને વિશેષ સત્તા પણ કહેવાય છે તે વસ્તુવિશેષને સિદ્ધ કરે છે. “વસ્તુ છે.” એટલું કહેવા માત્રથી વસ્તુને સંપૂર્ણ બંધ થતું નથી. “વસ્તુ છે” એટલું જ નહિ પરંતુ “વસ્તુ કંઈક છે.” તે જીવ છે યા અજીવ છે. અત્રે “વસ્તુ છે” તે વસ્તુ-સામાન્યને સૂચવે છે અને “કંઈક છે” તેમાં “કંઈક” વસ્તુવિશેષને દર્શાવે છે. માત્ર સામાન્ય સત્તાને માનીએ અને વિશેષ સત્તાને ન માનીએ તે સર્વ વતુ એકરૂપ બની જાય. સર્વ વસ્તુમાં માત્ર “છે, છે અને છે” તે માત્ર અસ્તિપ્રત્યયજ થાય. આ વસ્તુ તે નથી” એ નાસ્તિ પ્રત્યય તે થાય જ નહિ કારણ કે કઈ પણ વસ્તુમાં નાસ્તિત્વ તે વસ્તુથી ભિન્ન અન્ય વસ્તુની અપેક્ષાએ જ થઈ શકે, પરંતુ વિશ્વમાં જે એક જ વસ્તુ હેય તે નાસ્તિત્વ ભાવ ઘટે નહિ અને નાસ્તિ પ્રત્યય થાય નહિ. પરંતુ “આ જીવ છે, અજીવ નથી, “તે છગન છે, મગન નથી,”એવો અતિ (affirmative) સાથે નાસ્તિ (negative) પ્રત્યય પણ થાય છે તે જ વસ્તુની સ્વરૂપ સત્તા યાને વિશેષ સત્તાને સિદ્ધ કરે છે. ટૂંકમાં વસ્તુ-વસ્તુમાં અનુવૃત્તિ (સદશતા-Similarity) પ્રત્યયમાં હેતુ વસ્તુની સામાન્ય સત્તા છે. અને વસ્તુ વસ્તુમાં વ્યાવૃત્તિ (વિસદશતા-dissimilarity) પ્રત્યયમાં હેતુ વસ્તુની સ્વરૂપ સત્તા છે. અત્રે એ ખ્યાલ રહે કે સામાન્ય અને વિશેષ
૧ વાચક વર્ગને આશ્ચર્યજનક લાગે તેવી બાબત એ છે કે પ્રાચીન કે અર્વાચીન, ભારતીય કે પામિાન્ય ર્શનમાં જે વિવાદ છે તેના મૂળમાં “સામાન્ય” અને “વિશેષ” આ બે પદાર્થો વચ્ચેના સંબંધ વિષચક અજ્ઞાન યા વિપરીત જ્ઞાને અત્યંત મહત્ત્વનો ભાગ ભજવ્યો છે.
૨ “પ્રત્યય” શબ્દના અનેક અર્થ છે. હેતુ, કારણ, જ્ઞાન ઇત્યાદિ માટે પ્રત્યય શબ્દનો પ્રયોગ થાય છે. અત્રે પ્રત્યય એક પ્રકારના જ્ઞાન અર્થમાં વપરાય છે. “અસ્તિ પ્રત્યય” એટલે જે જ્ઞાન વસ્તુમાં અસ્તિત્વ ધર્મની સિદ્ધિમાં હેતુ બને છે તે જ્ઞાન. “વસ્તુ છે” આ જ્ઞાનથી વસ્તુમાં અસ્તિત્વધર્મની સિદ્ધિ થાય છે તેથી વસ્તુ છે " તે અતિ પ્રત્યય (જ્ઞાન) છે.

Page #84

| ૬૭
રૂપી અને અરૂપી દ્રબ્યાનુ સ્વરૂપ અને ક્રમપ્રકૃતિના મૂળ આઠ ભેદ ]
સત્તાના શિન્ન ભિન્ન પ્રદેશેા નથી અર્થાત્ સામાન્ય અને વિશેષ એ પૃથક્પૃથક્ એ વસ્તુ નથી. જે સામાન્યથી વૃક્ષ છે તે જ વિશેષથી પીપળેા છે. જે સામાન્યથી જીવ છે તે જ વિશેષથી મનુષ્ય છે. જે સામાન્યથી મનુષ્ય છે તે જ વિશેષથી રમણલાલ છે. આ રીતે વિચારતા સ્પષ્ટ જણાય છે કે સામાન્યમાં જ વિશેષના વાસ છે અને આ જ કારણથી સામાન્ય-વિશેષાત્મક પદાર્થને વસ્તુ કહી છે. આ રીતે સત્તામાત્રના બે ભેદ હાવાથી ક્રમ-સમુચ્ચયસ્વરૂપ પરિણમનશીલતાને પામેલા છદ્મસ્થ ( ઘાતી કર્માંનાબંધનમાં બધાયેલે સંસારી આત્મા) જીવના ઉપયેાગના પણ જ્ઞાન અને દન એવા એ ભેદ પડે છે. તેમાં સામાન્યસત્તાના મેાધને દર્શન અને વિશેષસત્તાના ખાધને જ્ઞાન કહેવાય છે.
આત્માની એપલબ્ધિના આ બે ભેદ્ય માત્ર છદ્મસ્થ આત્માએની અપેક્ષાએ જ ઘટે છે કારણ કે છદ્મસ્થ આત્માના ઉપયાગ ક્રમસમુચ્ચય પરિણામી છે. આથી છદ્મસ્થ જીવને પ્રથમ અનુ દર્શન અને પછી જ્ઞાન થાય છે. આપણી ખેાધલબ્ધિના વ્યાપારની ક્રમિકતા સમજવા એક સ્થૂલ દાખલેા લઈ એ.
“ આ અજીવ
""
,,
જીવ
દૂર સામાન્ય અંધકારમાં એક આકૃતિ દેખાય છે. “આ શું હશે ? ” તેવી જિજ્ઞાસાપૂર્વક તમે તેને નિહાળેા છે. પ્રથમ તેા “ આ કંઈક છે” તેટલેા માત્ર વસ્તુની સત્તાના બેધ થાય છે. આ ખાધ ન છે કારણ કે તે આકૃતિની કોઈ પણ વિશેષતા જણાતી નથી. તે આકૃતિ ધીમે ધીમે તમારા તરફ આવતી જણાય છે. આકૃતિની સક્રિયતા સ્વરૂપ વિશેષતાના મેધ થયા તેથી તમા નિષ્ણુય કરે છે કે નથી, જીવ છે. ” પ્રથમ દર્શનમાં તમારા સમાન્ય મેધનુ ક્ષેત્ર” જીવ અને અજીવ જેટલું વિશાળ હતું. તે આકૃતિની સક્રિયતાના મેધ થયે આ ક્ષેત્રમાંથી અજીવની બાદબાકી થઈ ગઈ અને હવે તે ક્ષેત્ર સકોચાઈને “ ,, જીવ જેટલું જ રહ્યું. વધુ ખારિકાઈથી નિહાળતા આકૃતિ મનુષ્યની જણાઈ તેથી તમારા એધનુ ક્ષેત્ર પ્રમાણુ હતુ. તેમાંથી તિય ચાહિની બાદબાકી થતાં વધુ સકેચાઈને થઈ ગયું. મનુષ્ય વધુ નજદીક આવે છે. તેની ચાલ, પહેરવેશાદિ નિહાળી નક્કી કરે છે. આ મનુષ્ય પુરુષ છે, સ્ત્રી નથી.” આમ બેધક્ષેત્ર વધુ સ`કોચાઈને સ્રીવર્જિત પુરુષ પ્રમાણ રહ્યું. છેલ્લે તે પુરુષ વધુ નજદીક આવતાં તમે તેને ઓળખી નિણૅય કરા છે, “ આ તેા રમણલાલ છે.” અને પુરુષસામાન્યમાંથી તમેાએ રમણલાલના વ્યવદ કર્યાં અને તે એક વ્યક્તિવિશેષતાનુ સ્વરૂપ તમારા માનસપટ પર સ્પષ્ટ ઉપસી આવ્યુ. આ જ્ઞાન થયું. આ પૂર્વ જે મેધ થાય છે તે પૂધની અપેક્ષાએ જ્ઞાન છે. અને પશ્ચાત્ એધની અપેક્ષાએ દર્શન છે કારણ પૂર્વ ખાધની અપેક્ષાએ પછીના એધમાં વિશેષતા છે.
મનુષ્ય પ્રમાણુ
જેમ જેમ કોઈ એક મેાટા વર્તુળની (Circle) ત્રિજ્યા નાની નાની થતી જાય છે
ܕܙ
66
ܕܕ

Page #85

૬૮ ]
| | શ્રી જિનપ્રણીત કર્મવિજ્ઞાન તેમ તેમ તેના પ્રદેશ અંતરાલક્ષેત્રને સંકોચ થતું જાય છે અને અંતે આખું વર્તુલ જેના કઈ અવાક્તર ભેદો નથી તેવા એકપ્રદેશી મધ્યબિંદુમાં સમાઈ જાય છે. ( આવી જ રીતે આપણી બધલબ્ધિને વ્યાપાર જેમ જેમ સૂક્ષમ થતું જાય છે તેમ તેમ અનેક સજાતીય વસ્તુના સંગ્રહ સ્વરૂપ આપણું ઉપગનું યાને આપણી બેધલબ્ધિનું વિશાળ સામાન્ય ક્ષેત્ર સંકેચ પામતું જાય છે. અને અંતે તે એક અભેદ વસ્તુ વિશેષની ઉપલબ્ધિમાં વિરામ પામે છે—દર્શનેપયોગ જે નિરાકાર (અવિશેષિત) હતું. તે સાકાર (વિશેષિત) જ્ઞાને પગમાં પરિણત થાય છે. આપણે ઉપગ પણ આવા જ ક્રમે બેધ પ્રાપ્ત કરે છે. સામે પડેલી વસ્તુનું આપણને ઉપગ મુકતાની સાથે જ જ્ઞાન થતું જણાય છે પરંતુ તેનું કારણ આપણા ઉપગની સ્થૂલતા છે જેથી આપણને પ્રથમ દર્શન થાય છે અને પછી કેમપૂર્વક જ્ઞાન થાય છે, તેને ખ્યાલ આવતું નથી. નિશ્ચયથી દર્શન થયા બાદ જઘન્યથી પણ અંતર્મુહૂર્ત વીતે જ જ્ઞાન થાય છે. ક્રમસમુચ્ચય સ્વરૂપ પરિણમન કરવાને જેને સ્વભાવ છે તેવા પૌગલિક કર્મોના બદ્ધસંબંધ થકી જ છદ્મસ્થ ઉપગ પણ કમસમુચ્ચય સ્વરૂપ પરિણમનશીલતાને પામ્યો છે. જેના ઘાતી કર્મો નાશ પામ્યા છે તે કેવળજ્ઞાની ભગવતેનો ઉપયોગ સમસમુચ્ચય સ્વરૂપ હેવાથી તેમના જ્ઞાન અને દર્શન એવા બે ભેદ પડતા જ નથી. તેમની સર્વ લબ્ધિઓ એકીભૂત થઈ તેના ઉત્કૃષ્ટ ભાવસ્થાનમાં રહી યુગપત્ વતે છે યાને તે સર્વ સંપૂર્ણ પ્રગટ થાય છે. આથી શ્રી કેવળીભગવંતને સર્વ દેશ-કાળવર્તી શેયમાત્રનું જ્ઞાન અને દર્શન નિરંતર હોય છે. આ રીતે આપણે જ્ઞાન અને દર્શનમાં ભેદનું વિવરણ કર્યું. આ જ્ઞાન અને દર્શનાદિ લબ્ધિઓનું શુદ્ધ કર્મકલંક રહિત સ્વરૂપ અને તે શુદ્ધ જ્ઞાન-દર્શનાદિ લબ્ધિઓ ઘાતી કર્મોના બંધનમાં કેવું અશુદ્ધ વૈભાવિક સ્વરૂપ ધારણ કરે છે તે પૂર્વે જીવના વૈભાવિક ભાવના બે ભેદને વિચાર કરીએ.
૩૩. જીવના અશુદ્ધ અર્થાત વિભાવના બે ભેદ : કર્મ સાથેના બદ્ધસંબંધથી આત્માનું શુદ્ધ સ્વાભાવિક સ્વરૂપ જે અશુદ્ધ “ભાવિક દશાને પ્રાપ્ત કરે છે તે વિભાવના મૂળભૂત બે ભેદ છે-ઔદયિક ભાવ અને ક્ષાપશમિકભાવ.* ઔદયિક ભાવ અશુદ્ધ છે જ્યારે ક્ષાપશમિકભાવ શુદ્ધાશુદ્ધ છે.
ઔદયિકભાવ –કદયનિષ્પન્ન જીવના વિભાવ પરિણામને ઔદયિક ભાવ કહેવાય છે. ઘાતકમેના ઉદય નિમિત્તે જીવના અનુછવી ગુણો વિપરીત યા વિકૃત થઈ જાય છે. દર્શનાવરણીય કર્મોદય નિમિત્ત અનુછવી ગુણ દર્શન-અદશનરૂપે પરિણમે છે. અંધાપો, વહેરાશાદિ દર્શનાવરણીય કર્મના ઉદયથી પ્રાપ્ત થાય છે. તેવી જ રીતે આત્માની ચક્ષુદર્શનલબ્ધિને સંપૂર્ણ પણે આવૃત કરે છે તેથી નિદ્રા પણ દર્શનાવરણીય
* શાસ્ત્રમાં ક્ષાપશમિકભાવને વિભાવ ન કહેતા સ્વભાવ કહ્યો છે તે સાચું છે પરંતુ અત્રે ક્ષયોપશમને વિભાવભાવ કહેવામાં શું હેતુ છે તે સંબંધિ આગળ ખુલાસો કર્યો છે.

Page #86

રૂપી અને અરૂપી દ્રવ્યોનું સ્વરૂપ અને કમ પ્રકૃતિના મૂળ આઠ ભેદ ] [ & કર્મોદયનિષ્પન ઔદયિક ભાવ છે. જ્ઞાનાવરણીય કર્મોદય નિમિત્તે જ્ઞાન અજ્ઞાનરૂપે પરિણમે છે. મેહનીય કર્મના ઉદયે સ્વભાવે સમ્યગદષ્ટા એવા આત્માની દષ્ટિ વિકૃત થઈ મૂઢતાને પામે છે. જેથી તેનું ચારિત્ર પણ વિકૃત બની કલુષિત થઈ જાય છે અંતરાયકમને ઉદયે તેને વીર્ય ગુણ પણ નિવયંત્વને પામે છે. આથી અદર્શન, અજ્ઞાન, દષ્ટિમૂઢતા, વિકૃત ચારિત્ર અર્થાત્ ચારિત્રમેહ અને અવીર્ય આ સર્વ જીવના અનુજીવી ગુણનું વૈભાવિક સ્વરૂપ છે અથવા તે તે ઘાતકર્મોદયનિષ્પન્ન જીવના ઔદયિક ભાવે છે.
અઘાતી કર્મોદયનું કાર્ય વિલક્ષણ છે. આ કર્મોના ઉદયે જીવમાં જે ગુણે હતા જ નહિ તેવા ભૌતિક યાને પૌગલિક ગુણે તે પ્રાપ્ત કરે છે. અઘાતી વેદનીય કર્મના ઉદયે વ્યાબાધત્વ ઉપજીવી ગુણને પ્રાપ્ત આત્મા સુખ-દુઃખરૂપ બાધાને અનુભવ કરે છે, તેથી શાતા વેદના અને અશાતવેદન સ્વરૂપ વિભાવે વેદનીયકર્મોદયનિષ્પન્ન જીવના
દયિક ભાવે છે. તેવી જ રીતે ધર્માસ્તિકાયાદિ અરૂપી દ્રવ્યની જેમ આકાશમાં એક જ ક્ષેત્રમાં એકાકારે સ્થિર રહેવાના સ્વભાવવાળે અથત આકાશમાં અક્ષયરિથતિવાન આત્મા આયુષ્યકર્મના ઉદયે મનુષ્ય, દેવ, નારકાદિ વૈભાવિક ભવને ધારણ કરતે જીતે આ સંસારમાં ભ્રમરવત્ ભમતે કઈ સ્થાને સ્થિરતા ધારણ કરી શકતું નથી અર્થાત્ ક્ષરસ્થિતિસ્વરૂપે વિભાવદશાને પ્રાપ્ત થયું છે. આથી મનુષ્ય આયુષ્ય, દેવાયુષ્યાદિ આયુષ્યકર્મોદયનિષ્પન્ન આત્માની વિભાવદશાને ઔદયિક ભાવ કહેવાય છે. પુદંગલનું બહુરૂપીપણું અને તજજન્ય બહુનામી પણું સ્વભાવે અરૂપી અને અનામી આત્મદ્રવ્ય પર લાદવામાં નિમિત્તભૂત અઘાતી કર્મને નામકર્મ કહેવાય છે. આથી ભિન્ન ભિન્ન મનુષ્યાદિ ગતિઓ, પૃથ્વી, જળ, વાયુ આદિ કાય, અનેક પ્રકારના શારીરિક વર્ણ, ગંધ, રસ, સ્પર્શ, સંસ્થાન, ચાલ, સ્થૂલતા, બાંધે, અંગ, ઉપાંગ, સૂક્ષમત્વ, બાદરત્વ, તેમજ પ્રભાવશાળી અથવા અપ્રભાવશાળી વ્યક્તિત્વ, મધુર યા અમધુર સ્વર, સુરૂપ, કુરૂપ આદિ સર્વ શારીરિક તેમજ વ્યક્તિત્વની વિશેષતાઓ નામકર્મોદયનિષ્પન્ન ઔદયિક ભાવ છે, જે પૌગલિક કર્મલિપ્ત હોવાથી અશુદ્ધ છે.
લિંબુ ખાટો રસ, ડુંગળીની યા લસણની દુર્ગધ, પાષાણુને (પૃથ્વીકાયજીવને) કઠોર સ્પર્શ, મીનને મૃદુસ્પર્શ, કોયલને મધુરકંઠ, ગર્લભની કર્કશ ભૂક, પદ્મિની સુંદરીની ગજગામિની ચાલ, ભરાવદાર કાળા લાંબા વાળ, પિતાનું સ્વતંત્ર શરીર (પ્રત્યેક પણું ), અનંત છ વચ્ચે એક જ શરીર (અનંતકાય), સૂક્ષ્મ શરીર, બાદરશરીર, હલનચલન કરી શકે તેવું ત્રસ શરીર, સ્થાવર શરીર ઈત્યાદિ સર્વ આત્માના વિભાવિક સ્વરૂપે નામકર્મોદયનિષ્પન્ન ઔદયિક ભાવે છે. ઉચ્ચકુળ, નીચકુળ, ઉચ્ચગેત્ર, નીચોત્રાદિ વિભા ગોત્રકર્મોદયનિષ્પન્ન ઔદયિક ભાવે છે. આ રીતે આઠ કર્મો જીવની ઔદયિક ભાવે વૈભાવિક પરિણતિમાં નિમિત્તતા પૂરી પાડવામાં કુશળ છે.

Page #87

૭૭ ]
[ શ્રી જિનપ્રણીત કર્મવિજ્ઞાન થાયોપશસિકભાવતનાની કોઈ પણ લબ્ધિને સર્વથા ઘાત કરવાને કોઈપણું વાતકર્મ સમર્થ નથી તે આ પૂર્વે કહેવાઈ ગયું છે, હરકોઈ જીવમાં ચૈતન્યશક્તિને અક્ષાંશ પણ અનાવૃત યા અનંતરીત રહે છે. અને તે પ્રગટ અંશ તેનું કાર્ય કરે જ છે. જ્ઞાન-દર્શનાદિ ચૈતન્ય લબ્ધિને ઘાતકમેના આઘાતથી બચેલા આ પ્રગટ અંશને ઔદયિક ભાવ તે કહેવાય જ નહિ કારણ કે-ઘાતી કર્મોને ઉદય ચેતનલબ્ધિને અથાત તેના અનુછવી ગુણેને ઘાતક અથવા બાધક જ હાય, સાધક તે નહિ જ. જે આ ઘાતી આવરણુદ્ધિક અને ઘાતી અંતરાય કર્મોને સર્વથા યાને સંપૂર્ણ પણે ઉદય માનીએ તે તે જીવમાં ચૈતન્યને બિલકુલ અભાવ થતાં તે જડ પુદ્ગલવત્ બની જાય અને એ દશામાં તે તેમાં રાગ-દ્વેષ પણ સંભવે નહિ કારણ કે પુદ્ગલ સર્વથા અચેતન હોવાથી તેમાં રાગ કે દ્વેષ ઘટતા જ નથી. આથી સંસારી જીવમાં જ્ઞાન, દર્શનાદિ લબ્ધિને જે અંશ પ્રગટ છે. તેમાં કર્મોદય નિમિત્ત ન જ માની શકાય. ચેતન લબ્ધિને આ પ્રગટ અંશ તે તે ઘાતી કર્મને ક્ષયે શમનિષ્પન્ન ક્ષાપથમિક ભાવ છે.
શબ્દની પૂર્વે આવતે પૂર્વગ “અ” અનેક અર્થમાં વપરાય છે જેમકે -
(i) “અછવ”ને અર્થ છે જીવભિન્ન પુદ્ગલાકિ જડ પદાર્થો. અત્રે “અભિન્ન અર્થમાં છે. “અજ્ઞાન”માં “અ”ને ભિન્ન અર્થ કરીએ તે તેને અર્થ જ્ઞાનભિન્ન “જડ” થાય પરંતુ પુદ્ગલાદિ જડ પદાર્થને અજ્ઞાની નથી કહેતા. અજ્ઞાનનું આધારભૂત દ્રવ્ય તે જ ચેતના છે જે જ્ઞાનનું પણ છે. આથી “અજ્ઞાન” માં “અ” ભિન્ન અર્થમાં નથી. | (i) અત્રે કોઈ પ્રશ્ન કરે છે “ભારતની રાજધાની કઈ છે અને તે મુંબઈની કઈ દિશામાં આવી છે? “અ” એ જવાબ આપ્યો “ભારતની રાજધાની દિલ્હી છે અને તે મુંબઈની કઈ દિશામાં છે તેની મને ખબર નથી.” “બ”નો જવાબ છે. “ભારતની રાજધાની દિલ્હી છે અને તે મુંબઈની દક્ષિણમાં છે. “ક” ને જવાબ છે. “ભારતની રાજધાની મદ્રાસ છે અને મુંબઈની દક્ષિણમાં.” “ડ” ને જવાબ છે “ભારતની રાજધાની મદ્રાસ છે અને તે મુંબઈની ઉત્તરમાં છે.” ઉપરોક્ત ચારે વ્યક્તિઓમાં અજ્ઞાન છે પરંતુ તે સર્વ “અજ્ઞાનમાં ભેદ છે” “અ”ને રાજધાની સંબંધિ એક અંશનું જ્ઞાન છે અને બીજા અંશનું અજ્ઞાન છે. આવી “અ”નું અજ્ઞાન જ્ઞાનની અપૂર્ણતા છે. “બ” ને એક અંશનું જ્ઞાન છે અને બીજા અંશનું જ્ઞાન વિપરીત છે. તેથી આ અજ્ઞાનમાં અંશે જ્ઞાન છે અને અંશે વિપરીતતા પણ છે. “ક” નું રાજધાની સંબંધી જ્ઞાન સવશે વિપરીત છે. પરંતુ ન પૂછાએલા પ્રશ્નનનું જ્ઞાન છે કારણ કે તે જાણે છે મદ્રાસ મુંબઈની દક્ષિણમાં છે. “ડ” નું જ્ઞાન તે સવશે વિપરીત છે. આથી “અજ્ઞાન”માં “પૂર્વગ “અ” ને અર્થ અભાવ, અપૂર્ણતા તેમજ વિપરીતતા પણ ઘટે છે.

Page #88

રૂપી અને અરૂપી દ્રવ્યનું સ્વરૂપ અને કર્મપ્રકૃતિના આઠ મૂળ ભેદ ] [ ૭૧ | (ii) કઈ છીપને ચાંદી માની તેને લેવા જાય છે. આ અજ્ઞાન “મા” છે. તેથી
અજ્ઞાન” ને “અ” જમના અર્થમાં પણ ઘટે છે. આ ક્રમમાં પણ જ્ઞાનને અંશ છે. “ચળકને ધવલ વર્ણ” ચાંદી અને છીપને સામાન્યથણ છે જેનું આ ક્રમમાં જ્ઞાન છે પરંતુ આ બેઉને વ્યવસ્બત કરનાર વિશેષ ગુણના જ્ઞાનના અભાવમાં શ્રમ ઉત્પન્ન થયે છે.
(iv) “મિયાજ્ઞાન” –આ જ્ઞાન પણ અજ્ઞાન કહેવાય છે. અત્રે “મિપ્યા” જન પારિભાષિક શબ્દ છે. આધ્યાત્મિક વિજ્ઞાનમાં જ્ઞાન માત્ર જ્ઞાન ખાતર જ નથી પરંતુ તે જીવને જે પરમ ઈષ્ટ છે તે પરમાનંદપ્રાપ્તિનું અર્થાત મોક્ષપ્રાપ્તિનું સાધન છે જ્ઞાન જીવનું લક્ષણ છે પરંતુ લય તે આનંદ જ છે. જે જ્ઞાન સાધ્યની સાધનામાં સાધક શું છે અને બાધક શું છે, હેય શું છે અને ઉપાદેય શું છે તેને યથાર્થનિર્ણય કરી શકે નહિ અથવા વિપરીત નિર્ણય કરે તે જ્ઞાન ઈષ્ટપ્રાપ્તિમાં નિષ્ફળ રહેવાથી અધ્યાત્મશાસ્ત્રમાં મિથ્યાજ્ઞાન કહેવાય છે. મિયાજ્ઞાનને નિશ્ચયનય અજ્ઞાન જ કહે છે. મિખ્યાષ્ટિનું જ્ઞાન અજ્ઞાન છે. મહાવિદ્યાલયની ઉચ્ચ અનુસ્નાતક પદવીધારક વિદ્વાન યા પંડિત કહેવાય પરંતુ જે તે મિપાદષ્ટિ હોય તે નિશ્ચયનયના મતે જ્ઞાની તે ન જ કહેવાય.
કઈ પણ શેય સંબંધિ જ્ઞાનના સદંતર અભાવરૂપ અજ્ઞાનને તે તે તે ય સંબંધિ જ્ઞાનને આવરણ કરનાર જ્ઞાનાવરણીયકર્મોદયનિષ્પન્ન ઔદયિક ભાવનું અજ્ઞાન કહેવાય તે તે બરાબર છે, પરંતુ મિથ્યા, વિપરીત, જમાદિ સ્વરૂપ ય સંબંધિ યથાર્થ જ્ઞાનને જ્ઞાનાવરણીય કર્મોદયનિષ્પન્ન ઔદયિક ભાવનું અજ્ઞાન ન જ કહી શકાય કારણ કે અત્રે જ્ઞાનના સદંતર અભાવ સ્વરૂપ અજ્ઞાન નથી પરંતુ અયથા જ્ઞાનને આખરે છે તે સદ્ભાવ જ. આથી તે ક્ષાપશમિક ભાવનું જ હોવું જોઈએ. આથી આવા અયથાર્થ જ્ઞાનને સામાન્યથી અજ્ઞાનાવરણીય કર્મના ક્ષપશમ નિષ્પન્ન ક્ષાપથમિક ભાવનું અજ્ઞાન કહેવાય છે અને વિશેષથી મિથ્યાજ્ઞાનને મિથ્યાજ્ઞાનાવરણીય કર્મના ક્ષપશમનિષ્પન્ન ક્ષાપશમિક ભાવનું મિથ્યાજ્ઞાન કહેવાય તેવી જ રીતે વિપરીતાદિ સ્વરૂપ અજ્ઞાન પણ યથાયોગ્ય જ્ઞાનાવરણીયકર્મના ક્ષપશમનિષ્પન્ન ક્ષાપશમિક ભાવનું અજ્ઞાન કહેવાય.
સમ્યગ્દષ્ટિ આત્માના જ્ઞાનને અજ્ઞાન નથી કહેવાતું છતાં તેનું પણ જ્ઞાન અપૂર્ણ હેવાથી તે અજ્ઞાની પણ છે. એક જ દ્રવ્ય કે એક જ ગુણના પણ અનંત પર્યાયે છે અને છાસ્થ સંસારી આત્માઓ કદાપિ આ અનંત પયાનું જ્ઞાન કરી શકતા નથી, તેથી તેઓ એકને પણ સંપૂર્ણ જાણતા નથી. આથી તે કહ્યું છે કે “જે એકને જાણે તે સર્વને જાણે” આ રીતે સર્વ છવાસ્થ છની જ્ઞાનલબ્ધિ અપૂર્ણ રહેવાથી તેમાં ઔદયિક ભાવનું અજ્ઞાન પણ વતે છે છતાં પણ ચેતન્ય લબ્ધિને અલ્પાંશ પણ આવરણ યા અંતરાયકને ભેદીને પ્રગટપણે નિરંતર તેનું કાર્ય કરી રહી હોવાથી અને આ અલ્પાંશ

Page #89

૭૨ ]
[ શ્રી જિનપ્રણીત કર્મવિજ્ઞાન જ આખરે જીવના વિકાસમાં કારણભૂત હેઈને લબ્ધિ અપર્યાપ્ત નિગદ થી લઈ શ્રુતકેવલી ભગવંતમાં ન્યુનાધિક પ્રમાણમાં ક્ષાપશમિક ભાવે જ્ઞાન અને તે જ પ્રમાણે દર્શન અને વીર્ય પણ પ્રાપ્ત થાય છે. ક્ષાપથમિક ભાવની તેમજ જીવના અન્ય શુદ્ધભાવેની વિસ્તૃત આલેચના ર૭મા પ્રકરણમાં કરવાની છે. હાલ તે એટલું જ જાણવું જરૂરી છે કે ક્ષાપશમિકભાવ એક પ્રકારની ચેતનલબ્ધિ છે જેથી પોતાની પૂર્ણ લબ્ધિને છેવટે અત્યંત અલ્પ અંશ પણ ગમે તેવા ગાઢ ઘાતી કર્મોના ઘાતને સામને કરી ન્યુનાધિક પ્રમાણમાં છેવટે ઘવાયેલી હાલતમાં પણ કર્મોના સંકજામાં છટકીને ઊર્વમુખિ હાની-વૃદ્ધિના ક્રમે નિરંતર સ્વયેગ્ય અર્થ ક્રિયા કરતે જ રહે છે.
આ જ રીતે મેહનીય કર્મના ક્ષપશમથી ચારિત્રલબ્ધિ પણ ક્ષાપશમિક ભાવે અનાદિકાળથી સર્વ જીવોને પ્રાપ્ત થવી જોઈએ કારણ કે ચારિત્ર પણ ચેતનાને જ પર્યાય છે અને નિગોદમાં પણ અવિરતિ ચારિત્ર તે છે જ. આ કહેવું છેટું નથી અને બહુધા કર્મપ્રકૃતિની ટીકામાં આવે ઉલ્લેખ પણ મળે છે.
આમ છતાં પણ અનાદિ કાળથી જીવની દૃષ્ટિ અને તેથી તેનું ચારિત્ર સંપૂર્ણપણે વિકૃત દશાએ જ પ્રાપ્ત થતું હોવાથી જીવને દર્શન મેહનીય તેમજ ચારિત્રહનીય એમ બેઉ પ્રકારના મેહનીયને અનાદિકાલીન ઔદયિક ભાવ જ પ્રરૂપે છે કારણ કે ભાવની યા લબ્ધિની સંપૂર્ણ વિપરીતતાએ તેમજ વિકૃતતાએ ઔદયિક ભાવ જ હોય છે. બીજી રીતે વિચારતા જેવી રીતે પૌગલિક ગાઢ વાદળે પણ સૂર્યપ્રકાશને સંપૂર્ણપણે આચ્છાદિત કરી દિવસને અંધારી રાત જેવી બનાવી શકતા નથી તેવી જ રીતે પૌગલિક આવરણ દ્રિક (જ્ઞાનાવરણીય અને દર્શનાવરણીયને આ સંજ્ઞા આપવામાં આવે છે) ચેતનની બેધલબ્ધિને સંપૂર્ણપણે આચ્છાદિત કરી તેને પુદ્ગલવત્ જડ બનાવી શકતા નથી. વળી જેવી રીતે પહાડરૂપી અંતરાય નદીના વહેણની ગતિને મંદ કરી તેની દિશા બદલાવી શકે છે પરંતુ તે વહેણને બીલકુલ થંભાવી શક્તા નથી તેવી જ રીતે પૌગલિક અંતરાયકર્મો ચેતનની વીર્યલબ્ધિને સંપૂર્ણપણે સ્થગિત કરી શકતા નથી. આ જ કારણે આવરણ કમેને ભેદીને ચેતન પોતાની બેધલબ્ધિના જે અત્યંત ઝાંખા જ્ઞાન-દર્શનરૂપી પ્રકાશ કિરણે નિરંતર ફેલાવ્યા કરે છે તેની અપેક્ષાએ સર્વ જીવોને અનાદિકાળથી જ્ઞાનાવરણીય તેમજ દર્શનાવરણીય કર્મોને ક્ષપશમ વિવ છે. વળી અંતરાય કમેને સામને કરી ચેતન પિતાની વીર્ય લબ્ધિનો જે અત્યંત મંદ પ્રવાહ નિરંતર વહાવ્યા કરે છે તેની અપેક્ષાએ સર્વ જીવોને અનાદિ કાળથી વીર્યન્તરાય
૧. ઘવાયેલી હાલતમાં કહેવાનો મતલબ એ છે કે જ્ઞાનલબ્ધિ. મિશ્યા, વિપરીતતા આદિ રૂપે, વીર્ય ઉન્માર્ગે (સંસારમાર્ગે ) ચારિત્ર અવિરતિ, સંયમસંયમ યા સરાગસંયમ રૂપે પ્રગટે છે. : ૨. પંન્યાસ પ્રવર જયઘોષવિજયજી મહારાજે આ પ્રમાણે મને કહ્યું હોવાને ચોક્કસ ખ્યાલ છે.

Page #90

રૂપી અને અરૂપી દ્રવ્યાનુ સ્વરૂપ અને કમ પ્રકૃતિના મૂળ આઠ ભેદ ]
[ ૭૩
ક્ષયે પશમ કહ્યો છે. વળી આ ક્ષાયે પશમિક જ્ઞાનને હૈયેાપાદેયના વિવેકહીન મિથ્યાજ્ઞાનરૂપ ખનાવનાર તેમજ ચેતનવીયન્ સ સારપ્રતિ ઉન્માર્ગે દારનાર આત્માની દૃષ્ટિમૂઢતા અર્થાત્ ગાઢ મહનીયક્રમેક્રયનિષ્પન્ન મિથ્યાત્વ જ છે જે અનાદ્દિકાળથી સવ જીવામાં ડાય છે.
આથી સ છદ્મસ્થ જીવેામાં જ્ઞાનાવરણીય, દશનાવરણીય તેમજ અંતરાયકર્માના ક્ષયેાપશમનિષ્પન્ન કિંચિત માત્ર પણ ક્ષયાપશમભાવે જ્ઞાનાદિ લબ્ધિઓ પ્રાપ્ત જ છે પરંતુ જ્યાં સુધી જીવને સમ્યગ્દર્શન પ્રાપ્ત થતું નથી ત્યાં સુધી સર્વ જીવાને દનમેહનીયના તા ઉદય જ વતે† છે અને આ ઉન્નયજન્ય જીવની દશ`નમૂઢતાને મિથ્યાત્વમાહ અને ટૂ'કમાં મિથ્યાત્વ કહેવાય છે અર્થાત્ મિથ્યાત્વ અત્યંત તીવ્રરસવાળા દનમેહનીય કમના ઔયિકભાવ છે.
મદિરાના તીવ્રનશામાં ચકચૂર મનુષ્ય સ`પૂર્ણ ભાન ખાઈ બેસે છે. પેાતે કાણુ છે, કયા સ્થાને ( પદે) છે તેનું ભાન એટલી હદ સુધી તે ભૂલી જાય છે કે પેાતાના માતા, પિતા, પુત્ર, પુત્રી, પત્ની, મિત્ર, મિત્રપત્ની આદિ સંબંધિએ પ્રતિ અત્યંત અનુચિત વન, તેમજ વાણીવ્યવહાર કરે છે. તેને પેાતાના હિતાહિતનું પણ ભાન નથી રહેતું, જ્યારે તેના નશે. ઉતરવા માંડે છે ત્યારે તે ધીમે ધીમે ભાનમાં આવતા જાય છે. સ'પૂ` નશે। ન ઉતર્યાં હેાવા છતાં પણ અત્યંત મંદ નશામાં પેાતાના સંબંધિ પ્રતિ તે અત્યંત અનુચિત વ્યવહાર કરતા નથી કારણ કે તેને પેાતાના સ્થાનનું કંઈક ભાન તા થઈ જ જાય છે. પરંતુ તે મ નશાનુ` કંઈક તે પ્રતિષિંખ તેની વાણી વ્યવહારમાં જણાય છે જે અત્યંત અનુચિત કહી શકાય તેટલું અસભ્ય નથી હતું. આવી જ રીતે તીવ્ર રસવાળા મદિરા સમાન દનમેહનીયક દળ કે જેને મિથ્યાત્વમેહનીય કહેવાય છે તેના ઉડ્ડયસ્વરૂપ પાન વડે ચેતના એવી તે સૂશ્ચિંત થઈ જાય છે કે તેને તેના પૌદ્ગલિક શરીરથી ભિન્ન પેાતાના અસલી ચૈતનસ્વરૂપનું ભાન પણુ રહેતું નથી અને પરિણામે પેાતાના હિતાહિતનું ભાન ન રહેતા તેના વર્તનમાં પણુ મૂઢતા આવી જાય છે. પર`તુ જેમ જેમ તીવ્રરસવાળા દનમેાહનીય કર્મોની તીવ્રતા મં પડતી જાય છે તેમ તેમ આ મિથ્યાદૃષ્ટિની મૂર્છા પણ ઉતરવા માંડે છે અને જ્યારે આ તીવ્રતા અત્યંત મંદ થાય છે ત્યારે ચેતનને પેાતાના સ્વરૂપનું ભાન થવા માંડે છે અને પેાતાના અસલી સ્વરૂપનું ભાન થતાં પેાતાનું જેમાં હિત છે તેવા મેાક્ષ અને મેાક્ષપ્રાપ્તિના માર્ગોમાં રુચિવંત બને છે અને સ'સારપ્રતિની તેની રુચિ અત્યંત મંદ પડી જાય છે. આવા અત્યંત મંદ રસવાળા દશનમેહનીયકમ દળને સમ્યક્ત્વમૈાહનીય કહેવાય છે. જેવી રીતે મિથ્યાત્વ-માહનીયકમ ના ઉડ્ડય આત્માને પેાતાના સ્વરૂપદર્શનમાં ખાધક હતા જેથી તેને પેાતાના સ્વરૂપનું લેશમાત્ર પણ દન થતું જ ન હતું અથવા વિપરીતદન થતું
ક. ૧૦

Page #91

૭૪ ]
| શ્રી જિનપ્રણીત કમ વિજ્ઞાન હતું તેવી રીતે સમ્યક્ત્વ મેાહનીય કાઁના ઉદય ચેતનને પાતાના સ્વરૂપદશનમાં બાધક તા ખનતા નથી છતાં પણ સમ્યક્ત્વમેહનીયના મ`દરસવાળુ' દનમેહનીયકમનું દળ તેના આ સ્વરૂપદર્શનમાં ઝાંખપ તા લાવે જ છે. તત્ત્વાર્થમાં શ્રદ્ધાન અર્થાત્ સમ્યગ્દન આત્માના અનુજીવી ગુણ છે યાને સમ્યગ્દર્શન ચેતનલબ્ધિ છે. પરંતુ અનાદિકાલીન મિથ્યાત્વ મહુનીયના ઉદયે તત્વાર્થમાં શ્રદ્ધાન સ્વરૂપ આ અનુજીવી ગુણુ અતવામાં શ્રદ્ધાન અથવા તત્વાČમાં અશ્રદ્ધાન આદિ વિકૃત સ્વરૂપે મિથ્યાત્વને પ્રાપ્ત થયા છે. સમ્યક્ત્વ મહુનીયના ઉદય સમ્યક્ત્વગુણના પ્રગટીકરણમાં ખાધક તા નથી ખનતા છતાં પણ સમ્યક્ત્વમેાહનીયકમ માં રહેલા મદરસવાળા દશનમેહનીયદળના ઉદયના કારણે પ્રગટ થયેલા તે સમ્યક્ત્વ-સમ્યગ્દનમાં શકા, કાંક્ષા આદિ અતિચાર સ્વરૂપની ન્યુનાધિક પ્રમાણમાં મલિનતા યા ઝાંખપ તા લાવે જ છે. આથી મિથ્યાત્વ તીવ્રદ નમેહનીયને યાહ્ને મિથ્યાત્વમેાહનીયના ઔયિક ભાવ છે જ્યારે સમ્યક્ત્વમાનીયના ઉદય સહિત જે ક'ઈક મલિન સમ્યગ્દર્શન છે તે દર્શનમેહનીયના ક્ષાયેામિક ભાવ છે. સમ્યક્ત્વમેહનીયક ના ઉદયની અપેક્ષાએ ક્ષાયેાપશમિક સમ્યગ્દર્શનને વેદક સમ્યક્ત્વ પણ કહેવાય છે કારણ કે આ સમ્યક્ત્વમાં સમ્યક્ત્વમેહનીયકમેદયનુ વેદન છે. આ જ પ્રમાણે અવિરતિ યાને અસયમમાં વંતા સર્વાં જીવાના અસયમ ચારિત્રમેહનીયના ઔયિકભાવ છે જ્યારે દેશવિરતિ શ્રાવક યા શ્રાવિકા કે જેના ચારિત્રને સયમાસ યમ કહેવાય છે તે તેના સ'યમ'શની અપેક્ષાએ ચારિત્રમેાહનીયના ક્ષયે પશમનિષ્પન્ન ક્ષાયેાપશમિક ભાવ છે, જ્યારે આ ચારિત્રમાં જે અસયમ અશ છે તેની અપેક્ષાએ ચારિત્રમેહના ઔદયિક ભાવ પણ વર્તે છે. વળી શ્રમણ ભગવ ́તના સર્વાંવિરતિચારિત્ર કે જેને સરાગસયમ કહેવાય છે તે પણ તેમાં રહેલા સ યમઅંશની અપેક્ષાએ ચારિત્રમેહનીયને ક્ષાયેાપશમિક ભાવ છે અને ચારિત્રમાં આવતા અતિચારામાં નિમિત્તભૂત તેમાં રહેલા રાગના અંશ ચારિત્રમેાહનીયના ઔયિકભાવ છે.
ક્ષાયે પશમિકભાવ વિભાવ નથી કારણ કે તે તે ચેતનની લબ્ધિએ છે. ચેતનાની વિભાવદશામાં કારણુ કના ઉય છે. નહિં કે તેને ક્ષયે।પશમ. જેમ કોઈપણુ ઘાતીકમ ના ઉદય ચેતનલબ્ધિના ખાધક યા ઘાતક જ હાય સાધક નહિ, તેવી જ રીતે કઈ પણ ઘાતીકાં ક્ષયાપશમ ચેતનલબ્ધિના અશના પ્રાગટયમાં સાધકતમ છે જેથી તે વભાવ નથી પર ંતુ આપણે ચાલુ પ્રકરણમાં મૂળ કર્યાંના તેના અવાંતર ભેદેની અવિવક્ષાએ-ક્ષાયે પશમિકભાવને શુદ્ધ અશુદ્ધ વૈભાવિકભાવ કહ્યો
છે કારણ કે ચારે ઘાતી અથવા મહુનીયના બેઉ ભેદ ગણતા પાંચે ઘાતીકમાંના યેાપશમની સાથે સાથે તે તે કર્માંના ઔયિકભાત્ર પણ અવશ્ય હાય છે જે ચેતનાના વૈભાવિકભાવ છે. ખીજું ક્ષાયેાપશમિક ભાવે પ્રગટ થયેલી ચેતનલબ્ધિ સ`પૂર્ણ લબ્ધિને અનંતમે ભાગ માત્ર જ છે, જ્યારે આવરણુ અતરાય યા વિકાર સ્વરૂપે ઘાત પામેલી

Page #92

રૂપી અને અરૂપી દ્રવ્યનું સ્વરૂપ અને કર્મપ્રકૃતિના મૂળ આઠ ભેદ ] [ ૭૫ અર્થાત્ કર્મ ભાર નીચે દબાયેલી છે તે લબ્ધિ સંપૂર્ણ લબ્ધિને અનંતબહુભાગપ્રમાણ છે જેમાં તે તે કમેને ઉદય નિમિત્ત છે. આથી જ્યારે
ક્ષાપશમિક જ્ઞાન સાથે ઔદયિકભાવે અજ્ઞાન ભળેલું છે, ક્ષાપશમિક દર્શન સાથે ઔદયિકભાવે અદર્શન ભળેલું છે,
,, વીર્ય , , અવીર્ય ,, , ક્ષાપશમિક સમ્યગદર્શન સાથે ઔદયિક ભાવે વેદક સમ્યકત્વ ભળેલું છે,
, દેશવિરતિચારિત્ર , , અસંયમ ભળે છે અને
, સર્વવિરતિચારિત્ર ,, ,, રાગ ભળે છે, ત્યારે ઘાતીકના પિશમભાવને શુદ્ધાશુદ્ધ ભાવિકભાવ કહેવામાં જે હેતુ છે તેની સ્પષ્ટતા થઈ જાય છે.
અઘાતી કર્મો:–વેદનીય, આયુ, નામ અને ગોત્રમાં ક્ષાપશમિકભાવ પ્રાપ્ત ન થાય કારણ કે તે ચૈતન્ય લબ્ધિના ઘાતમાં કે પ્રગટીકરણમાં નિમિત્ત નથી.
આ રીતે આઠે કમેન ભાવિકભાવનું સ્વરૂપ કહ્યું. વધુ સ્પષ્ટતા ખાતર આપણે સર્વ લબ્ધિઓનું સ્વાભાવિક શુદ્ધ સ્વરૂપ તેમજ ભાવિક અશુદ્ધ સ્વરૂપ કેવું છે તે જોઈએ.
૩૪. જ્ઞાન-દર્શન લબ્ધિનું શુદ્ધ-અશુદ્ધ સ્વરૂપઃ (1) શ્રી કેવળી ભગવંતેની જ્ઞાન અને દર્શનલબ્ધિ અત્યંત શુદ્ધ અર્થાત્ ક્ષાયિકભાવની છે, કારણ કે આ લબ્ધિઓ જ્ઞાનાવરણીય તેમજ દર્શનાવરણીય કર્મોના સંપૂર્ણ ક્ષય થવાથી પ્રગટ થઈ છે. આવરણ કમેના સંપૂર્ણ ક્ષયથી પ્રગટ થઈ હોવાથી આ ક્ષાયિક જ્ઞાન અને ક્ષાયિકદર્શન જેને અનુક્રમે કેવળજ્ઞાન અને કેવળદર્શન કહેવાય છે તે અત્યંત શુદ્ધ અને સંપૂર્ણ છે. આથી શ્રી કેવળી ભગવંતેને સર્વ દેશકાળવત યમાત્રનું જ્ઞાન અને દર્શન નિરંતર યુગપત્ વતે છે. છદ્મસ્થ જીવનું જ્ઞાન ક્ષાપશમિક ભાવનું છે. ક્ષાપશમિક જ્ઞાન અપૂર્ણ છે તે આ પૂર્વે દર્શાવ્યું છે. | (i) ક્ષાપશમિક જ્ઞાન પ્રયોગકૃત છે કારણ કે તે જ્ઞાનમાં ય પ્રતિ ઉપયોગ મૂક પડે છે. જે અર્થ પ્રતિ આપણે ઉપગ (લક્ષ) ન હોય તે આપણી નજર આગળથી પસાર થવા છતાં પણ આપણને તે અર્થનું દર્શન કે જ્ઞાન થતું નથી. વળી આ પ્રવેગકૃત જ્ઞાનક્રિયા પ્રજનપૂર્વક થાય છે કારણ કે અત્રે રાગ વતે છે. (માત્ર છદ્મસ્થ વીતરાગનું જ્ઞાન ક્ષાપશમિક હોવા છતાં ત્યાં રાગ-દ્વેષ રહિતતા છે. આ સ્થિતિ માત્ર અંતર્મુહૂર્તની જ છે.) આથી વિપરીત ક્ષાયિકજ્ઞાન સહજ છે. કારણ કે તે સ્વાભાવિક છે. ત્યાં પગ વર્તતે નથી. પ્રયજન પણ નથી કારણ કે કેવળજ્ઞાની ભગવંતે નિરીહ, સંતૃપ્ત અને કૃતકૃત્ય છે.

Page #93

૭૬ ]
66
[ શ્રી જિનપ્રણીત કવિજ્ઞાન શ્રી પ્રવચનસારના પ્રથમ અધ્યયનની ખાવનમી ગાથાની ટીકામાં ટીકાકારે વીતરાગ કેવળી ભગવંતની જાણવાની ક્રિયાને “ જ્ઞપ્તિક્રિયા ” અને રાગ-દ્વેષ અને માહપૂર્વક છદ્મસ્થની પદ્માને જાણુવારૂપ ક્રિયાને જ્ઞેયા પરિણમન ક્રિયા ”ની સાÖકસંજ્ઞા આપી છે. જેવી રીતે અરિસા સમ્મૂખ પડેલા સર્વ પદાર્થાંનું પ્રતિબિબ અરિસામાં પડે છે છતાં પણ અરિસો તે શુભાશુભ પાર્ઘાથી લિપાતા નથી તેવી જ રીતે જગતનું સÖજ્ઞેય કેવળજ્ઞાનમાં પ્રતિબિંખિત થાય છે છતાં પણ કેવળીભગવંતે તે જ્ઞેયથી કોઈ પણ ભાવે લિપ્ત થતા નથી અર્થાત્ તેમને જ્ઞેયમાં રાગ-દ્વેષ, મેહ, કર્તા, ભેાક્તા આદિ કોઈપણ ભાવ વતતા નથી. તેએ માત્ર શુદ્ધ જ્ઞાતા-દ્રષ્ટા જ છે. ટૂંકમાં એમ કહી શકાય કે જાણવા માટે આપણે ( રાગી જીવા) જ્ઞેયમાં ઝૂમીએ છીએ જ્યારે કેવળી ભગવતના જ્ઞાનમાં સÖજ્ઞેય ડૂબે છે, કેવળી ભગવત જાણવા જતા નથી છતાં તેમને સત્ર જ્ઞેય જણાય છે. આપણે જાણવા જઈ એ છીએ છતાં કઈક જ જાણીએ છીએ.
(iii) ક્ષાયિકજ્ઞાન જેમ સ`વ્યાપક છે તેમ તે પરમસૂક્ષ્મ પણુ છે કારણ કે તે જ્ઞાનમાં સમયાન્તરને પણ અનુગમ વતે છે અર્થાત્ સૂક્ષ્મમાં સૂક્ષ્મ ભેદ પણ તેમાં પરખાય છે. આથી વિપરીત ક્ષાયે પશમિક જ્ઞાન સ્થૂલ છે કારણ કે તેમાં સમયાન્તરે થતા અભેદ કળાતા નથી. અસખ્ય સમયાન્તરે થતા ભેદ જ આ જ્ઞાન પામી શકે છે.
(iv) આ પૂર્વે કહેવાઈ ગયુ છે તેમ ક્ષાયેાપશમિક જ્ઞાન ક્રમિક છે. ભિન્ન ભિન્ન સમયની તેની ખેાધલબ્ધિની અપૂર્ણતાની માત્રામાં ન્યુનાધિકતા હેાવાથી વિષમતા છે, જ્યારે કેવળજ્ઞાન અક્રમિક યાને યુગપત છે. સમય સમયના તેના જ્ઞાન દર્શન સંપૂર્ણ હાવાથી તેમાં કાળકૃત અર્થાત્ ઊર્ધ્વ મુખિ વિષમતા પણ નથી.
(v) પાંચ મહાવ્રતધારી મુનિભગવંતે સંયમ અને સ્વાધ્યાયથી સંપૂર્ણ શ્રુતજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરી શ્રુતકેવળી બની શકે છે છતાં પણ તે જ્ઞાન ક્ષાયેાપશમિક જ છે. ક્ષાયિક જ્ઞાનની પ્રાપ્તિ માત્ર સ્વાધ્યાયથી નહિ પરંતુ ઉપયેગમાંથી માહભાવના સંપૂર્ણ નાશ થકી જ પ્રાપ્ત થઈ શકે છે અર્થાત્ વીતરાગતાની પ્રાપ્તિથી જ સજ્ઞતા પ્રાપ્ત થાય છે. કેવળજ્ઞાનમાં જ્ઞેયમાત્રનું જ્ઞાન વર્તે છે તેવું ઘણા બુદ્ધિશાળી વિદ્વાનેા માની શકતા નથી. આવું વિશાળ જ્ઞાન એક વ્યક્તિ પામી શકે તે તેએની બુદ્ધિમાં ઉતરતું નથી અને પેાતાની બુદ્ધિ પર અત્યંત વિશ્વાસ ધરાવતા આ વિદ્વાના કેવળજ્ઞાનીની સાંતા સ્વીકારતા નથી. જ્યાં કેવળજ્ઞાનની સર્વજ્ઞતા અસ્વીકાય હાય ત્યાં આગમ પ્રમાણ પણ તેમને અસ્વીકાય હાય તે સ્વાભાવિક છે. પરંતુ સČજ્ઞતાનું સાતત્ય માત્ર આગમપ્રમાણ પર જ આધારિત નથી. નિમ્ન વિચારણાથી તે બુદ્ધિગમ્ય પણ થઈ શકે છે અર્થાત્ અનુમાનપ્રમાણુથી પણ સિદ્ધ છે.
દ્રવ્ય અને તેના ગુણનેા તાદાત્મ્ય સમ ́ધ છે. ગુણુ રહિત દ્રવ્ય હાય નહિ. જીવ દ્રવ્ય છે અને જ્ઞાન તેના ગુણ છે તેથી જ્ઞાન રહિત આત્મા કદાપિ હેાઈ ના શકે. જ્ઞાનને

Page #94

રૂપી અને અરૂપી દ્રવ્યનું સ્વરૂપ અને કર્મપ્રકૃતિના મૂળ આઠ ભેદ ] [ ૭૭ સ્વભાવ જાણવાનો છે તેથી આત્મા કદાપિ જાણ્યા વિના રહી શકે નહિ. જાણવા માટે જીવને અન્ય કોઈપણ પદાર્થની નિમિત્તતા બીલકુલ આવશ્યક નથી. નિમિત્ત તે માત્ર વિભાવ ભાવવા માટે જ આવશ્યક છે, પરંતુ જ્ઞાન તે જીવને સ્વભાવ છે. સ્વભાવને ભાવવા માટે કેઈ નિમિત્તની જરૂર નથી. પરંતુ સંસારી જીવ પુદ્ગલના બદ્ધસંબંધથી વિભાવદશાને પામેલ હોવાથી મતિ અને શ્રુતજ્ઞાનીને ઈન્દ્રિય અને મનની સહાયતાની જરૂર પડે છે. પુદ્ગલથી બનેલ ઈન્દ્રિયો અને મને જડ હોવાથી તેમનામાં જ્ઞાન નથી છતાં પણ તેના આલંબને આત્મા જેઈ, જાણ અને વેદન કરી શકે છે. જેમ ચાલવાની શક્તિ આખરે તે લંગડાની છે છતાં પણ પિતે પંગુ થઈ ગયો હોવાથી જેનામાં ચાલવાની શક્તિ છે જ નહિ તેવી લાકડીના આલંબનપૂર્વક જ તે ચાલી શકે છે, તેવી જ રીતે ઘાતકમેના બદ્ધસંબંધથી જેની ચેતના ઘાયલ થઈ ગઈ છે તે સંસારી આત્માને મતિ અને શ્રુતજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ માટે જડ ઈન્દ્રિયે અને મનની મદદ લેવી પડે છે.
અત્રે મુદ્દો એ છે કે જોવા અને જાણવાની શક્તિ જીવની પિતાની છે. આ શક્તિ તેને કોઈ અન્ય દ્વારા પ્રાપ્ત થઈ નથી પરંતુ અનાદિ કાળથી જીવ સાથે વ્યાપિને રહી છે અને સદાકાળ માટે તે જીવ સાથે જ રહે છે. જો કે અનાદિ કાળથી કર્મના સંબંધે તેની જ્ઞાનલબ્ધિને બહુજ મોટો ભાગ આવરણ કર્મોની નીચે દબાઈ ગયો હોવા છતાં પણ તે જ્ઞાનલબ્ધિને એક અંશ પણ નાશ પામે નથી. સ્વભાવને કદાપિ નાશ થાય નહિ. જ્યારે આત્માની ચેતનશક્તિ પરના આવરણે દૂર થઈ જાય છે ત્યારે, તેની જ્ઞાન-દર્શનાદિ સર્વ લબ્ધિઓ સંપૂર્ણ પણે પ્રગટ થાય છે. જ્ઞાન અને દર્શન લબ્ધિ સંપૂર્ણ તે ત્યારે જ કહી શકાય કે જ્યારે જીવને દેશકાળથી અબાધિત શેયમાત્રનું જ્ઞાતૃત્વ અને દ્રષ્યત્વ યુગપત નિરંતર વર્તતું હોય. આમ છતાં પણ અસત્ કલ્પનાએ માને કે કેવળજ્ઞાનીનું જ્ઞાન સંપૂર્ણ નથી. શ્રી કેવળી ભગવંતના “અ” પદાર્થોને જાણવારૂપ કાર્ય અને “બ” પદાર્થોના ન જાણુવારૂપ કાર્ય વચ્ચે ભેદ છે. કાર્યભેદે કારણભેદ પણ માન જ રહ્યો. આથી કેવળજ્ઞાનીને “બ” પદાર્થનું જ્ઞાન નથી તેમાં કઈ હેતુ તે જરૂર પ્રાપ્ત થ જ જોઈએ. પરંતુ કેવળજ્ઞાનીને સર્વ સેય પ્રતિ એક સરખે માત્ર શુદ્ધ જ્ઞાતા-દ્રષ્ટા ભાવ જ છે. સ્વયં નિરીહ, સંતૃપ્ત, અને કૃતકૃત્ય હોવાથી કઈ પણ યમાં તેને ઉપયોગ નથી. આ રીતે કેવળી ભગવંતને સર્વ ય પ્રતિ અનુપગ સ્વરૂપે એક સરખે જ સંબંધ હોવાથી તેમને અમુક પદાર્થનું જ્ઞાતૃત્વ વતે અને અમુક પદાર્થનું અજ્ઞાતૃત્વ વાતે તેવા કાર્ય ભેદ માટે કોઈ હેતુ યાને કે કારણ જ નથી તેથી તેમને સર્વ શેયનું સંપૂર્ણ જ્ઞાતૃત્વ વતે છે તેમ માનવું જ રહ્યું. જે તમે એમ કહેતા હો કે તેમને દૂર દેશ અને દૂર કાળવત પદાર્થોનું જ્ઞાન ન હોઈ શકે તે તેના સમાધાનમાં જણાવવાનું કે આત્મપ્રત્યક્ષ ક્ષાયિક જ્ઞાન નિરાલંબન જ્ઞાન છે તેથી તેમાં દેશ, કાળ યા અન્ય કોઈ પણ પ્રતિબંધક હોઈ જ ના શકે. છદ્મસ્થનું મતિ

Page #95

૭૮ ]
[ શ્રી જિનપ્રણીત કર્મ વિજ્ઞાન અને શ્રુતજ્ઞાન ઇન્દ્રિય અને મનની સહાયતાપૂર્વક થતું હોવાથી તે જ્ઞાન પરિમિત જ હોય કારણકે ઇદ્રિય અને મનની શક્તિ પરિમિત છે. ઈન્દ્રિયની અર્થગ્રહણ શક્તિ દેશથી અને મનની કાળથી મર્યાદિત હોય છે. અવધિ અને મન:પર્યવ જ્ઞાનમાં ઈન્દ્રિય અને મનનું આલંબન ન હોવા છતાં પણ તે સર્વ ક્ષાપશમિક ભાવના હેવાથી ક્રમપૂર્વક પ્રવર્તતા હોય છે. ક્રમપૂર્વકજ્ઞાન સંપૂર્ણતાને કદાપિ પામી શકે નહિ. આગળ ઉપર જ્યારે આપણે જ્ઞાનાવરણીય અને દર્શનાવરણીય કર્મોના કાર્યને વિચાર કરીશું ત્યારે ક્ષાપશમિક જ્ઞાન શા માટે સંપૂર્ણતાને પામી શકતું નથી તે ગણિતના સિદ્ધાંતથી સિદ્ધ કરીશું” આથી ક્ષાયિકજ્ઞાન અને દર્શનમાં સંપૂર્ણ યનું જ્ઞાન તેમજ દર્શન નિરંતર વતે છે તેવો નિશ્ચય અવધારે તેમાં જ આપણું કલ્યાણ છે.
૩૫. ચારિત્રલબ્ધિ અને તપલબ્ધિનું શુદ્ધાશુદ્ધ સ્વરૂપઃ શુદ્રમાં શુક્ર જીવ અર્થાત્ સૂક્ષમ નિગદથી લઈ સંજ્ઞી પંચેન્દ્રિય મનુષ્ય, દેવાદિ સર્વ માં દેહાધ્યાસની અભિવ્યક્તિ સ્વરૂપ આહાર, ભય, મૈથુન અને પરિગ્રહ એ ચારે સંજ્ઞાઓ અનાદિ કાળથી પ્રાપ્ત થઈ છે. “આ દેહ તે જ હું” તે પ્રમાણે જડ પદુગલિક શરીર અને તેથી વિલક્ષણ અને અત્યંત ભિન્ન ચેતન સ્વરૂપ પિતાના આત્મામાં અભેદભાવ દેહાધ્યાસ છે. આ દેહાધ્યાસ મિથ્યાત્વ મેહનીય કર્મોદયનિષ્પન્ન મિથ્યાદર્શન યાને મિથ્યાત્વનું કાર્ય છે. મિથ્યાદષ્ટિ ને દેહ અત્યંત પ્રિય હોય છે. તેમના માટે દેહ ભેગનું સાધન છે. અનાદિકાળથી પાંચે ઈન્દ્રિયના વિષયેના ભેગમાં સર્વ જી સુખ માણતા આવ્યા છે. જે વિષયના ભંગ અને ઉપભોગમાં તીવ્ર સુખબુદ્ધિ હોય છે, તેવા વિષયો પ્રતિ તેમજ તે વિષયની પ્રાપ્તિના નિમિત્ત પ્રતિ તેઓને તીવ્ર રાગભાવ હોય છે. સર્વ વિષયસુખમાં શિરોમણિ સમાન સ્પર્શેન્દ્રિય વિષયક કામસુખની વાંછનાએ વિજાતીય વ્યક્તિ પ્રતિ કામરાગ; સગા, નેહી મિત્રાદિ પ્રતિ નેહરાગ; પિતાની કામનાઓને, વસ્તુપ્રતિના પિતાના અભિગમને, પિતાની માન્યતાઓને, પિતાના ભૌતિક હિતાહિતની દષ્ટિએ કરેલા વસ્તસ્વરૂપના મૂલ્યાંકનને, ટૂંકમાં પિતાની દષ્ટિ પ્રતિ તેમજ પિતાને અનુકુળ દષ્ટિ ધરાવનાર પ્રતિ દષ્ટિરાગ; એમ અનેક પ્રકારે તીવ્ર રાગભાવને પ્રાપ્ત મિથ્યાદષ્ટિ જીવે છે તે રાગસ્થાનેથી વિપરીત સ્થાને પ્રતિ તીવ્ર દ્વેષભાવને પણ પ્રાપ્ત થયા હોય છે. રાગ વિના ઠેષ સંભવ નથી. જે રાગ રહિત છે તે નિયમ દ્વેષ રહિત હોય છે. આથી જે વીતરાગ છે તે અવશ્ય વીતષ પણ છે.
રાગ-દ્વેષ ચારિત્રનો વિકાર છે, ચારિત્રહ છે, ચારિત્રમૂઢતા છે. જેની દૃષ્ટિ વિકૃત હેય તેનું વર્તન અર્થાત્ ચરિત્ર પણ વિકૃત જ હેય. પરંતુ ચારિત્રગુણ યા લબ્ધિ એટલે શું? ચેતને પગની ચર્ચા અથત રમણતા ચારિત્ર કહેવાય છે. ચેતને પગની પરમાં રમણતા ચારિત્રને વિકાર છે, અશુદ્ધચારિત્ર લબ્ધિ છે; અને સ્વાત્મામાં રમણતા શુદ્ધ ચારિત્રલબ્ધિ છે. ચેતને પગની આત્મતર પદાર્થોમાં રમણતા, ભિન્ન ભિન્ન પર

Page #96

રૂપી અને અરૂપી દ્રવ્યનું સ્વરૂપ અને કર્મપ્રકૃતિના આઠ મૂળ ભેદ ] [ ૭૯ પદાર્થોમાં ઉપયોગનું અત્ર તત્ર ભટકવું નિષ્કારણ નથી. પરમાં કોંભાવ, પરમ ભક્તાભાવ, પરમાં સુખબુદ્ધિ, પરમાં રાગદ્વેષ, પરની ઈષ, પરમાં સ્વાર્થ, પર ભય, પરમાં રતિ યા અરતિ, ઈત્યાદિ અનેક પ્રકારના ભાવપૂર્વક મેહદશાને પામેલે તે આત્મા નિરંતર પરમાં જ રમ્યા કરે છે. આ સર્વ ભાવે મોહ યાને મૂછ છે. અનંત, અવ્યાબાધ, શાશ્વત, અને પરમસુખને સ્વયં જ્યારે જેમાં આ સુખને અંશ પણ નથી તેવા જડ. પૌગલિક વિષમાંથી સુખ મેળવવાના ફાંફાં મારે છે તે મૂઢતા નહિ તે શું છે? એક સમય પણ આત્માભિમુખ ન થતા નિરંતર પર પદાર્થોમાં, પછી તે સજાતીય હોય યા વિજાતીય, દેહભાવે ઉપગનું પરાભિમુખપણું એ તે લેટ માટે છેતરાં ખાંડતા અને તેલ માટે રેતી પલતા મૂઢ જેવી જ નહિ પરંતુ તેથી પણ મહાભયંકર મૂઢતા છે કારણ કે મહાભયંકર દાવાનળ સમાન અનંત સંસારનું તે કારણ છે. ઉપરોક્ત સર્વ મોહભાવે તેમજ ક્રોધ, માન, માયા, લેભસ્વરૂપ કષા ચારિત્રમહનીયકર્મોદયનિષ્પન્ન ઔદયિક ભાવે છે અને તે સર્વને રાગ અને દ્વેષમાં સમાવેશ થાય છે. તે સર્વ મેહભાના મૂળમાં ઈન્દ્રિયના વિષયેની ભેગેચ્છા યાને અસંયમ છે. આધ્યાત્મિક પ્રગતિને રૂંધનાર રાગ અને દ્વેષજન્ય કષાયભાવે છે.
આત્માની સમ્યગદર્શન લબ્ધિ અવરોધક તીવ્રતિતીવ્ર રાગદ્વેષના સંસ્કારે છે. આત્માની દેશવિરતિ અર્થાત્ સંયમસંયમ લબ્ધિ અવરોધક તીવ્ર રાગદ્વેષના સંસ્કાર છે. આત્માની સર્વવિરતિ અર્થાત્ સરાગસંયમ લબ્ધિ-અવરોધક મંદ રાગદ્વેષના સંસ્કાર છે, અને માત્માની યથાખ્યાત ચારિત્ર અર્થાત્ શુદ્ધ અનંત ચારિત્રલબ્ધિ અવરોધક મંદાતિમંદ રાગના સંસ્કારે છે. કર્મવિજ્ઞાનની પરિભાષામાં ઉપરોક્ત ચારે પ્રકારની ચેતનલબ્ધિ અવરોધક સંસ્કારોને અનુક્રમે અનંતાનુબંધી કષાય, અપ્રત્યાખ્યાનાવરણીય, પ્રત્યાખ્યાનાવરણીય કષાય અને સંજવલન કષાય કહેવાય છે. આવા અનાદિ મિથ્યાદષ્ટિ ભવ્ય આત્માઓ પણ કાળ લબ્ધિ (મેક્ષકાળ નજદીક આવતા) પામી આધ્યાત્મિક ઉન્નતિ પણ પ્રાપ્ત કરે છે. આ સંસારચક્રમાં અનંતકાળ ભટકતા ભટક્તા અનંતાનંત દુખે વેદી વેદીને અનેક પ્રકારની પછડાતે ખાઈ ખાઈને અનાયાસે યા ગુરુ આદિના ઉપદેશાદિ નિમિત્તોથી આ અનાદિમિથ્યાદષ્ટિ જીવના અત્યંત તીવ્ર મૂછની આત્યંતિક્તાની હાની થયે તેને મોક્ષમાર્ગને ઉપદેશ સાંભળવાની રુચિ જાગૃત થાય છે, અને તેમાં શ્રદ્ધાવંત બને છે. મિથ્યાદષ્ટિ મટી તે સમ્યગદષ્ટિ બને છે, અર્થાત્ તેને સમ્યકત્વ લબ્ધિ પ્રાપ્ત થાય છે. અત્રે એ ખાસ નેધવાનું છે કે પોતાની નિપુણ બુદ્ધિપૂર્વક નવતત્વના સ્વરૂપનું જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરી આત્મા અને દેહમાં ભેદ છે તે બૌદ્ધિક નિર્ણય પણ જીવ કરે છે, અને “હું ચેતનસ્વરૂપ છું” “આ દેહથી ભિન્ન જ્ઞાયકભાવ માત્ર છું.” ઈત્યાદિ વચને ચાર પણ કરે છે તેથી આત્માને સમ્યગદર્શન લબ્ધ થયું છે તેમ ન કહી શકાય કારણ કે આ આત્મા અને દેહમાં ભેદનું બૌદ્ધિક જ્ઞાન તે જ્ઞાનાવરણીયકર્મના ક્ષપશમનિષ્પન્ન

Page #97

૮૦ ]
[ શ્રી જિનપ્રણીત ક*વિજ્ઞાન જ્ઞાન છે ને તે માત્ર બુદ્ધિસ્પશી છે. પરંતુ આ જ્ઞાન અંતર'ગસ્પર્શી હાય અર્થાત્ તે આત્મપ્રતીત થાય ત્યારે જ તે સમ્યગ્દર્શન કહેવાય અને તે દનાવરણીયક ના ક્ષચેાપશમનિષ્પન્ન ( યા ઉપશમ યા ક્ષયનિષ્પન્ન પણ હાઈ શકે) સમ્યક્ત્વ છે. રાગ -દ્વેષની મંદતા તેમ જ અકદાગ્રહ સ્વરૂપ પ્રથમભાવ, મેાક્ષની તીવ્ર ઇચ્છા સ્વરૂપ સવેગભાવ, સસારપ્રતિ અરુચિ સ્વરૂપ નિવેદભાવ, જિનપ્રણીત તત્ત્વામાં શ્રદ્ધાન સ્વરૂપ આસ્તિકયભાવ તથા સાંસારિક દુ:ખાથી પીડાતા જીવા પ્રતિ કારુણ્યભાવ, આ સ સમ્યગ્દષ્ટ આત્માઓની પહેચાન કરાવી શકે છે. આ સમ્યગ્દષ્ટિ આત્માના ઉપયાગમાંથી માહસ્વરૂપ વિકાર જેમ જેમ માં થતા જાય છે તેમ તેમ તેના અસયમિ ચારિત્રની વિકૃતિ ઘટતી જાય છે અને જ્યારે તે માઢુભાવ અત્યંત મંદ થયે વિષયામાં ભાગ અને સુખબુદ્ધિ નષ્ટપ્રાયઃ થઈ જાય છે ત્યારે તે સર્વ પરિગ્રહના ત્યાગ કરી મેક્ષમા ના પ'થી બને છે, અને જ્યારે તેના ઉપયોગ માહભાવથી અત્યંત રહિત થઈ શુદ્ધ નિર્માંળ અને છે ત્યારે તે વીતરાગ મહાત્માનું' ચારિત્ર યથાખ્યાત ચારિત્ર કહેવાય છે. આ જ શુદ્ધ ચારિત્ર લબ્ધિ છે. અનંત ચારિત્ર છે, સ્વભાવ ચારિત્ર છે જે પરમાનંદના અનુભવ રૂપ
છે.
તપલબ્ધિને ચારિત્રલબ્ધિમાં વણી લેવામાં આવી છે કારણકે ચારિત્ર કારણ છે અને તપ કાય છે. વિષયાના ભેગમાં સુખની ભ્રાંત માન્યતાથી પ્રેરાઈ માહિત જીવના જ્ઞાનાપયેગ નિરંતર પરમાં જ રમતા રહે છે. તેણે ઇચ્છેલા વિષયેાની પ્રાપ્તિ થયા પછી પણ તે ઇચ્છા રહિત થતે। નથી. તેમજ સતૃપ્ત થતા નથી. પ્રાપ્તવિષયાના ભાગથી તૃપ્તિ થવાની વાત તે દૂર રહી પરતુ જેના અંત નથી એવા ન ભાગવેલા વિષયેાની ઇચ્છામાં આવા જીવે નિર'તર તપતા જ હાય છે. આ પરની ઇચ્છામાં તપન-પરની તરસ, તલસાટ, અતૃપ્તિ એ સ` વિકૃત તપલબ્ધિ છે. આ રીતે ચારિત્રમેાહના વિકારલિપ્ત ચેતને પયેાગ હુંમેશા પરની ઇચ્છામાં તપ્યા કરતા હાય છે. આથી જેનુ' ચારિત્રમેાહિત યાને વિકૃત છે તેના તપ ગુણુ પણ વિકૃત છે. આથી વિપરીત શુદ્ધ યાને વીતરાગચારિત્ર ઇચ્છા માત્રથી રહિત છે કારણ કે તે સંતૃપ્ત છે. આત્માની આ સંતૃપ્ત અવસ્થા શુદ્ધ તપ લબ્ધિ છે, તપલબ્ધિની સંપૂર્ણતા છે, અનતતા છે. અત્રે કોઈ શ`કા કરે છે કે શાસ્ત્રમાં તે “ ઇચ્છાનિરોધ ” ને તપ કહેલ છે. વાત તે બરાબર છે પરંતુ તપ મા લક્ષણ ઉપરિત છે કારણકે ત્યાં સાધનમાં સાધ્યનેના ઉપચાર છે. ઇચ્છામાત્રથી રહિત સ્ત્રમાંતૃપ્તિ અર્થાત્ નિરીહપણું અને સ ંતૃપ્ત અવસ્થા શુદ્ધ તપલબ્ધિ છે, જે સાધ્ય છે. આ સાધ્યની સિદ્ધિ માટે પરની ઇચ્છાનેા નિરાધ” સાધન છે, અને આ સાધનને જ ઉપચારથી સાધ્ય કહેલ છે. જો આમ ન માનીએ તે જે સતૃપ્ત અને નિરીહ છે તે સિદ્ધાત્મામાં ઇચ્છા નિરોધ સ્વરૂપ તપ કેવી રીતે ઘટે? તપ તે જીવ માત્રનું લક્ષણ કહ્યું છે. તેથી તે સ'સારી તેમજ સિદ્ધાત્મામાં પણ વ્યાપ્ત થવું જોઈએ; તેથી પરની ઇચ્છામાં તપન અશુદ્ધ તપલબ્ધિ અને સ્વમાં તૃપ્તિ અર્થાત્ સંતૃપ્ત અવસ્થા શુદ્ધ તપલબ્ધિ છે.
66

Page #98

રૂપી અને અરૂપી દ્રબ્યાનુ સ્વરૂપ અને કર્મ પ્રકૃતિના મૂળ આઠ ભેદ ]
[ ૮૧
આ લક્ષણ અનુપચરિત હાવાથી નિશ્ચયલક્ષણ છે. ૫'ચમહાવ્રતને ધમ કહીએ છીએ ત્યાં પણ આ પ્રમાણેના ઉપચાર જ છે, કારણ કે પંચમહાવ્રતાઢિ પરમાન’ક્રમય સ્વભાવ ધર્મસ્વરૂપ સાધ્યનું સાધન છે.
રાગી જીવાને ચેતનેાપયેગ પરમાં ચર્યાં કરતા રહી નિર`તર સુખ અને દુઃખના આવના વેદી રહ્યો છે અને પેાતાના જ પરમાન સ્વરૂપ આત્માનંદથી વ ́ચિત થઈ રહ્યો છે. જ્યાં સુધી વિષયસુખના ભગવટો છે અથવા તેની ઇચ્છા છે ત્યાં સુધી જીવ શાશ્વત, સ્વાધીન અને સપૂર્ણ એવા આત્માનંદનુ વેદન છે જેમાં તે શુદ્ધ ચારિત્રલબ્ધિને પામી શકતા નથી.
૩૭. વીર્યાદિલબ્ધિનું શુદ્ધાશુદ્ધ સ્વરૂપઃ— જીવે તેની અનાહિકાલીન સૂક્ષ્મ સાધારણ નિગેાદપર્યાયમાં અનંતાનંત પુદ્ગલપરાવર્તન કાળ વીતાવ્યેા છે. જીવની આ હીનમાં હીન અવસ્થા છે, જેમાં લગભગ જડવત્ કહી શકાય તેટલી હદે તેની ચેતના ક ભાર નીચે દમાયેલી હાય છે. આ અવસ્થામાંથી પ્રગતિ કરતા કરતા સૂક્ષ્મમાંથી બાદર, સાધારણમાંથી પ્રત્યેક, સ્થાવરમાંથી અસ'જ્ઞીત્રસ અને અંતે સન્ની ૫'ચેન્દ્રિય પર્યાય પણ પ્રાપ્ત કરે છે. આ અંતિમ પર્યાયમાં મનુષ્યપણે ભવ્યાત્મા પ્રગતિની ચરમસીમા-મેાક્ષને પણ પ્રાપ્ત કરી શકે છે. આ બધી પ્રગતિ કઈ શક્તિથી થાય છે ?
જ્ઞાનલબ્ધિના વિકાસની દૃષ્ટિએ જોઈએ તા સ્થાવર યાગ્ય એધસ'જ્ઞામાંથી અસ'જ્ઞી ત્રસ યેાગ્ય હેતુવાદે પદેશિકી સ`જ્ઞા± અને તેની ઉપર સ'ની યાગ્ય દ્રીકાલિકી સ'જ્ઞા અને અ ંત મેાક્ષના બીજ સમાન દ્રષ્ટિવાદે।પદેશિકી સ'જ્ઞા પર્યંતના વિકાસમાં કઈ શક્તિ કામ કરી રહી છે? આ સર્વ શક્તિ તે આત્માની વીયલબ્ધિ છે. ખળ, ઉત્સાહ, પરાક્રમ, શક્તિ, ચેષ્ટા, પુરુષાથ આદિ આ વીના જ પર્યાય શબ્દો છે. આત્માની સર્વ શક્તિના વિકાસના આધાર આત્મવીય છે.
આત્માને અભ્યુદય અર્થાત્ ભૌતિક આખાદિ, સુખ, સમૃદ્ધિ આદિ અભિષ્ટ (ઇષ્ટ) હેાય યા નિઃશ્રેયસ અર્થાત્ આત્મસુખ-મેક્ષ ઈષ્ટ હાય તે સની પ્રાપ્તિ માટે જોઈતા ઉત્સાહ, પ્રયત્ન આદિ આત્માની વીય લબ્ધિ પર આધાર રાખે છે. જે ઘાતીકમ આત્મવીયના પ્રવતનમાં વિઘ્નયાને અ'તરાય નાખે છે તે વીર્યંન્તરાય કમ છે. ગમે તેટલું પણ ગાઢ અંતરાયકમ આત્મીયના પ્રવતનને સ ંપૂર્ણ પણે અંતરિત કરવાને શક્તિમાન નથી. અપર્યાપ્ત સાધારણ નિગેાદનું લબ્ધિવીય ( પ્રગટવીય) કંઈક અંશે પણ પ્રગટ રહી કાર્ય કરે જ છે જેના લીધે તેમાં કાયયેાગ પ્રવર્તે છે. વીર્યંન્તરાય કર્માંના ક્ષયેાપશમથી પ્રગટ થાય છે તે લબ્ધિવીય કહેવાય છે. જીવ
+ આ સંજ્ઞાના સ્વરૂપ માટે પરિશિષ્ટ જુઓ.
૩. ૧૧

Page #99

૮૨ ]
[ શ્રી જિનપ્રણીત કર્મવિજ્ઞાન પિતાનું લબ્ધિવીર્ય ફેરવી ઈષ્ટપ્રાપ્તિના પ્રયત્ન થકી જે લાભ પ્રાપ્ત કરે છે તે લાભલબ્ધિ છે. જે લાભાન્તરાયકર્મને ઉદય હોય તે તેને ઈષ્ટપ્રાપ્તિને પ્રયત્ન નિષ્ફળ જાય છે, પરંતુ લાભાન્તરાયકર્મના ક્ષપશમે તે તદનુરૂપ લાભ પ્રાપ્ત કરે છે. પ્રાપ્તને ભેગ યા ઉપભેગ તે ભેગલબ્ધિ અને ઉપભેગલબ્ધિ છે. જોગાન્તરાયકર્મને તેમ જ ઉપભેગાન્તરાયને જેટલા પ્રમાણમાં ક્ષોપશમ હોય તેટલા પ્રમાણમાં લબ્ધને ભેગોપભેગા થાય અને જે તેને ઉદય વતે તે ભેગ સામગ્રી છતાં પણ આત્મા તેને ભોગવી શકતું નથી. ભેજન આદિ જે એક જ વખત ગવાય તે ભેગ છે અને વાડી, બંગલા, ગાડી, સ્ત્રી આદિ વારંવાર ભેગાવી શકાય તે ઉપભેગ છે. વળી લાભાન્તરાયના ક્ષપશમથી પ્રાપ્ત સામગ્રીનું દાન ભાવ હેવા છતાં પણ દાનાન્તરાયકર્મને આધીન છે. દાન આપવાની ભાવના હોય, સામગ્રી પણ હોય અને દાનને યોગ્ય પાત્ર પણ હોય છતાં દાનાન્તરાયના ઉદયે દાન થઈ શકતું નથી. - અત્રે એક પ્રશ્ન થાય છે કે જ્ઞાન અને દશનલબ્ધિની ન્યુનાધિકતામાં તે આવરણ કમેને પશમ કારણ છે છતાં પણ આ લબ્ધિઓના વિકાસમાં વીર્યતરાયના ક્ષયોપશમને કારણભૂત કેમ કહેવાય? આનું સમાધાન એ છે કે આવરણુક આત્માની જ્ઞાન-દર્શનલબ્ધિના અનંત બહભાગને આચ્છાદિત કરે છે પરંતુ જે અપૂર્ણ અંશ પ્રગટ છે. તે પ્રગટલબ્ધિના હાનિવૃદ્ધિજન્ય ઊર્ધ્વમુખિ તરતમતાપૂર્વક કમિક પ્રવર્તનમાં કારણભૂત આવરણ કમેને ક્ષયપશમ તે છે પરંતુ આ ક્ષયે પશમ વીતરાયના ક્ષપશમને અનુસાર જ પ્રવર્તે છે. આથી એમ કહી શકાય કે જ્ઞાન-દર્શનાદિલબ્ધિઓના બહુભાગના આચ્છાદનમાં આવરણ કમેને ઉદય અને તે તે લબ્ધિઓના પ્રગટ અનાવૃત અંશના ઊર્ધ્વમુખિ વિષમતાપૂર્વક ક્રમિક પરિણમનમાં અંત્ય (ultimate) કારણ વિયતરાયને ક્ષપશમ છે.
લબ્લિવીર્યમાં હાનિવૃદ્ધિ સંબંધી થડા નિયમો સમજવા જરૂરી છે. વિયતરાયના ક્ષયોપશમથી પ્રગટ લબ્ધિવીર્યના જઘન્ય અંશને વર્યાવિભાગ પ્રતિછેદ યા ટૂંકમાં અવિભાગ અથવા વીણ કહેવાય છે. લબ્ધિવીર્યના પરિમાણના માપનું આ જઘન્ય એકમ (unit) છે. કોઈપણ આત્માના આ લબ્ધિવીર્યનું પરિમાણ અસંખ્ય લેકના પ્રદેશોની સંખ્યા પ્રમાણ વિણુ હોય છે. એકેન્દ્રિય જીવો કરતાં બેઈન્દ્રિયનું લબ્ધિવીર્ય અસંખ્યગુણ હોય છે અને ઉત્તરોત્તર તેઈન્દ્રિય, ચૌરિન્દ્રિય અને પંચેન્દ્રિય જીનું લબ્ધિવીર્ય ઉત્તરોત્તર અસંખ્યગુણ હોય છે. કેઈપણ જીવ કોઈ એક વીર્યસ્થાનમાં સતત પડી રહે તે વધુમાં વધુ ૮ સમય સુધી જ રહી શકે છે. તે પછી તે અવશ્ય નીચેના યા ઉપરના સ્થાને જાય છે. કેઈપણ આત્માનું લબ્ધિવીર્ય ક્ષપશમભાવે એકધારૂં વૃદ્ધિ યા હાની પામે છે તે વૃદ્ધિ યા હાની જઘન્યથી બે સમય અને ઉત્કૃષ્ટ અંતર્મુહૂર્ત સુધી જ હોય છે. આ રીતે ઉત્કૃષ્ટ પ્રતિ અંતમુહ લાપશમિક

Page #100

રૂપી અને અરૂપી દ્રવ્યનું સ્વરૂપ અને કર્મપ્રકૃતિના મૂળ આઠ ભેદ ] [ ૮૩ લબ્ધિવીર્યમાં હાનિવૃદ્ધિને ક્રમ ચાલ્યા કરે છે, જેના કારણે જીવના લબ્ધિવીર્યમાં ઊર્ધ્વમુખિ વિષમતા પ્રાપ્ત થાય છે અને આ લબ્ધિવીર્યના પ્રમાણ અનુસાર સર્વ ક્ષપશમભાવે પરિણમન કરતી લબ્ધિઓ પણ ઊર્ધ્વમુખિ વિષમતા પામે છે અર્થાત ક્રમસમુચ્ચયસ્વરૂપ પરિણમન પ્રાપ્ત કરે છે.
આ રીતે આપણે વિચર્યાદિ પાંચે શુદ્ધાશુદ્ધ અથત ક્ષાપશમિક ભાવે પરિણમેલી લબ્ધિઓનું નિરૂપણ કર્યું. હવે આજ લબ્ધિઓનું શુદ્ધ અર્થાત્ અંતરાયકર્મના સંપૂર્ણ ક્ષયથી પ્રાપ્ત પાંચે ક્ષાયિક લબ્ધિઓનું સ્વરૂપ સમજવા પ્રયત્ન કરીએ.
ક્ષાયિકવીયલબ્ધિ: પુરૂષ પ્રયત્નની સંપૂર્ણ સફળતા અથાત્ સર્વ પ્રજન સિદ્ધ થવાથી આત્માની કૃતકૃત્ય અવસ્થા ક્ષાયિકવીર્યલબ્ધિ કહી શકાય. કઈ કઈ આચાર્યોએ સર્વજ્ઞતાને તે કઈ કઈ આચાર્યોએ સ્વભાવમાં પ્રવૃત્તિને ક્ષાયિકવીર્યલબ્ધિ કહી છે. મને લાગે છે કે ચેતનાના સંપૂર્ણ વિકાસને યાને ચૈતન્યગુણના ઉત્કૃષ્ટ પ્રકર્ષને પણ ક્ષાયિકલબ્ધિ કહેવામાં વધુ જણાતું નથી કારણ કે ચેતનાની સર્વ શક્તિ એ જ ચેતનવીર્ય છે.
ક્ષાયિકલાભલબ્ધિ:–પિતાના આત્માના શુદ્ધસ્વરૂપની પ્રાપ્તિ તે નિશ્ચયથી ક્ષાયિકલાભલબ્ધિ છે. દિગંબર આચાર્યોએ આ લબ્ધિને જે અર્થ કર્યો છે તે સાંપ્રદાયિક તેમજ ઘણે જ વિચિત્ર લાગે છે. તેમના મતે સંગી કેવળી ભગવંતેને તેમની માન્યતા અનુસાર કવળાહાર ન હોવા છતાં પણ સામાન્ય મનુષ્યને જેને કદાપિ લાભ થતું નથી તેવા પરમ શુદ્ધ અનંતબળદાયક સૂમ પરમાણુઓનું પ્રતિસમય પ્રાપ્ત થવું તે ક્ષાયિકલાભ લબ્ધિ છે; પરંતુ આમ માનવાથી સિદ્ધ પરમાત્મા જે દેહરહિત છે ત્યાં ક્ષાયિકલાભલબ્ધિ અવ્યાપ્તિ દેષથી દુષિત થાય છે.
ક્ષાયિક ભેગલબ્ધિ : ક્ષાયિક ઉપભેગલબ્ધિ –નિશ્ચયથી સ્વરૂપ આનંદનું ભેફતૃત્વ ક્ષાયિક ભેગલબ્ધ છે. અને પ્રતિસમય નિરંતર ભકતૃત્વ ક્ષાયિક ઉપભેગલબ્ધિ છે. દિગંબર ગ્રંથમાં શ્રી તીર્થકર ભગવંતેને કુસુમવૃષ્ટિ આદિ અતિશય અને સિંહાસન, છત્ર, ચામર આદિ વિભૂતિઓ પ્રાપ્ત થાય છે તેને અનુક્રમે ક્ષાયિકગ અને ક્ષાયિક ઉપગલબ્ધિ કહી છે. અત્રે આ લક્ષણ પણ સામાન્ય કેવળી ભગવંતે તેમજ સિદ્ધોમાં અવ્યાપ્ત હોવાથી દુષિત થાય છે. આ દેશના નિવારણાર્થે તેઓ કહે છે કે આ લબ્ધિઓના કાર્યમાં શરીર નામકર્મ અને તીર્થંકર નામકર્મની અપેક્ષા રહે છે તેથી સિદ્ધોને શરીર અને તીર્થંકરનામકર્મ ન હોવાથી સિદ્ધોમાં અવ્યાબાધ આનંદ સ્વરૂપે આ લબ્ધિઓ પ્રગટ થાય છે. આપણે તીર્થકર ભગવંતે, સામાન્ય સગી કેવળી ભગવંતે તેમજ સિદ્ધભંગવતેમાં પરમાનન્દના ભેફતૃત્વ સ્વરૂપે જ આ લબ્ધિઓનું ગ્રહણ કર્યું છે. બાકી છત્ર, ચામર, કુસુમવૃષ્ટિ આદિમાં તીર્થકર નામ

Page #101

૮૪ ]
[ શ્રી જિનપ્રણીત કર્મવિજ્ઞાન કર્મને ઉદય પ્રધાનતાએ માનવે તે વધુ યુક્તિયુક્ત જણાય છે. અઘાતી કર્મોના ઉદયને ઘાતકર્મોના ક્ષયથી પ્રાપ્ત લબ્ધિમાં સહકારી કારણુતા ઈષ્ટ નથી.
ક્ષાયિક દાનલબ્ધિ –વ્યવહારદષ્ટિથી પરદ્રવ્ય (આત્માથી ભિન્ન દ્રવ્ય) પરની માલિકીના ભાવને ત્યાગ કરી અન્યને પ્રદાન કરવું તે દાન છે. આ અર્થથી પદ્રવ્ય માત્ર પરથી માલિકીના ભાવના સદંતર અભાવને કદાચ ક્ષાયિક દાનલબ્ધિ કહીએ તે પણ આ લક્ષણ નકારાત્મક હેઈ સંતેષકારક તે નથી જ. ઘણા આચાર્યો પ્રાણિમાત્રને અભયદાન તે ક્ષાયિકાનલબ્ધિ કહે. આ લક્ષણ પણ સંતોષકારક નથી જણાતું. સિદ્ધ ભગવંતમાં અભયદાન ઘટી ના શકે.
કર્મ ગ્રંથમાં જીવના ઘાતી કર્મોના ક્ષયનિષ્પન્ન ક્ષાયિક ભાવે ઉપરોક્ત નવમાંથી તપ લબ્ધિને બાદ કરી ક્ષાયિક સમ્યકત્વને ઉમેરી નવ ગણાવ્યા છે. સંસારી આત્માને દર્શનમેહનીયન (તેમજ અનંતાનુબંધિ એટલે તીવ્ર રાગદ્વેષના સંસ્કારના) ક્ષયથી ક્ષાયિક સમ્યગ્દર્શન થાય છે. આ ક્ષાયિક સમ્યગ્દર્શન મતિજ્ઞાનાવરણીયના યથાયોગ્ય ક્ષપશમ સાપેક્ષ છે. અને આ તત્વરૂચિ યા તત્ત્વાર્થમાં શ્રદ્ધાન સ્વરૂપ ગુણ છે. પરંતુ કેવળી ભગવંતને શ્રદ્ધાન સ્વરૂપ ક્ષાયિક સમ્યક્ત્વ કેવી રીતે ઘટે? યમાત્રનું યથાવત જ્ઞાન-દર્શન નિરંતર વતે તેને શ્રદ્ધા શેની? અજ્ઞાની શ્રદ્ધાનું આલંબન લે તે તે યુક્તિયુક્ત છે પરંતુ સર્વજ્ઞમાં શ્રદ્ધાન અર્થમાં ક્ષાયિક સમ્યક્ત્વ ઘટે નહિ. આથી શ્રી કેવળીભગવંતને દર્શનમોહના ક્ષયથી સમ્મદષ્ટા કહીએ છીએ.
૩૮. નિશ્ચયનયના મતે આત્માની ક્ષાયિક લબ્ધિઓનું સ્વરૂપ સાચું પૂછે તે સિદ્ધ પરમાત્માની ક્ષાયિક લબ્ધિઓનું સ્વરૂપ વચનથી અગોચર જ છે. તે તે જે અનુભવે તે જ જાણે. આમ છતાં પણ આપણું બૌદ્ધિકજ્ઞાનની અને ભાષાની અર્થપ્રતિપાદન શક્તિની મર્યાદામાં રહીને આ ક્ષાયિક લબ્ધિઓનું સ્વરૂપ અમુક અંશે પ્રજ્ઞાપનીય થઈ શકે છે, કારણ કે આપણું મતિ યા શ્રતજ્ઞાન પણ અંતે તે કેવળજ્ઞાનને જ અંશ છે. આપણે ૩૫, ૩૬, અને ૩૭મા ફકરામાં જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર, વીર્યાદિ લબ્ધિઓનું શુદ્ધાશુદ્ધ સ્વરૂપ દર્શાવ્યું તે છે જ. જે લબ્ધિઓનું શુદ્ધસ્વરૂપ દર્શાવ્યું છે તે જ ક્ષાયિક લબ્ધિઓનું સ્વરૂપ છે, પરંતુ તેમાં ઘણીખરી લબ્ધિઓનું સ્વરૂપ વ્યવહારનયની અપેક્ષાએ કહ્યું છે. કેઈપણ પદાર્થના સ્વરૂપની પ્રરૂપણ અન્ય પદાર્થના સંબંધ પૂર્વક કરાય છે તે ત્યાં વ્યવહારનયની પ્રવૃત્તિ છે અને તે જ પ્રરૂપણા અન્ય કોઈપણ પદાર્થના સંબંધની અપેક્ષા રહિત કરવી તે નિશ્ચયનયની પ્રવૃત્તિ છે. વ્યવહાર, ઉપચાર, સંસાર, ઉપમા આદિ બે વિના ઘટે નહિ. આ પૂર્વે ૧૧મા ફકરામાં પાંચ સમવાય કારણેની અનેકાંતતા દર્શાવતા પૃષ્ઠ ૧૪ અને ૧૫ની ટિપ્પણમાં કેઈપણ કાર્ય સંબંધી કર્તા, કર્મ, કરણ, સંપ્રદાન, અપાદાન અને અધિકારણ એ ષકારકનું વ્યવહાર અને નિશ્ચયથી સ્વરૂપ દર્શાવ્યું છે. આપે ત્યાં જોયું હશે કે આત્માના મોક્ષરૂપ કાર્યમાં

Page #102

રૂપી અને અરૂપી દ્રવ્યોનું સ્વરૂપ અને કર્મ પ્રકૃતિના મૂળ આઠ ભેદ ] [ ૮૫ નિશ્ચયથી કત, કર્માદિ કારક પરનિરપેક્ષ માત્ર આત્મામાં જ ઘટાવ્યાં છે. આવી જ રીતે સિદ્ધ પરમાત્માની નિશ્ચયનયાપેક્ષાએ આ સર્વ ક્ષાયિક લબ્ધિઓના સંબંધમાં લાભ, લબ્ધિ, લાભકાદિ સર્વ એક આત્મામાં જ ઘટી શકે છે કારણ કે શ્રી સિદ્ધ પરમાત્મા સ્વયંભૂ છે, તેમનું પરિણમન સ્વાધીન છે. તેઓને અન્ય કોઈપણ દ્રવ્ય સાથે કોઈપણ પ્રકારના ભાવે સંબંધ નથી. આથી સર્વ ક્ષાયિક લબ્ધિઓનું નિશ્ચયનયથી નીચે મુજબ અર્થઘટન કર્યું છે. તે મનન પૂર્વક ચિંતવવું. અત્રે કઈ શંકા કરે કે સિદ્ધાત્મા આકાશમાં રહે છે તેથી તેમને આકાશ સાથે અવગાહના સ્વરૂપે સંબંધ છે. પરંતુ આ તે વ્યવહારથી કહેવાય છે. નિશ્ચયથી તે સિદ્ધાત્મા પિતાના પ્રદેશમાં જ રહે છે.
ક્ષાયિક જ્ઞાન-દશનલબ્ધિ : અત્રે જ્ઞાતા-દષ્ટા આત્મા સ્વયં છે, જ્ઞાન-દર્શન તેના જ પર્યાયે છે અને ય અને દષ્ટ સ્વયં પિતે જ છે કારણ કે સિદ્ધભગવંતને ઉપગ સ્વમાં જ છે. આ જ કારણથી નિશ્ચયનય સિદ્ધ પરમાત્મામાં સર્વ રેયનું જ્ઞાનદર્શન વર્તતું નથી તેમ કહે છે. જે આમ ન કહે તે સિદ્ધભગવંતને પર સાથે ય-જ્ઞાતા સંબંધની આપત્તિ આવે, જે સ્વયંભૂ માટે ઈષ્ટ નથી. પરંતુ આ વિધાનને ભાવાર્થ એટલે જ છે કે કૃતકૃત્ય અને સંતૃપ્ત હોવાથી સિદ્ધ ભગવંતને શેયના સંબંધમાં ઈચ્છા, પ્રજનાદિને સદંતર અભાવ છે અને તેથી તેઓને પ્રતિ ઉપયોગ જ નથી. જે પ્રતિ ઉપયોગ જ નથી તે જ્ઞાન કોનું હોય? સિદ્ધભગવંતેને ચેતનેપગ સ્વાત્મામાં જ ચર્યા કરતે થકો પરમાનંદના વેદનમાં જ મશગૂલ છે. તેને શેયના જ્ઞાનમાં રસ શાને હોય? અત્રે એટલો ખ્યાલ અવશ્ય રાખવાને છે કે જ્ઞાન જીવનું લક્ષણ છે પરંતુ લક્ષ્ય તે આનંદ અને માત્ર આનંદ જ છે. સિદ્ધ સર્વજ્ઞ નથી તે નિશ્ચયનયના મતને એકાંત પણ ગ્રહણ ન કરે. સુખ, દુઃખ યા આનંદ વેતત્વ છે તેથી જ જે વેદક હોય તે જ વેદી શકે. જે ચેતન છે તે જેમ જ્ઞાયક છે તેમ તે વેદક પણ છે જ. આથી જ્યાં જ્ઞાતૃત્વભાવ હોય ત્યાં જ વેદકભાવ સંભવે. ચેતનમાં જ્ઞાન છે ત્યારે જ તે તેને આનંદ, સુખ યા દુઃખનું વેદન અવશ્ય હોય છે. પુદ્ગલમાં જ્ઞાન નથી તેથી તેને વેદન પણ નથી. આથી ચેતનમાં જ્ઞાન અને આનંદ બેઉ અવશ્ય વર્તે છે. પર્યાયાર્થિકન જ્ઞાન, આનંદ ચૈતન્યાદિ આત્માના ભિન્ન ભિન્ન ગુણે છે અને દ્રવ્યાર્થિકને ચેતન સ્વયં જ્ઞાન અને આનંદ સ્વરૂપ છે. જે ચેતનાના શુદ્ધ પર્યાયમાં
એકાંતે જ્ઞાન ન માનીએ તે તેને સંસારી પર્યાયમાં તે કયાંથી આવ્યું? સિદ્ધ અરૂપી આત્મામાં જ્ઞાન અને આનંદ અભેદ એકરૂપ છે એટલું જ નહિ પરંતુ તેની સર્વ લબ્ધિઓ પણ અભેદ એક ચેતનસ્વરૂપ જ છે. તેના સર્વ અનુજીવી ગુણ ચેતનના જ પર્યાયે છે પણ તે સર્વે યુગપત પ્રવર્તે છે. ત્યાં કઈ ક્રમિક્તા નથી. પુદ્ગલ સ્વયં રૂપી હોવાથી તે સર્વથા ભેદ તત્વ છે, તેના ગુણ પર્યાયોમાં ક્રમિકતા છે. સંસારી જીવ પુદ્ગલ સંબંધે રૂપી થઈ ગયા હોવાથી તેના જ્ઞાન અને આનંદ વિખૂટા પડી ગયા

Page #103

[ શ્રી જિનપ્રીત કર્મ વિજ્ઞાન છે અને તેથી જ તે અનાદિ કાળથી જીવને જ્ઞાનોપગ સુખની પ્રાપ્તિ માટે નિરંતર વલખા મારી રહ્યો છે. જીવ જ્યારે તેનું શુદ્ધ અરૂપી સ્વરૂપ પ્રાપ્ત કરશે ત્યારે તેને ઉપગમાં અક્રમથી સંપૂર્ણ જ્ઞાતત્વ તેમ જ પરમાનંદનું વેદન અવશ્ય પ્રાપ્ત કરશે તેમ વ્યવહારનય કહે છે. સર્વનય પિતા પોતાના સ્થાને સમાન બળ ધરાવે છે. કેઈ એક નય અન્ય નયથી વધુ બળવાન છે તે વિધાન અનેકાંત દર્શનને ઇષ્ટ નથી.
ક્ષાયિક ચારિત્રલબ્ધિ –મેહભાવના લેશ રહિત નિર્મળ ચેતને પગની નિજાત્મામાં રમણતા યા ચર્યા ક્ષાયિક ચારિત્રલબ્ધિ છે.
ક્ષાયિક તપલબ્ધિનિજાત્મામાં રમણતા થકી જીવમાત્રને પરમ ઈટ એવા સ્વાધીન અને શાશ્વત, પરમાનંદને વેદન થકી પ્રાપ્ત નિરીહતા (ઈચ્છારહિતતા) અને સંતૃપ્તિ ક્ષાયિક તપલબ્ધિ છે. સામાન્ય રીતે તપલબ્ધિની પ્રરૂપણ કરાતી નથી કારણ કે તે ચારિત્રલબ્ધિમાં આવી જાય છે. પરંતુ ઉત્તરાધ્યયનસૂત્રમાં જીવના ચારિત્ર અને તપ એ બેઉ લક્ષણે ભિન્ન ભિન્ન ગણાવ્યા હોવાથી અત્રે ક્ષાયિક તપલબ્ધિનું સ્વરૂપ જુદું ગણાવ્યું છે. કર્મલિપ્ત અશુદ્ધ તપગુણ પરની ઈચ્છામાં તપન સ્વરૂપ છે અને શુદ્ધ તપગુણ સ્વમાં સંતૃપ્તિ સ્વરૂપ છે. આ જ તપ ગુણને ઉત્કૃષ્ટ પ્રકર્ષ છે, અનંત તપ લબ્ધિ છે. ઉત્તરાધ્યયનસૂત્રમાં તપલબ્ધિને જુદી ગણાવી છે તેને હેતુ ગંભીર છે. આ લબ્ધિ જ જીવને અભ્યદય યા નિ શ્રેયસદિશામાં પ્રગતિ કરાવે છે. જીવને પિતાના જીવનમાં જેની ઉણપ સાલે છે તેની પૂર્તિ કરવાની ઈચ્છામાં તપસ્વરૂપ તપલબ્ધિ યાને ઈષ્ટને પ્રાપ્ત કરવાની જે લગન યા તમન્ના હોય જ નહિ તે પ્રયત્ન, પ્રાપ્તિ આદિ યાને વીર્ય લાભ, ભેગ ઈત્યાદિ લબ્ધિઓનું પ્રવર્તન જ થાય નહિ. આથી આત્માના વિકાસમાં તપલબ્ધિની અગત્યતા જેટલી આંકીએ તેટલી ઓછી જ છે.
ક્ષાયિક દાનાદિ લબ્ધિ –દાનાદિ પાંચ લબ્ધિઓનું નૈૠયિક સ્વરૂપ પંડિત શ્રી કુંવરવિજ્યજીકૃત “શ્રી અધ્યાત્મસાર પ્રશ્નોત્તર ગ્રંથ” કે જેની બીજી આવૃત્તિ શ્રાવક ભીમસિંહ માણેકે સન ૧૮૯૬ માં, એટલે કે આશરે ૮૫ વર્ષ પૂર્વે મુદ્રિત કરાવેલ તેમાં પૃષ્ઠ ૨૩૩-૩૪ માં જે રીતે ઘટાવ્યું છે તે તેમના જ શબ્દોમાં રજુ કરીએ. “સિદ્ધ પરમાત્માને વીર્યગુણ તે સહકાર આપે છે તેમ જ્ઞાનગુણના ઉપયોગ વિના વિર્ય છૂરી શકે નહીં તેથી વીર્યને સહાય જ્ઞાનગુણનું છે તથા જ્ઞાનમાં રમણ તે ચારિત્રની સહાય છે. એમ એક ગુણને અનંત ગુણની સહાય છે. હવે જે ગુણ સહાય આપે છે તે તે આત્માના ગુણમાં દાન ધર્મ છે, તે સિદ્ધના જીવ પ્રતિ સમય અનંત સ્વગુણ સહાયરૂપ અનંત દાન પોતે પિતાને આપે છે તથા જે ગુણને જે ગુણની સહાયરૂપ શક્તિની પ્રાપ્તિ તે સિદ્ધના જીવને લાભ છે તથા સિદ્ધના જીવ પિતાના પયયને પ્રતિસમયે ભગવે છે તે ભાગ છે તથા સિદ્ધના જીવ સ્વાભાવિક જે સ્વગુણ તેને વારંવાર ભગવે છે માટે તેને ઉપગ છે એમ સિદ્ધને દાન સ્વરૂપનું છે, લાભ પણ સ્વરૂપને છે, ભગ સ્વપર્યાયને છે અને સ્વાભાવિક

Page #104

રૂપી અને અરૂપી દ્રનું સ્વરૂપ અને કમપ્રકૃતિના આઠ મૂળ ભેદ ] [ ૮૭ સ્વગુણને ઉપભેગ છે.” પંડિત કુંવરજીવિજયજીને ઉપર ઉલ્લેખિત ગ્રંથ અત્યંત ગહન અને ગંભીર છે. પ્રશ્નોત્તરરૂપમાં અને ગુર્જરભાષામાં રચાયેલા આ ગ્રંથમાં નિશ્ચય અને વ્યવહારનયથી, નિગમ સંગ્રહાદિ સાત નથી, નામ, સ્થાપનાદિ ચારે નિક્ષેપોથી, દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ અને ભાવની ચૌભંગીથી; પ્રત્યક્ષાદિ પ્રમાણથી તેમજ સપ્તભંગી, પંચભંગી, ત્રિભંગી આદિથી જીવાદિ નવ તત્ત્વની વિસ્તારપૂર્વક વ્યાખ્યા કરી છે. નય-પ્રમાણનું તેમજ નવતત્ત્વનું સામાન્ય જ્ઞાન ધરાવનાર જ્ઞાનરુચિ આત્માઓને આ ગ્રંથ અનેકાંતદર્શનની ગહનતા, વિશાળતા, સૂક્ષ્મતા, ગંભીરતા તેમજ અનભિભવનીયતાનું દર્શન કરાવી મુગ્ધ કરી નાખે તેવું છે. આવા તે અનેક ગ્રંથ છે જેની પ્રાપ્તિ અત્યંત દુર્લભ થઈ ગઈ છે જેના કારણે તેમજ જૈનશાસનના પ્રાણ સમાન દશનપંડિતની અત્યંત અવગણના થતી હોવાથી આપણું દર્શન લુપ્ત થતું જાય છે તે અત્યંત દુઃખદ છે. આપણું જ્ઞાનખાતામાં અઢળક આવક છતાં આ બની રહ્યું છે તે આપણી તત્વજ્ઞાન પ્રતિ અક્ષમ્ય બેદરકારી જ દર્શાવે છે. ધર્મ આચારતત્વ છે પરંતુ તેનું હાર્દ દર્શન છે, જે વિચાર તત્ત્વ છે. દર્શન રહિત ધર્મ પ્રાણ રહિત ખેળીયા સમાન છે. જે આપણે ધનસમૃદ્ધ સંઘ જ્ઞાનક્ષેત્રમાં રચનાત્મક વિચાર કરી તેની રક્ષા કરવા કંઈ નહિ કરે તે ભાવિ પ્રજાના તેમજ શાસનના આપણે મહા અપરાધી બનશું.
૩૯. રૂપી પદાર્થોના ક્રમસમુચ્ચય સ્વરૂપનું પરાવર્તન પરિણમીપણું રૂપી પુદ્ગલનું પરિણમન ક્રમસમુચ્ચય સ્વરૂપનું છે તેમ તે પરાવર્તનરૂપ પણ છે. પરાવર્તન પરિણમન એટલે શું? ક્ષેત્રસ્થાનાન્તર પરિણમનમાં પરિભ્રમણનું સ્વરૂપ છે તેવું જ ભાવસ્થાનાન્તરાદિ પરિણમનમાં પુદ્ગલ પરિણમનનું પરાવર્તન સ્વરૂપ છે. ઘાંચીને બળદ જેમ તેલની ઘાણીને ફરતું ક્ષેત્રસ્થાનાન્તરરૂપ પરિભ્રમણ કરે છે અને ફરી ફરીને તેને તે જ સ્થાનેને પામતે છતે ભમ્યા જ કરે છે તેવી જ રીતે પુદ્ગલ પણ તેના અનંતાનંત દ્રવ્યસ્થાને, અનંતાનંત ભાવસ્થાનેને, અસંખ્ય અસંખ્ય ક્ષેત્રસ્થાને ને, અસંખ્ય અસંખ્ય અવગહના સ્થાને અનંતાનંત વખત પ્રાપ્ત થયું હોવા છતાં પણ કોઈપણ સ્થાને તે સ્થિર પરિણમન સ્થાનને પ્રાપ્ત કરી શકતું નથી. પરાવર્તન પરિણમન પુદ્ગલને સ્વભાવ છે. આની વિરુદ્ધ એક પ્રકારનું પરિણમન એવું છે કે જે પરિવર્તનશીલ (પરાવર્તન નહિ) તે છે પરંતુ તે પરિવર્તન એક નિશ્ચિત ધ્યેયલક્ષી છે અને જ્યારે તે પરિણમન તેના લક્ષ્ય સ્થાનને પ્રાપ્ત કરે છે ત્યારે તે દ્રવ્ય ક્ષેત્રાદિ ચારે સ્થાને સ્થિર થઈ તેના અભેદ એક સ્વરૂપમાં રહીને પરિણમન કરે છે. આ સ્થિર પરિણમનની સ્થિરતા આત્યંતિક તે મનાય જ નહિ કારણ કે “અર્થ ક્રિયાકારિત્વ” તે વસ્તુમાત્રને સ્વભાવ છે તેથી આ સ્થિર પરિણામમાં પણ વસ્તુને અગુરુલઘુગુણ પશુણ હાની વૃદ્ધિ સ્વરૂપે નિરંતર અર્થક્રિયા કરે જ છે જેથી તે વસ્તુમાંથી તેની શક્તિની સંતત (Continuous),

Page #105

૮૮ ]
[ શ્રી જિનપ્રણીત કર્મ વિજ્ઞાન ઊર્વમુખિ વિષમતા રહિત, સમ અને સદશ ધાર એકરૂપ કાળમાં નિર્ગમન કરતી રહે છે.
અનાદિ કાળથી પુદ્ગલ સાથેના બદ્ધસંબંધથી સંસારી જીવને પણ પુદ્ગલને આ પરાવર્તનસ્વરૂપ સ્વભાવ પ્રાપ્ત થયેલ છે. પરાવર્તનસ્વરૂપ પરિણમન કરવાને તે પુદ્ગલને સ્વભાવ છે. પરંતુ જે અરૂપીની જાતને છે તે જીવને તે આ વિભાવ છે, સ્વભાવ નથી. પરંતુ અભવ્ય છે તેમ જ અનાદિ મિથ્યાદષ્ટિ છે આ વિભાવ દશામાં ૮૪ લાખ યોનીઓમાં પરાવર્તન સ્વરૂપે સંસારમાં પરિભ્રમણ કરતા જ રહે છે. તેઓ કોઈ પણ સ્થાનમાં સ્થિર થઈ શકતા નથી. પરંતુ ભવ્યાત્મા જ્યારે કાળલબ્ધિ પ્રાપ્ત કરીને અર્થાત્ તેને મોક્ષકાળ નજદીક આવેથી સમ્યકત્વલબ્ધિ પ્રાપ્ત કરે છે ત્યારે તેને આ ઉપજીવી પરાવર્તન સ્વભાવ લય પામે છે અને તે ભવ્યાત્મા એક નિશ્ચિત ધ્યેયલક્ષી બને છે. તેનું લબ્ધિવીર્ય જે મિથ્યાત્વ ભાવે ભૌતિક આબાદિ લક્ષી હતું તે હવે નિઃશ્રેયસની દિશા તરફ વળે છે. અને જ્યારે તે વીર્ય સંપૂર્ણ પણે નિઃશ્રેયસની પ્રાપ્તિમાં જ રેડે છે ત્યારે તેના ઉપયોગમાંથી મેહરૂપી વિકારનો સદંતર ક્ષય થતા તે શુદ્ધ ચારિત્રલબ્ધિની પ્રાપ્તિ કરે છે. આવરણ અને અંતરાય કર્મો, જે મેહના આધારે જ ટકેલા હતા, તેને પણ સંપૂર્ણ ક્ષય થાય છે અને સર્વ ચેતનલબ્ધિઓ તેના પૂર્ણ, શુદ્ધ સ્વરૂપને પ્રાપ્ત કરે છે. તે પિતાને ઈષ્ટ એવા ધ્યેયને સિદ્ધ કરી પિતાના ઈષ્ટ સ્થાને સ્થિર થઈ પરમાનંદમાં મગ્નતાપૂર્વક અનંતકાળ નિગમન કરે છે.
પશ્ચિમાત્ય દર્શનમાં અને ખાસ કરીને એરીસ્ટોટલ (Aristotle. 384–322. B.C)ની ફિલસૂફીમાં એક સિદ્ધાંત છે કે પદાર્થ માત્રનું પરિણમન પોતાના સ્વભાવ અથવા તાવિક સ્વરૂપની પ્રાપ્તિના ધ્યેયલક્ષી હોય છે. આ સિદ્ધાંતને વરેલા દર્શનને Teleology (ટીસીએલેજી) કહેવાય છે. આ સિદ્ધાંત ભવ્ય જીવને લાગુ પડે છે, પરંતુ પુદ્ગલને તેમ જ અભને લાગુ નથી પડતે, એટલું તે ચોક્કસ છે કે વસ્તુમાત્રનું પરિણમન પિતાના મૂળ સ્વરૂપનું ઉલ્લંઘન કર્યા વિના ચક્કસ નિયમની આધીનતા પૂર્વક જ થાય છે પરંતુ પુદ્ગલ તે તેને સ્વભાવમાં (પરમાણુ અવસ્થામાં) આવ્યા પછી પણ સ્ક ધ સ્વરૂપે વિભાવને પણ અવશ્ય પ્રાપ્ત કરે છે. આથી પુદ્ગલનું સ્વભાવ અને વિભાવમાં પરાવર્તન નિરંતર ચાલ્યા જ કરે છે, પરંતુ ભવ્ય જીવ પોતાના શુદ્ધ સ્વભાવને પ્રાપ્ત કર્યા પછી કદાપિ વિભાવને પ્રાપ્ત કરતા જ નથી. રૂપી અને અરૂપી પદાર્થોના પરિણમનમાં આ જ મુખ્ય ભેદ છે. આકાશ, ધર્મ અને અધર્મ તે અનાદિ કાળથી પિતાના સ્વભાવમાં જ સ્થિર છે. તેઓનું સ્વભાવ પરિણમન અનાદિ અનંત છે. ભવ્ય જીવનું વૈભાવિક પરિણમન અનાદિ સાંત છે અને સ્વભાવ પરિણમન સાદિ અનંત છે. પુદ્ગલનું તે સ્વભાવ તેમ જ વિભાવ પરિણમન સાદિ સાત જ છે.

Page #106

રૂપી અને અરૂપી દ્રબ્યાનુ સ્વરૂપ અને કપ્રકૃતિના મૂળ આઠ ભેદ ]
| ૮૯
૩૯. અરૂપી દ્રવ્યેાના અનુજીવી ગુણાનુ તેમજ લબ્ધિઓનુ એકત્વઃતાર્કિકશિરોમણિ આચાર્ય' સિદ્ધસેન દિવાકર રચિત સન્મતિ પ્રકરણના બીજા કાંડની પ્રથમ ૩૧ ગાથામાં કેવળજ્ઞાન અને કેવળદન આ બેઉ લબ્ધિએનું એકત્વ સિદ્ધ કરી ગાથા ૩૨ અને ૩૩માં દશનાવરણીય ક્રમથી આવૃત દશનલબ્ધિ, જ્ઞાનાવરણથી આવૃત જ્ઞાનલબ્ધિ અનેદનમેહનીયકમથી વિકૃત સમ્યગ્દર્શનલબ્ધિ ત્રણે જ્ઞાનસ્વરૂપ જ છે તેમ ઠરાવ્યું છે. આથી કેવળીભગવાને આ ત્રણે કર્માંના નાશથી જે લબ્ધિ ઉત્પન્ન થાય છે તે એક જ છે અને તે છે સર્વજ્ઞતા, જે વસ્તુ માત્રના સામાન્ય તેમજ વિશેષ સ્વરૂપના યથાવત્ જ્ઞાનસ્વરૂપ છે. આપણે અરૂપી દ્રબ્યાના પરિણમનને સમસમુચ્ચયસ્વરૂપે કહ્યું છે તેની ઝાંખી સિદ્ધસેનજીના આ વિધાનમાં થાય છે. આપણે તે। આથી પણ આગળ જઈને કહીશું કે અરૂપી દ્રબ્યાની સવલબ્ધિએ એકરૂપતાએ યુગપત્ વર્તે છે. અનાદિ કાળથી જે સમસમુચ્ચય સ્વરૂપ પરિણમનને પ્રાપ્ત થયા છે તે અરૂપી આકાશાસ્તિકાય, ધર્માસ્તિકાય, અને અધર્માસ્તિકાય આ પ્રત્યેક દ્રવ્યમાં અસાધારણ ગુણુ કહેા અથવા અનુજીવી ગુણુ કહેા યા પરમભાવ કહેા તે માત્ર એક એક જ પ્રાપ્ત થાય છે. આકાશાસ્તિકાયમાં માત્ર અવગાહનપ્રદાનતા, ધર્માસ્તિકાયમાં માત્ર ગતિહેતુત્વ અને અધર્માસ્તિકાયમાં માત્ર સ્થિતિહેતુત્વ સિવાય અન્ય કોઈ અસાધારણ અર્થાત્ અનુજીવી ગુણ (Positive Property) કઈ શાસ્ત્રમાં પ્રરુણ્યે જાણ્યું નથી. આ દ્રવ્યેામાં અનિચનીય ગુણા, પ્રતિજીવી યાને કે અન્યદ્રવ્યના અસાધારણ ગુણ્ણાના અભાવદશક અચૈતન્ય, અવર્ણ, અગધ, અરસ, અસ્પદિ ગુણા તેમજ દ્રવ્યત્વ, વસ્તુત્વ, પ્રજ્ઞેયત્નાતિ સાધારણ ગુણા અનેક ભલે કહેવાય પરંતુ તે તે દ્રવ્યના અસાધારણ— અન્ય દ્રવ્યથી તેના વ્યવછેક વચનગાચર-અભિલાષ્ય ગુણ તે એક એક જ પ્રાપ્ત થાય છે. સત્કલ્પનાએ માનેા કે આકાશાદિ અરૂપી દ્રવ્ય જીવવત્ રૂપી પુદ્ગલના સંબધથી ક્રમસમુચ્ચય સ્વરૂપ ધારણ કરી શકતા હાત તે। આકાશના અવગાહનપ્રદાનતા ગુણુ પણ જીવના ચૈતન્યગુણુની જેમ ખ'ડિત થઈ અનેક ગુણેામય થઈ ગયેા હાત અને તેમાંના કાઈ કાઈ ગુણ્ણા તે વચનગેાચર—વચનથી કહી શકાય તેવા પણ પ્રાપ્ત થતે; પરંતુ અનાદિ કાળથી આકાશના અવગાહનપ્રદાનતા ગુણ અખ'ડિત હાવાથી તેના આ એક જ ગુણુના ખંડની આપણે કલ્પના પણ નથી કરી શકતા. આવી જ રીતે અસત્ કલ્પનાએ માનેા કે જીવ સČા આકાશાદિ જેમ શુદ્ધ કલેપરહિત પ્રાપ્ત થયેા હાત તા તેના એક ચૈતન્યગુણુ કદાપિ ખ'ડિત થયા જ ન હેાત અને તેથી આ ચૈતન્યગુણના ખડાની કલ્પના પણ કરી શકાત નહિ. ચૈતન્યના જ ભેદે જ્ઞાન, દર્શન, વીર્યાદિ શબ્દાના પ્રાદુર્ભાવ પણ ન થયેા હાત અર્થાત્ શબ્દકોષમાં આ શબ્દોને સ્થાન પ્રાપ્ત જ ન થતું.
૩. ૧૨

Page #107

૯૦ ]
[ શ્રી જિનપ્રણીત કવિજ્ઞાન
અત્રે પ્રશ્ન થાય છે કે અનેકાંત દશનમાં જ્યારે વસ્તુમાત્રને અન'તધર્માત્મક કહી છે ત્યારે તમે અરૂપી દ્રવ્યેાના અનુજીવી ગુણ્ણાનુ' એકત્વ કહેા છે તેમાં વિસ'વાદ નથી ? સમાધાનમાં જણાવવાનું કે આગમમાં વસ્તુને અનંતધર્માત્મક કહી છે પરંતુ અનંતગુણાત્મક કહી હાય તેમ જણાતુ' નથી. ગુણુ અને ધર્મ આ બેઉ છે તા દ્રવ્યના સ્વભાવ, પરંતુ બેઉમાં અત્યંત ભેદ છે. દ્રવ્યાનુ વ્યવચ્છેદક જે લક્ષણ છે તે દ્રશ્ય તા અસાધારણુ અર્થાત્ અનુજીવી ગુણ છે. ધર્મ એ દ્રવ્યના વ્યવચ્છેદક નથી કારણ કે ધર્મ તે સવ દ્રવ્યેામાં પમાય છે. વળી વસ્તુમાં જે ધર્મના આરેાપ કરીએ છીએ વસ્તુસ્પર્શી ઢાવા છતાં પણ તે દૃષ્ટાની દૃષ્ટિ સાપેક્ષ છે અને તેથી જ તે એક જ વસ્તુમાં નિત્યત્વ-અનિત્યત્વ, અસ્તિત્વ-નાસ્તિત્વ, એકત્વ-અનેકત્વ, ભવ્ય-અભવ્યત્વ, સામાન્યતવિશેષત્વ, ઇત્યાદિ અનંત ધમેk-વિપક્ષિધમ યુગલે પ્રાપ્ત થાય છે. આવી રીતે વધી ગુણા એક દ્રશ્યમાં પ્રાપ્ત નથી થતા કારણ કે અનુજીવી ગુણા સ પૂર્ણપણે વસ્તુનિષ્ઠ છે, તેમાં દૃષ્ટાના દૃષ્ટિની અપેક્ષા જ નથી. જ્ઞાન અને અજ્ઞાન એક જ સ‘સારી જીવમાં પ્રાપ્ત થાય છે તેથી ધર્મોની જેમ પરસ્પર વિરેષ્ઠી ગુણા પણ પમાય છે તેમ તે કહેવુ' જ નહિ કારણ કે જ્ઞાન અને અજ્ઞાનમાં જડ અને ચેતન જેવા વિરાધ નથી. અજ્ઞાન તા જ્ઞાનનું જ કૉંપાધિસાપેક્ષ અશુદ્ધ સ્વરૂપ છે અને તે ઉપાધિના નાથે તે જ અજ્ઞાન જ્ઞાનસ્વરૂપ થઈ જાય છે. નિત્ય-અનિત્ય આફ્રિ આવા ઔપાધિક ધર્માં નથી. આથી વસ્તુ અન’ત ધર્માંત્મક હોવા છતાં પણ તેના અનુજીવી ગુણામાં એકત્વ ઘટી શકે છે. આપણે આગળ ઉપર અનુજીવી ગુણાનું અનેકત્વ પણ ઘટાવવાના જ છીએ કારણ કે જે એક છે તે નયભેદે અનેક પણ છે તે અનેકાંતદશનમાં જ ઘટી શકે છે.
આથી એક નિષ્ક પ્રાપ્ત થાય છે કે અરૂપી દ્રવ્યના જે પરમભાવ છે તે જ તેના અસાધારણ અનુજીવી અર્થાત્ વિધેયાત્મક (Positive) ગુણ છે એને તે ગુણનુ જે કા છે અર્થાત્ તે ગુણુની અપ્રતિદ્વૈત-સંતત (Continuous) પરિણમન ધારા તેની શક્તિ છે, આથી અરૂપી હાવાથી સિદ્ધાત્મામાં પણ પરમભાવગ્રાહક દ્રવ્યાર્થિક નયાપેક્ષાએ એક જ અસાધારણ અનુજીવી ગુણ યા શક્તિ છે. આ શક્તિની અન તાન'તતા તેના ભાવપ્રમાણની અપેક્ષાએ કહી છે. આમ તે અન'તાન'ત સખ્યાના અન તાન ત ભેદે છે. લબ્ધિ અપર્યાસ નિગેાદ જીવની ક્ષાયેાપશમિક જ્ઞાનલબ્ધિ જેને પર્યાયજ્ઞાન કહેવાય છે તેના ભાવાવિભાગે * ( ભાવ પ્રમાણુનું જઘન્ય એકમ ), શ્રુતકેવળી ભગવ'તની ક્ષાયેાપશમિક જ્ઞાનલબ્ધિ તેમજ કેવળીભગવંતની ક્ષાયિકજ્ઞાનલબ્ધિના ભાવાવિભાગે। પણ અન`તાન'ત છે. પર`તુ ચેતનની ક્ષાયિક જ્ઞાનલબ્ધિ આ નિગેાદ જીવની તે શુ' પરંતુ શ્રુતકેવળી ભગવંતની ક્ષાયેાપશમિક જ્ઞાનલબ્ધિના ભાવપ્રમાણુથી પણ અન તાન ત ગુણુ છે. પરંતુ ચેતનની ક્ષાયિક જ્ઞાનલબ્ધિના ભાષાવિભાવ પ્રતિચ્છેદેની જે અનંતાનંત સખ્યા છે તે * ભાવાવિભાગ, ભાવપ્રમાણ, અવિભાગ પ્રતિચ્છેદાદિ પદાર્થાનું સ્વરૂપ આગળના ફકરામાં જણાવ્યું છે.

Page #108

રૂપી અને અરૂપી દ્રવ્યનું સ્વરૂપ અને કર્મપ્રકૃતિના આઠ મૂળ ભેદ ] [ ૯૧ આ લબ્ધિનું ઉત્કૃષ્ટ સ્થાન છે યાને આ સ્થાને ચેતનની ક્ષાયિકજ્ઞાનલબ્ધિ સંપૂર્ણ છે, તેના ઉત્કૃષ્ટ પ્રકર્ષસ્થાને છે. બીજી વાત નેધનીય એ છે કે પુદ્ગલ, આકાશાદિ કોઈ પણ દ્રવ્યશક્તિના ભાવ પ્રમાણના અવિભાગ પ્રતિષ્ણદો કરતા પણ ચેતનની ક્ષાયિક જ્ઞાનલબ્ધિના ભાવવિભાગે અર્થાત અવિભાગ પ્રતિષ્ઠદો અનંતાનંત ગુણ છે. વ્યવહારમાં આપણે શ્રી કેવળીભગવંતને અનંતજ્ઞાન, અનંતદર્શન, અનંતચારિત્ર, અનંત વીયદિન સ્વામી કહીએ છીએ છતાં પણ તેઓને અનંતજ્ઞ ન કહેતા સર્વજ્ઞ કહીએ છીએ કારણ કે અનંતમાં સર્વ ન પણ સમાય પણ સર્વમાં અનંત અવશ્ય સમાય છે. કહેવાને આશય એ છે કે અનંતજ્ઞ હોય તે સર્વજ્ઞ હોય યા ન પણ હોય, પરંતુ જે સર્વજ્ઞ હોય તે અનંતજ્ઞ પણ છે જ. વળી સર્વ અરૂપી દ્રવ્યોની જેમ સિદ્ધાત્માની ક્ષાયિક લબ્ધિમાં ઊર્ધ્વમુખિ વિષમતા કદાપિ પ્રાપ્ત થતી નથી કારણ કે પ્રત્યેક સમયે તે લબ્ધિ તેના ઉત્કૃષ્ટ સ્થાનમાં કાયમ રહીને જ પરિણમન કરે છે.
આ પૂર્વ આપણે ચેતનની ક્ષાયિક જ્ઞાનલબ્ધિને એક અખંડરૂપ કહી છે તે દ્રવ્યાર્થિક નયાપેક્ષાએ (અભેદદષ્ટિબિંદુથી) કહી છે–નિરપેક્ષપણે નહિ. આથી અનેકાંત દર્શન ભેદદષ્ટિથી જોતા જે આ પૂર્વે એક અખંડ સ્વરૂપે માનેલી તે જ ચેતનલબ્ધિ જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર, વીર્યાદિ અનેક લબ્ધિરૂપ પણ માને છે. જે આમ ન માનીએ તે આ એક જ અખંડ ચેતનલબ્ધિના પુદ્ગલ સાથેના બદ્ધસંબંધથી જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્રાદિ ભિન્ન ભિન્ન અનુભવસિદ્ધ લબ્ધિઓને મૂલાધાર કયું દ્રવ્ય માનશે? પુદ્ગલ તે અચેતન દ્રવ્ય છે, તેથી તેમાં ચેતનસ્વરૂપ જ્ઞાનાદિને અંશ પણ માની શકાય નહિ. આથી જ એક અખંડ ચેતનલબ્ધિમાં પણ તિર્યમુખિ (સમકાલ અવસ્થિત) તરાત્મક (પ્રદેશથી અભિન) અનેક પ્રકારની લબ્ધિઓ પણ સ્વીકારવી જ રહી. આપણે તે આ ચેતનલબ્ધિના જ્ઞાન, દર્શનાદિ સંખ્યાત ભેદ જ જાણીએ છીએ પરંતુ શ્રી જિનેશ્વર ભગવતેએ તે કહ્યું છે કે અભિલાય અર્થાત્ વચન-ભાષાથી કહી શકાય તેવા ભાવે કરતા અનભિલાખ યાને અનિર્વચનીય, ભાવે અનંત ગુણ છે. આથી ચેતનલબ્ધિના સંખ્યાતા અભિલાય જ્ઞાનાદિ ઉપરાંત અનિર્વચનીય અનંતભેદો પણ છે, જે માત્ર ક્ષાયિક જ્ઞાનગણ્ય છે અર્થાત્ કેવળીગમ્ય છે. આથી ક્ષાયિક ચેતનલબ્ધિ ભાવપ્રમાણથી તેમજ તેના તિર્યમુખિ ભિન્નભિન્ન અનેક ભેદોની સંખ્યા પ્રમાણુથી પણ અનંતાનંત છે તે વિધાન પ્રામાણિક છે. આપણી ક્ષાયોપથમિક લબ્ધિઓના ભાવ પ્રમાણથી સિદ્ધપરમાત્માની ક્ષાયિક લબ્ધિઓનું ભાવપ્રમાણુ અનંતાનંતગુણ કહીએ છીએ પરંતુ આ ક્ષાયિક લબ્ધિઓના ભાવ પ્રમાણને સૂક્ષમતાપૂર્વક વિચાર કરીશું તે જણાશે કે તેઓની લબ્ધિઓની અનંતતા એટલી તે અગાધ છે કે જેની કલ્પના કરવી પણ મુશ્કેલ છે. પરંતુ ગણિતને આશ્રય લઈ આ અગાધતાનું દર્શન થઈ શકે છે. આથી આપણે આપણું તેમજ સિદ્ધભગવંતના જ્ઞાન અને સુખના ભાવ પ્રમાણ વચ્ચેના અગાધ, અકલ્પનીય અંતર દર્શાવવાનો પ્રયત્ન કરીશું.

Page #109

૯૨ ]
[ શ્રી જિનપ્રણીત કર્મ વિજ્ઞાન ૪૦. સિદ્ધભગવંતના જ્ઞાનાનંદની અપેક્ષાએ આપણું જ્ઞાનાનંદનું પ્રમાણ:--શ્રી જિનપ્રણીત વિજ્ઞાનમાં સન્માત્રને (પદાર્થ યા વસ્તુ) ચાર પ્રચયાત્મક કહી છે. (Four dimentional) અર્થાત્ વસ્તુના પરિમાણુ યા માપમાનના ૪ ભેદ છે. આઈનસ્ટાઈને વિશ્વને ચાર પ્રચયાત્મક (Four dimentional) કહી છે તેથી ઘણા વિદ્વાનોએ માન્યું કે આઈન્સ્ટાઈનને આ આગામિક પદાર્થને માન્યતા આપવી પડી છે. પરંતુ તે ભૂલ છે. આઈન્સ્ટાઈનના ચાર પ્રકારના માનમાં ત્રણ તે માત્ર ક્ષેત્રના જ છે અને એથે દેશ-કાળ (Space-lime) ને છે. આથી વિરુદ્ધ જિનપ્રણીત માપના આ ચાર ભેદ તે દ્રવ્યમાન, ક્ષેત્રમાન, કાળમાન, અને ભાવમાન છે. કોઈ પણ પ્રચયનું પરિમાણ અર્થાત્ પ્રમાણ નક્કી કરવા માટે તે તે પ્રચયનું એકમ (Unit) નક્કી કરવું પડે છે. જૈનદર્શન ત્રિકાળાબાધિત તેમ જ સર્વક્ષેત્રવતી વિશ્વદર્શન છે. આથી આ વિશ્વદર્શનમાં વસ્તુના ભિન્ન ભિન્ન પ્રચયના પરિમાણુનાજે એકમો નક્કી કરવામાં આવ્યા છે તે સર્વક્ષેત્ર અને સર્વકાળ અચળ (Constant) રહે છે. આથી વિપરીત લૌકિક વિજ્ઞાનમાં અથત આધુનિક વિજ્ઞાનના આ એકમોમાં ક્ષેત્ર તેમજ કાળ ભેદે ભેદ થત જેવામાં આવે છે. ક્ષેત્રમાનના જ સંબંધમાં આ રીતે ભેદ આપણે અનુભવ્યું છે. એક વખત આ દેશમાં આંગળ, વેંત, હાથ, ગજ, ગાઉ આદિ ક્ષેત્રમાનના એક હતા. પછી ઇંચ, ફૂટ, વાર, માઈલ આદિ આવ્યા. આજે મિલીમીટર, મીટર આદિનું ચલણ આવ્યું. સર્વમાનના એકમે નકકી કરવા માટે આખરે તે કઈ અચળ માન ધરાવતા નૈસર્ગિક પદાર્થનું આલંબન લેવું જ પડે છે. સન્ ૧૭૯૧ માં એક મીટરની લંબાઈ અવધારિત ગેળાકાર પૃથ્વીની ભૂમધ્યરેષા (Equator) થી ધ્રુવ (Pole) ના અંતરને એક કરોડમે ભાગ ગણતી હતી. પરંતુ વિજ્ઞાન જેમ જેમ વધુ ને વધુ એક્કસાઈ પૂર્વક ક્ષેત્રમાન નક્કી કરવાને શક્તિશાળી બનતું ગયું તેમ તેમ મિટરની વ્યાખ્યા પણ બદલાતી ગઈ. આજે તે જ મીટરની લંબાઈ ક્રિપ્ટન-૮૬ (Krypton-86) નામના વાયુ પ્રસારિત નારંગી-લાલ રંગના પ્રકાશ તરંગોની વેવલેન્થ (Wave length) થી ૧,૬૫,૭૬૩.૭૩ ગુણ મનાય છે. દ્રવ્યમાન તેમજ કાળમાન માટે “માસી” ( Mass) અને “સેકંડ” (Second) વ્યવહાર માટે ચાલી શકે છે પરંતુ વિજ્ઞાનની દુનિયામાં આ માન સંતોષકારક નથી જણાયા આ સંબંધિ વધુ વિગતવાર ચર્ચા આપણે પ્રકરણ ૧૮૧૯-૨૦ માં કરીશું. હાલ તે એટલું જ જણાવવાનું છે કે આધુનિક વિજ્ઞાનના દ્રવ્યાદિમાનના એક ચક્કસ અચળ નથી, અને કદાપિ આવા અચળ એકમ વિજ્ઞાન કદાપિ પ્રાપ્ત કરી શકશે કે કેમ તે અત્યંત શંકાસ્પદ છે. હું તે નથી માનતા કે વિજ્ઞાન આમાં સફળ થશે. આમાં મુખ્ય કારણ એ છે કે આધુનિક વિજ્ઞાન બૌદ્ધિક જ્ઞાન પર આધારિત હોવાથી આ સર્વ માનનું જઘન્ય તેમજ ઉત્કૃષ્ટ સ્થાન કર્યું છે તેને નિર્ણય કરવાને ક્ષાપથમિક

Page #110

રૂપી અને અરૂપી દ્રવ્યનું સ્વરૂપ અને કર્મપ્રકૃતિના મૂળ આઠ ભેદ ] [ ૯૩ બૌદ્ધિક જ્ઞાન સમર્થ જ નથી. શ્રી કેવળી ભગવંત પ્રણીત આ ચારે પ્રકારના જઘન્ય તેમજ ઉત્કૃષ્ટ માનના સ્થાનેની વ્યાખ્યા નીચે મુજબ લબ્ધ થાય છે.
| (i) દ્રવ્યમાન : અથવા દ્રવ્યપ્રમાણુ દ્રવ્યાર્થતાએ પુદ્ગલરાશિ મહાન છે. આકાશ, ધર્મ અને અધર્મ આ ત્રણે તે એક એક જ છે તેથી તેમને દ્રવ્યપ્રચય નથી. (એટલે તે પ્રત્યેક એક એક જ છે, તેમની સંખ્યા નથી) છવદ્રવ્ય અનંતાનંત છે, પરંતુ પુદ્ગલરાશિ તે જીવ સંખ્યાથી પણ અનંતાનંત છે. જીવરાશિથી પુદ્ગલરાશિ અનંત વર્ગ સ્થાને પ્રાપ્ત થાય છે, એટલે કે જીવ સંખ્યાને વર્ગ (square) કરી તે વર્ગને બીજીવાર વર્ગ કરે એમ અનંત વખત વર્ગ કર્યા બાદ પુદ્ગલરાશિના પરમાણુએની સંખ્યા આવે છે. આથી પુદ્ગલ પરમાણુ દ્રવ્યપ્રમાણુનું જઘન્ય એકમ છે અને તેને દ્રવ્યમાનને અવિભાગ-પ્રતિરછેદ કહેવાય છે અને સમગ્ર પુદગલરાશિ ઉત્કૃષ્ટ દ્રવ્યપ્રમાણ છે. આકાશ, ધર્મ અને અધર્મ એક એક જ દ્રવ્ય હોવાથી આકાશાદિ દ્રવ્યાપ્રચયિ છે. શ્રી ભગવતીસૂત્રમાં પ્રચયના સ્થાને પ્રદેશ શબ્દને પ્રયોગ કરી આકાશને દ્રવ્યાપ્રદેશી અર્થાત્ તેમને દ્રવ્યપ્રચય નથી–દ્રવ્યની અનેકતા અર્થાત્ સંખ્યા નથી. જૈન ગણિતમાં એક સંખ્યા નથી. તેવી જ રીતે એક પરમાણુ દ્રવ્યાપ્રદેશી (દ્રવ્ય+અપ્રદેશી) અને પુગલસ્કંધને દ્રવ્ય સપ્રદેશી કહ્યો છે યાને સર્વ પુદ્ગલસ્કને દ્રવ્યપ્રચય છે કારણ કે એક પુદ્ગલકંધ બે, ત્રણ આદિ અનેક સંખ્યા પ્રમાણ પરમાણુ દ્રવ્યથી બન્યું છે.
(ii) ક્ષેત્રમાન : યા ક્ષેત્રપ્રમાણુઃ આકાશ દ્રવ્ય ક્ષેત્રમહાન છે. આકાશમાં ખંડકપના અન્ય દ્રવ્યની આકાશમાં અવગાહનાની અપેક્ષાએ જ થાય છે જેમકે લેકાકાશ, ઘટાકાશ, વગેરે. પરમાણુ દ્રવ્યને ક્ષેત્રાવગાહ જઘન્ય છે કારણ કે ક્ષેત્ર અપેક્ષાએ તેનાથી નાનું કઈ દ્રવ્ય નથી, આથી પરમાણુ અવગાહિત આકાશખંડ ક્ષેત્રાવિભાગપ્રતિષ્ણદ અર્થાત્ ક્ષેત્રમાનનું જઘન્ય એકમ છે અને તેને પ્રદેશ પણ કહેવાય છે. ક્ષેત્રમાનનું ઉત્કૃષ્ટ સ્થાન આકાશાસ્તિકાય છે. આથી પુદ્ગલપરમાણુ આકાશના એક જ પ્રદેશને અવગાહતે હોવાથી પરમાણુ ક્ષેત્ર પ્રચય નથી. પરમાણુ જેમ દ્રવ્યાપ્રચયિ છે તેમ તે ક્ષેત્રાપ્રચયિ પણ છે. વળી અનંત પરમાણુના બનેલા અનંત પ્રદેશી પુદ્ગલસ્કંધની એક જ આકાશપ્રદેશની અવગાહના હોય તે તેને પણ ક્ષેત્રપ્રચય નથી પણ દ્રવ્યપ્રચય છે અર્થાત તે સ્કંધ દ્રવ્યસપ્રચયિ છે પણ ક્ષેત્રાપ્રચયિ છે.
(ii) કાળમાન યા કાળપ્રમાણુઃ “સમય” કાળપ્રમાણનું જઘન્ય એકમ છે. એક પુદ્ગલ પરમાણુને તેના અવગાહિત આકાશપ્રદેશને સ્પર્શીને રહેલા અનંતર પ્રદેશે મંદગતિએ જતાં જે કાળ લાગે છે તેને જિનેશ્વએ સમય કહ્યો છે. સમય કાળમાનને અવિભાગપ્રતિછેદ છે. સમયનું આ લક્ષણ બહુ જ ગંભીર છે અને તેમાં મંદ ગતિએ જતા” કહ્યું છે તે પણ અત્યંત રહસ્યમય છે આનું વિસ્તૃત વિવેચન

Page #111

૯૪ ]
[ શ્રી જિનપ્રણીત કર્મવિજ્ઞાન ૧૮-૨૦ માં ગણિતના પ્રકરણ વખતે કરીશું. સર્વકાળ કાળમાન યા કાળપ્રમાણુનું ઉત્કૃષ્ટ સ્થાન છે. આપણને કદાચિત્ આશ્ચર્ય લાગશે પરંતુ સમગ્રકાળની અનંતાનંત સમયરાશિ કરતાં પણ પ્રતિરકાશ (Surface area of total space not volume)ની પ્રદેશસંખ્યા કાળરાશિની સંખ્યાથી અનંત વર્ગ સ્થાને પ્રાપ્ત થાય છે, એટલે કે સમગ્ર કાળના સમય કરતા પણ સમગ્ર આકાશપ્રદેશ અનંતાનંત ગુણ છે.
(iv) ભાવમાન યા ભાવ પ્રમાણુ –ભાવ અત્રે શક્તિના અર્થમાં છે. લૌકિક વિજ્ઞાનમાં ઉષ્ણતા માટે કેલરી (calorie) એકમ છે તે એક પ્રકારના ભાવ પ્રમાણુનું લૌકિક એકમ છે. શ્રી જિનપ્રણીત વિજ્ઞાનમાં પુદ્ગલ, ધર્માદિ દ્રવ્યની શક્તિ યાને ભાવમાં જેની શક્તિનું ભાવપ્રમાણ ઉત્કૃષ્ટ છે તેની અપેક્ષા અત્રે લેવાઈ છે. આ શક્તિ છે કેવળી ભગવાનની જ્ઞાનલબ્ધિ. સર્વ છદ્મસ્થ જેમાં ઓછામાં ઓછી જ્ઞાનલબ્ધિ અપર્યાપ્ત સૂક્ષમ નિગોદ જીવની છે. જીવની આ નિકૃષ્ટમાં નિકૃષ્ટ અવસ્થા છે કારણ કે તેની જ્ઞાનલબ્ધિને નહિવત્ કહી શકાય તેટલે જ અંશ ખુલે છે અને અનંત બહુ ભાગ તે આવરણકર્મો તળે દબાઈ ગયા છે. આ લબ્ધિ અપર્યાપ્ત નિગોદ જીવના શાપથમિક જ્ઞાનનું પ્રમાણ જ્ઞાનલબ્ધિનું જઘન્ય એકમ નથી તે ખાસ નોંધનીય છે. ભાવપ્રમાણુના જઘન્ય એકમની અર્થાત્ ભાવના અવિભાગપ્રતિરછેદની પરિભાષા યાને તેની વ્યાખ્યા ધ્યાનપૂર્વક સમજવાની છે. યથાર ઋજુગતિથી ઉત્પન્ન થતા લબ્ધિ અપર્યાપ્ત સૂક્ષમ નિગદ ઇવેનું તેમના ભવના પ્રથમ સમયે શ્રુતજ્ઞાન જઘન્ય હોય છે. આવા જીમાં જે જીવનું ભવાઘ સમયનું શ્રતજ્ઞાન જઘન્ય છે તેથી અન્ય આ જ પ્રકારના જે જીવના શ્રતજ્ઞાનમાં જઘન્ય વૃદ્ધિ છે તે જઘન્ય વૃદ્ધિનું જે પ્રમાણે છે તે ભાવમાનનું જઘન્ય એકમ છે અર્થાત ભાવાવિભાગ પ્રતિચછેદ છે અને વિશેષથી જ્ઞાનશક્તિને પણ તે અવિભાગપ્રતિછેદ છે અને આ જ ક્ષાપશમિક લબ્ધિના માનનું પણ જઘન્ય એકમ છે. લબ્ધિ અપર્યાપ્ત નિગોદ જીવનું જે ભવાઘ સમયે શ્રુતજ્ઞાન છે જેને પયય જ્ઞાન પણ કહેવાય છે તેનું ભાવ પ્રમાણ અનંતાનંત ભાવાવિભાગપતિ છેદ પ્રમાણ છે. ભાવ + અવિભાગ + પ્રતિરછેદ = ભાવાવિભાગપ્રતિછેદને ટૂંકમાં ભાવાવિભાગ (ભાવ + અવિભાગ) અને કવચિત્ ભાવાણું પણ કહેવાય છે. પ્રથમ દૃષ્ટિથી આશ્ચર્ય તે એ વાતનું છે કે જઘન્યમાં જઘન્ય જ્ઞાન ધરાવનાર લબ્ધિ અપર્યાપ્ત નિગદજીવના જ્ઞાનનું ભાવપ્રમાણ અનંતાન ત ભાવાવિભાગ પ્રમાણ છે અને આપણું તો શું પરંતુ ચાર જ્ઞાનના ઘણી એવા સમગ્ર કૃતના જ્ઞાતા ચૌદપૂર્વધર ગણધર ભગવંતેના જ્ઞાનનું ભાવ પ્રમાણ પણ અનંતાનંત ભાવાવિભાગ પ્રમાણ છે.
અનંત સંખ્યાના અનંત ભેદો હોવાથી આમાં વિસંવાદ નથી. આપણી દષ્ટિથી તે આ નિગદ તે શું પણ આપણુ જેવા સંજ્ઞિ મનુષ્યના જ્ઞાન કરતાં અનેક ઘણું જ્ઞાન તકેવલી ભગવંતેનું હોવા છતાં પણ જ્યારે કેવળી ભગવંતની જ્ઞાનલબ્ધિના

Page #112

રૂપી અને અરૂપી દ્રવ્યેાનું સ્વરૂપ અને ક્રમ પ્રકૃતિના મૂળ આઠ ભેદ ] [ ૫ વૈભવ સામે નિગેાદ જીવની, આપણા જેવા સામાન્ય મનુષ્યની, તેમજ શ્રુતકેવળી ભગવાની આ લબ્ધિની સરખામણી કરીશું તે તે ત્રણેની લબ્ધિમાં જે ભેદ છે તે નહિવત્ જેવા કહી શકાય તેવા છે. ગણિતની પરિભાષામાં શ્રુતકેવળી ભગવંતની ક્ષાયેાપશમિક જ્ઞાનલબ્ધિથી અનત વગ સ્થાને કેવળી ભગવંતની ક્ષાયિક ચેતન અર્થાત્ જ્ઞાનલબ્ધિ પ્રાપ્ત થાય છે. સંખ્યાતીત ગણિતથી આપણે અપરિચિત છીએ તેથી આ અન તવગ સ્થાને ” એટલે કેટલુ' તેના આછે ખ્યાલ આવી શકે તે માટે પ્રથમ “ વગ સ્થાન ”ની શ્રેણીના પરિચય કરીએ. અત્રે આપણે જેને વગ સ્થાન કહીએ છીએ તે દ્વિરૂપ વગધારા થકી ઉત્પન્ન થતી વર્યાંની (Squarenos) એક પ્રકારની શ્રેણીનુ સ્થાન છે. આ ધારામાં પ્રથમ સ્થાને એના વર્ગ ચાર છે. ચાર એ નાનામાં નાના વર્ગ છે. આધુનિક ગણિતના પડિત વાંધા ઉઠાવશે કે ચાર નહિ પરંતુ એક જઘન્ય વર્ગ સખ્યા છે. પરંતુ જૈન ગણિતમાં “૧ "ને સંખ્યાની નાતમાં સ્થાન આપવામાં નથી આવ્યું. આનું રહસ્ય પામવા દ્રવ્યાનુયાગ અને ખાસ કરીને નય–પ્રમાણુ આદિ વિષયની જાણકારી આવશ્યક હાવાથી અત્રે આ સવ પ્રરૂપણા અસ્થાને છે.
જઘન્ય સખ્યા ૨” છે તેથી “ર્ના વગ “૪” આ ધારાનુ' પ્રથમ સ્થાન છે. “ ૪ ”ના વગ ૬ ૧૬” ખીજું સ્થાન છે. આ ધારામાં “ર ”ના વગથી લઈ પૂર્વ પૂર્વ સ્થાનાના વર્ગ કરતા છતા ઉત્તર ઉત્તર સ્થાનની પ્રાપ્તિ થાય છે જેમકે ઃ—
૪, ૧૬, ૨૫૬, ૬૫૫૩૬, ૪૨૯૪૯૬૭૨૯૬, ૧૮૪૪૬૭૪૪૦૭૩૭૦૯૫૫૧૬૧૬, આ પ્રથમ છ સ્થાન જોતા ખ્યાલ આવી શકે કે ઉપર ઉપરના સ્થાનેાનું સખ્યાપ્રમાણુ પૂ સ્થાનથી કેટલુ* વિશાળ થતું જાય છે. આધારનુ' અ`તિમ સ્થાન કેવળજ્ઞાનના અવિભાગ પ્રતિદાની સંખ્યા છે કે જે અનંતાનંતનું ઉત્કૃષ્ટ સ્થાન છે. ગણિતના અભ્યાસકોને સમજાશે કે આ ધારાના વ્યાપક સ્વરૂપને નીચે મુજબ પણ દર્શાવી શકાય છે. ૪, ૧૬, ૨૫૬, ૬૫૫૩૬, ૪૨૯૪૯૬૭૨૯૬,................
ર
= ૨,
૨
= ૨,
'
66
*
ર
2,
૨
૮
૨,
૧૨ ૩૨ 2, ૨,
3
શ્
21
४
૨
21
૬૪
ર,...
૫ २
૨,.
n
૨
Log K
२
Log K Log K ૨
'
.૨
જ્યાં k= કેવળજ્ઞાનનું ભાવપ્રમાણ છે.
‘શ્રુતકેવળી ભગવંતેાની ક્ષાયેાપશમિક જ્ઞાનલબ્ધિથી અન ́ત વગ સ્થાને કેવળી ભગવ ́તની ચેતન અર્થાત્ જ્ઞાનલબ્ધિ પ્રાપ્ત થાય છે. ”
આ વિધાન શ્રુતકેવળીભગવંતની ક્ષાયેાપશમિક અને કેવળજ્ઞાની ભગવ'તની ક્ષાયિક લબ્ધિ વચ્ચેના વિશાળ અંતરને દર્શાવવા પૂરતું ઠીક છે પર ંતુ ચાક્કસ સિદ્ધાંતની દૃષ્ટિથી દોષિત છે. પ્રથમ વાત તા એ છે કે સર્વ શ્રુતકેવળીની ક્ષાયેાપશમિક લબ્ધિ

Page #113

૯૬ ]
શ્રી જિનપ્રણીત કર્મવિજ્ઞાન એક સરખી નથી. શબ્દથી તે સર્વની લબ્ધિ સંપૂર્ણ ચૌદપૂર્વ પ્રમાણ એક સરખી હોવા છતાં પણ અર્થથી તેમાં ભેદ છે. સંપૂર્ણ શેય અનંત છે પરંતુ તેની પ્રરૂપણ માટે શબ્દો માત્ર સંખ્યાત જ છે. આથી અર્થથી શ્રુતકેવળીની લાપશમિક લબ્ધિમાં ભેદ પડે છે. બીજુ જેવી રીતે જઘન્ય ક્ષાપશમિક લાને સ્વામી ભવાઘ સમયમાં વર્તમાન કેઈક અપર્યાપ્ત સૂકમ નિગોદ જીવ છે અને આ જઘન્ય લબ્ધિના ભાવાવિભાવ પ્રતિરછેદોની નિશ્ચિત સંખ્યા દ્વિરૂપવર્ગધારાના નિશ્ચિત કઈ એક અનંતમા સ્થાનની સંખ્યા બરોબર છે તેવી રીતે ક્ષાપશમિક લબ્ધિના ઉત્કૃષ્ટ સ્થાનના અવિભાગ પ્રતિદોની સંખ્યા ઉપરોક્ત ધારાના કોઈ પણ સ્થાનની સંખ્યા પ્રમાણુ નથી પરંતુ તે કઈ બે અનંતમા સ્થાનેની વચમાં આવે છે. બીજું આ ઉત્કૃષ્ટ ક્ષાપશમિક લબ્ધિને સ્વામી કેરું છે તેની મને હજી જાણ નથી. પરંતુ મને લાગે છે કે કઈ ચૌદપૂર્વધર મુનિ યા તે ક્ષપકશ્રેણીના અંતિમ સમયમાં વર્તતા ક્ષેપક મુનિ ઉત્કૃષ્ટ ક્ષાયોપથમિક લબ્ધિના સ્વામિ સંભવે છે. આટલી સ્પષ્ટતા કરવાને હેતુ એ છે કે સર્વદેશકાળાબાધિત જૈનદર્શન એક સંપૂર્ણ સૂક્ષમ તેમ જ અત્યંત ચક્કસ વિજ્ઞાન છે. તેની પ્રરૂપણામાં સૂમમાં સૂક્ષ્મ પણ દેષને અવકાશ નથી. - શ્રી કેવળીભગવતેની ક્ષાયિક લબ્ધિ ઉત્કૃષ્ટ ક્ષાયિક લબ્ધિ છે અને તેના ભાવાવિભાગની સંખ્યાથી આ વિશ્વમાં કોઈપણ દ્રવ્ય રાશિની યા કોઈપણ દ્રવ્ય ક્ષેત્રાદિના અવિભાગપ્રતિશ્કેદ રાશિની સંખ્યા મોટી નથી. ક્ષાયિક લબ્ધિનું જઘન્ય સ્થાન ક્ષાયિક સમ્યગ્દષ્ટિ યુગલિક તિર્યંચમાં પ્રાપ્ત થાય છે અને આ જઘન્ય ક્ષાયિક લબ્ધિના ભાવાણુઓની સંખ્યા જઘન્ય ક્ષાપથમિક લબ્ધિના ભાવાણુઓથી અનંત વર્ગ સ્થાને પ્રાપ્ત થાય છે તે વિશેષ જાણવું.
અત્રે આપણે ક્ષાપશમિક અથત છદ્મસ્થ સંસારી જીવની અને શ્રી કેવળી ભગવંતેની ક્ષાયિક ચેતનલબ્ધિના વિશાળ કલ્પનાતીત અંતરનું વર્ગધારા આદિ ગણિતના પદાર્થો દ્વારા દર્શન કરાવવાનો પ્રયત્ન કર્યો છે પરંતુ જેઓને ગણિતને ખાસ અભ્યાસ નથી તેમના માટે આ વિશાળ અંતરનું દર્શન કરાવવા એક અસત્ કલ્પના કરીએ.
૪૧. છદ્મસ્થ સંસારી જીવની ક્ષાયોપથમિક અને સદેહ અને વિદેહી કેવળીભગવંતની ક્ષાયિક ચેતનલબ્ધિના કલપનાતીત અંતરનું અસત્ કહ૫નાએ દશના–આધુનિક લૌકિક ભૂગોળ પ્રતિપાદિત આ પૃથ્વીનું જે દડાકાર કાલ્પનિક સ્વરૂપ આપણી બુદ્ધિમાં ઘર કરી ગયું છે તે પૃથ્વીને બહુભાગ સમુદ્રમય છે અને નાને ભાગ ધરતીમય છે. હવે અસત્ કલ્પનાએ પૃથ્વીના સમુદ્રો નદીઓ આદિનું સર્વ જળ એક મહાકાય પ્યાલામાં ઠાલવી દે. આ જ એક બીજે મહાકાય પ્યાલે કે જેમાં પ્રથમ પ્યાલાનું પાણી ઠાલવવાનું છે તેને બાજુ પર રાખો.

Page #114

રૂપી અને અરૂપી દ્રવ્યનું સ્વરૂપ અને કમં પ્રકૃતિના મૂળ આઠ ભેદ ] [ ૯૭
એક બારીક અદાર સેયના અગ્રભાગ પર જે સૂક્ષમ જળબિંદુ સમાઈ શકે તેને આપણે જળાણુની સંજ્ઞા આપીશું. હવે પૃથ્વીને જળ રહિત ધરતીને જે ભાગ છે તેની સર્વ માટી, પથ્થર, ખનીજ આદિ પરંતુ ત્રસ જી સિવાય સર્વ પદાર્થોનું ખાંડી, દળીને અત્યંત સૂક્ષ્મ ચૂર્ણ બનાવી મહાકાયચૂર્ણ પ્યાલામાં ભરી દે અને આ જ માપને એક બીજો પ્યાલે કે જેમાં આ સર્વ પૃથ્વીનું ચૂર્ણ ઠાલવવાનું છે તેને બાજુમાં રાખે. આ પૃથ્વીના પદાર્થોનું જે ચૂર્ણ બનાવ્યું છે તેને એક આપણ નરી આંખે દેખી ન શકાય પરંતુ અત્યંત શક્તિશાળી સૂક્ષ્મદર્શક યંત્ર નીચે તે સોયની અણી જેવડો દેખાય તેટલે સૂક્ષ્મ છે. આ સૂક્ષમ કણને આપણે “અણુ” કહીશું.
અપર્યાપ્ત સૂક્ષમ નિગદની યા આપણા જેવા સંસારીની યા જેના ઘાતકર્મો હજી ઊભા છે એવા સર્વ શ્રતના જ્ઞાતા શ્રત કેવળીભગવંતની એમ કઈ પણ એકની જે સ્થાનની સાથે આપણે આની સરખામણી કરવાની છે તેની અપેક્ષાએ બહુ ફરક ન પડતા હોવાથી આ ત્રણમાંથી કોઈ પણ એકની ક્ષાપશમિક ચેતનલબ્ધિના અવિભાગપ્રતિચછેદોની જે મધ્યમ અનતાનંત સંખ્યા છે તેને વર્ગ (square) કરો. આ એક વખત વર્ગ કર્યો તેની સાક્ષીમાં પૃથ્વી પ્યાલામાંથી એક અણુ લઈ પૃથ્વી ચૂર્ણ ભરવાના ખાલી પ્યાલામાં નાખે. આ લબ્ધવર્ગને ફરી વર્ગ કરે અને તેની સાક્ષીમાં બીજે અણુ પૃથ્વીપ્યાલામાં નાખે. આવી રીતે પૂર્વ પૂર્વની વર્ગ સંખ્યાને વર્ગ કરતા જાવ અને દરેક વખતે પ્રથમ પ્યાલામાંથી એક એક અણુ ઉપાડી બીજા પૃથ્વીપ્યાલામાં ઠાલવતા જાવ. આમ કરતા કરતા જ્યારે પ્રથમ પૃથ્વીપ્યા ખાલી થાય ત્યારે આ પ્યાલે એક વખત ખાલી થયો છે તેની સાક્ષીમાં સાગરના જળથી ભરેલા પ્યાલામાંથી એક જળાણુ ઉપાડી ખાલી જળપ્યાલામાં ઠાલવે. હવે ફરી છેલ્લે જે વર્ગ સંખ્યા પ્રાપ્ત થઈ હતી તેને વર્ગ કરી પિલા બીજા પૃથ્વી પ્યાલામાંથી કે જે સંપૂર્ણ ભરેલે છે, તેમાંથી એક અણુ ખાલી થયેલા પૃથ્વી પ્યાલામાં નાખે અને વળી પાછો પ્રાપ્ત વર્ગ સંખ્યાને વર્ગ કરી બીજે અણુ પૃથ્વીપ્યાલામાં ઠાલવે. આવી રીતે પ્રથમ પ્રક્રિયા મુજબ જ્યારે બીજી વખત પૃથ્વીપ્યા ખાલી થઈ જાય ત્યારે સાગરનું જળ ભરેલું છે તે પ્યાલામાંથી બીજે જળાણુ લઈને બીજા જળપ્યાલામાં આ જળણુ ઠાલવે. અહીં સુધી બીજા પ્યાલામાં બે જળા આવ્યા છે. આ રીતે વર્ગ પ્રક્રિયા ફરી ફરી કરતા જાવ. અને જેટલી વખત પૃથ્વીપ્યા ખાલી થતા જાય તેટલી વખત એક એક જળાણુ પ્રથમ જળપ્યાલામાંથી લઈ બીજા જળપ્યાલામાં ઠાલવતા જાવ. આમ કરતા કરતા જ્યારે સાગરના જળથી ભરેલા પ્રથમ પ્યાલાનું સર્વ જળ બીજા પ્યાલામાં ભરાઈ જાય ત્યારે જે વર્ગ સંખ્યા પ્રાપ્ત થઈ તે હજી કેવળીભગવંતની ક્ષાયિકલબ્ધિના ભાવ પ્રમાણુના અવિભાગપ્રતિચછેદોની સંખ્યા સુધી પહોંચી નથી. આપ પૂછશે કે તે કેવળીભગવંતની ક. ૧૩

Page #115

૯૮ ]
[ શ્રી જિનપ્રણીત કર્મ વિજ્ઞાન લબ્ધિના અવિભાગ પ્રતિછેદોની સંખ્યા હજી કેટલે દૂર છે? અથવા આપણે તે સંખ્યાની દિશામાં કેટલી પ્રગતિ કરી? કેટલું અંતર કાપ્યું યા કેટલું બાકી રહ્યું? આને જવાબ એ છે કે તે સંખ્યા હજી ઘણી ઘણી દૂર છે. કલ્પના કરો આપ અહીંથી દિલહી પગપાળા જવા નિકળે છે. દિલહી અત્રેથી માન લગભગ ૮૦૦-૧૦૦૦ માઈલ દૂર છે અથવા કહે અત્રેથી પચાસ લાખ ફુટના અંતરે છે. દિલ્હી તરફના પ્રયાણ કરતા તમોએ એક ફૂટ પ્રમાણ પહેલું ડગલું માંડયું ત્યારે દિલ્હી તરફ આપે જેટલી પ્રગતિ કરી અર્થાત્ તે અંતરનું પચાસ લાખમાં ભાગનું અંતર કાપ્યું તેટલું પણ અંતર આપણે કેવળલબ્ધિના ભાવ પ્રમાણ પ્રતિનું અંતર કાપ્યું નથી. આ વિધાનમાં અતિશયોક્તિ નથી પરંતુ ન્યુક્તિ છે કારણ કે તમોએ એક ડગ ભરતા દિલ્હી પ્રતિને અંતરને પચાસ લાખો એટલે કે સંખ્યાતમા ભાગનું અંતર તે કાપ્યું છે પરંતુ ઉપરોક્ત અસત કલ્પનામાં ક્ષાપશમિક લબ્ધિના ભાવ પ્રમાણથી પ્રથમ જળ પ્યાલે ખાલી થયો ત્યાં સુધી જે વર્ગસ્થાને પહોંચ્યા છે તેથી અનંતગુણ આગળ જાવ ત્યારે કેવળજ્ઞાની ભગવંતની ક્ષાયિક લબ્ધિના ભાવ પ્રમાણને પહોંચી શકાશે, એટલે કે આપે માત્ર અનંતમાં ભાગનું જ અંતર કાપ્યું છે. આ ઉપરથી આપણને કંઈક ખ્યાલ આવ્યું હશે કે આપણી ચેતનલબ્ધિ કે જેમાં આપણુ ક્ષાપશમિક જ્ઞાન, દર્શન, સુખ, વીર્ય, લાભ, લેગ, આદિ સર્વ શક્તિઓને સમાવેશ થાય છે તેના પ્રમાણમાં શ્રી કેવળીભગવંતના ક્ષાયિક જ્ઞાન, દર્શન, સુખ, આનંદાદિને વૈભવ કે કહપનાતીત છે, વિશાળ છે.
ઉપરત અસત્ કલ્પનામાં પૃથ્વી અશુની તેમજ જળની સંખ્યા અસંખ્યાત માત્ર છે. આથી સંસારી જીવની શપથમિક લબ્ધિને માત્ર અસંખ્યાત વખત વર્ગિત સંવગિંત કર્યાથી જળપ્યાલે એક જ વખત ખાલી થયેલ છે. પરંતુ ક્ષાપશમિક લબ્ધિથી અનંત વર્ગ સ્થાને કેવળીભગવંતની ક્ષાયિકલબ્ધિનું પ્રમાણ આવે છે. આથી ઉપરોક્ત વિધિમાં એક વખત જળપ્યા ખાલી થયે તેમ અનંત વખત જળપ્યા ખાલી થયેથી જ કેવળીભગવંતના જ્ઞાનાનંદનું ભાવપ્રમાણ પ્રાપ્ત થાય છે. આ ઉપરથી કલપના કરે કે આપણી ક્ષાપથમિક અને કેવળી ભગવંતની ક્ષાયિકલબ્ધિ વચ્ચે કેટલું વિરાટ અંતર છે?
કર. સંસારી મનુષ્ય, દેવ અને સિદ્ધભગવંતના આનંદનું ગણિતાનુગથી વિશ્લેષણ :-છદ્મસ્થ જીની ક્ષાપશમિક જ્ઞાનલબ્ધિ અને સિદ્ધભગવંતની ક્ષાયિક જ્ઞાનલબ્ધિ વચ્ચે જેવું કલ્પનાતીત અગાધ અંતર છે તેવું જ આપણા વિષયાલંબિ થાને પરાધીન અને સિદ્ધભગવંતના આત્માલંબી સ્વાધીને સુખ વચ્ચે અંતર છે. આપણું જેવા મનુષ્યના સુખની સિદ્ધભગવંતના સુખ સાથે સરખામણી કરીએ તે પહેલા મનુ અને દેવો જે ભેગવે છે તે વિષયસુખ વચ્ચે કેટલું મહાન અંતર છે તે પણ વિચારણીય છે.
ઈન્દ્રિયજન્ય વિષયસુખમાં કામસુખની પ્રધાનતા છે અને તે સુખ પ્રધાનપણે સ્પર્શેન્દ્રિય વિષય હોવા છતાં પણ મનુષ્યના આ કામસુખમાં અન્ય સર્વ ઈન્દ્રિય

Page #116

રૂપી અને અરૂપી દ્રવ્યનું સ્વરૂપ અને કર્મપ્રકૃતિના મૂળ આઠ ભેદ ] [ ૯૯ આ કામરંગને ઉત્તેજિત કરી વધુ રંગીન બનાવવામાં અગત્યને ભાગ ભજવે છે. કામિનીનું નયનરમ્ય રૂ૫, તેનાં મદભર્યા કામાતુર નયને, તેના મધુર કંઠમાંથી નીકળતી શૃંગારવાણી, તેના અંગેઅંગમાંથી કામરસ નિર્ઝરતી સુરભિ ગંધ એ સર્વ નેત્ર, કર્ણ અને નાસિકાના વિષયો સ્પર્શ પ્રધાન કામસુખને વધુ સમૃદ્ધ બનાવવામાં મોટો ભાગ ભજવે છે. રસનાને વિષય કામક્રીડા કાળે સીધી રીતે ભાગ નથી લેતે પરંતુ શર્કરા, વૃતાહિ મધુર અને સ્નિગ્ધ વાજીકરણ આહાર કામાગ્નિને પ્રજવલિત કરવામાં તેમજ કામશક્તિની વૃદ્ધિમાં કારણભૂત બની રસના પણ કામસુખમાં તેને ભાગ તે ભજવે જ છે. વીતરાગ અને ક્ષપકમુનિ સિવાય એકેન્દ્રિયથી લઈ પંચેન્દ્રિય સુધીના સર્વ જમાં કામેચ્છાસ્વરૂપ મૈથુનસંજ્ઞા (અભિલાષ) અવશ્ય હોય છે. અન્ય વિષય સંબંધી ગમે તેટલું સુખ પ્રાપ્ત થવા છતાં પણ જેઓ તસંબંધી લાભાન્તરાય અને ઉપભેગાતરાયકર્મોદયે કામસુખથી વંચિત રહે છે તેઓને પ્રાપ્ત અન્ય સર્વ સુખ ફીકું તેમજ જીવન નીરસ લાગે છે તે જ આપણું જીવનમાં મૈથુનસુખની પ્રધાનતા સૂચવે છે.
કામસુખના ભાવ પ્રમાણની ન્યૂનાધિકતા જેના પર આધારિત છે તે યૌવનકાળ, ભાગ્યપાત્ર વિવિધતા, એક કામક્રીડાના ઉત્કૃષ્ટ ઉત્તેજનાકાળ સંબંધી વિચાર કરશું તે જણાશે કે દેવે થકી ભેગવાતા કામસુખની સામે આપણા જેવા મનુષ્યનું તે સુખ કેટલું વામણું છે. આ સરખામણી કહેવા માટે આપણે બીજા કલ્પના ઈન્દ્ર અર્થાત્ ઈશાનેન્દ્ર થકી ભેગવાતા કામસુખનું દષ્ટાંત લઈશું કારણ કે મનુષ્યની જેમ પરસ્પર દેહના ગાઢ સંશ્લેષ સંબંધપૂર્વક કામાવેગની તૃપ્તિ માત્ર બીજા ઈશાનકલપના દે સુધી જ હોય છે. તે પછી ઉપર ઉપરના દેવામાં કામાવેગની તૃપ્તિ માટે ઇન્દ્રિયની આલંબના એછી ઓછી થતી જાય છે.
૮૦-૧૦૦ વર્ષના આયુષ્યવાળા મનુષ્ય કામસુખ તેમના બહુ બહુ તે ૩૦-૪૦ વર્ષના યૌવનકાળ દરમ્યાન જ ભેગવી શકે છે, જ્યારે ઈશાનેન્દ્ર તે આ સુખ અસંખ્યાસખ્ય વર્ષે પ્રમાણ તેમના સમગ્ર ભવ દરમ્યાન ગમે ત્યારે ભેગવી શકે છે કારણ કે તેમનું યૌવન સદાબહાર છે. જન્મ પછી અંતર્મુહૂર્ત માત્રમાં તેઓ સંપૂર્ણ યૌવન પ્રાપ્ત કરે છે અને ભાવના અંત પર્યત યુવાન જ રહે છે. ત્યાં બાળપણ યા વૃદ્ધાવસ્થા હોતી નથી. હવે ભેગ્યપાત્ર વૈવિધ્યની દષ્ટિએ વિચાર કરીએ. બે સાગરોપમ આયુષ્યવાળા ઈશાનેન્દ્ર પિતાના એક જ ભવ દરમ્યાન પોતાની ર૨૮૫૭૧૪૨૮૫૭૧૪૨૮૫ અર્થાત્ બાવીસ કેડાછેડી, પંચાસી લાખ ક્રોડ એકત્તેર હજાર ક્રોડ, ચાર ક્રોડ, અઠ્ઠાવીસ ક્રોડ સત્તાવન લાખ ચૌદ હજાર બસ ને પંચાસી અત્યંત સ્વરૂપવાન દેવાંગનાઓ (ઈન્દ્રાણીઓ) સાથે કામક્રીડાનું સુખ માણે છે.
કઈ પણ વિષય સંબંધી સુખને સ્વભાવ જ એ છે કે તે વારંવાર ગવાતા અંતે થાકે છે. ગમે તેટલા ભાવતા ભેજને પણ રોજ રોજ ભેગવાતા તેમાંથી રસ ઓછો

Page #117

૧૦૦ ]
[ શ્રી જિનપ્રણીત ક*વિજ્ઞાન થતા જાય છે અને અંતે તે અખખી જાય છે. ભાજનની જેમ કામસુખ પણ ભાગ્યપાત્ર વિવિધતા માંગે છે. આમ વૈવિધ્યની દૃષ્ટિએ જોતાં એક જ ભવમાં આપણી દુનિયા પર વસતી સ* મનુષ્યેાની સખ્યા કરતા પણ અખોબજ ગુણી રમણીએ ભાગવતા આ ઈન્દ્રના સુખની સામે આપણું કામસુખ નહિવત્ જ લાગે કે બીજુ કંઈ ?
આપણી એક કામક્રીડાકાળની ગણતરી માત્ર મિનિટોમાં અને આ ક્રીડાના ઉત્કૃષ્ટ ઉત્તેજના કાળની ગણતરી માત્ર સેક'ડામાં થાય તેટલી અલ્પકાલીન હાય છે, જ્યારે ઈશાનેન્દ્રના એક ક્રીડાકાળ હજારા વર્ષ અને ઉત્કૃષ્ટ ઉત્તેજના કાળ સેંકડો વ પ્રમાણુ હાય છે. આથી દેવા થકી ભગવાતા કામસુખને સૂર્યના પ્રકાશની ઉપમા આપીએ તે આપણું આ સુખ આગીયાના પ્રકાશ જેટલું પણ કહી શકાય કે કેમ તે પણ શ'કાસ્પદ લાગે છે.
આપ પૂછશેા કે જેને એક સાથે માત્ર આઠ ઈન્દ્રાણીએ હાય તે ઈશાનેન્દ્રને આટલી બધી ઈન્દ્રણીઓ સાથે કામ સુખ કેવી રીતે સભવે? આખું ગણિત સરળ છે. ૧૦ કાડાકાડી પલ્યેાપમના એક સાગરાપમ થાય તેવા એ સાગરોપમનુ' એટલે કે ૨૦ કોડાકોડી પળ્યેાપમનુ' અર્થાત્ ૨૦×૧૦૧૪ ( એક કાડાકોડી = ૧૦૧૪) પડ્યે પમનુ આયુ ઇશાનેન્દ્રનુ હાય છે, જ્યારે તેની રાણીઓનું આયુ માત્ર સાત પહ્યાપમ જેટલુ જ હાય છે. આથી ઈશાનેન્દ્રને એક ભવમાં પેાતાના ૨૦ × ૧૦૧૪ પક્ષેષમ પ્રમાણ આયુને એક દેવીના સાત પક્ષ્ચાપમ પ્રમાણુ આયુથી ભાગતા અને (દર સમયે તેને આઠ ઈન્દ્રાણીયા ઢાવાથી ) આઠે ગુણુતા જે ફળરાશિ પ્રાપ્ત થાય તેટલી અર્થાત
{(૨૦×૧૦૧૪)+v}×૮=૧૦૫×પુ= ઉપરોક્ત બાવીસ કોડાકોડી આદિ સાળ
અકવાળી સ`ખ્યા પ્રમાણે દેવાંગનાએ પ્રાપ્ત થાય તે સ્વાભાવિક છે.
ઉપલક દૃષ્ટિથી વિચિત્ર લાગે પરંતુ સનત્કુમારાદિ ઉપર ઉપરના દેવેને પેાતાની કામેચ્છા તૃપ્ત કરવા મનુષ્યવત્ શારીરિક ગાઢ સશ્લેષ સંબ ંધક કામક્રીડા ન હોવા છતાં પણ તેઓના વિષયસુખનું ભાવપ્રમાણ ઉત્તરાત્તર અધિક હાય છે કારણ કે તેઓને કામાવેગની તૃપ્તિ માટે ઇન્દ્રિયાની આલબના ન્યૂન ન્યૂન થતી જાય છે. ત્રીજા સનત્કુમાર અને ચેાથા માહેન્દ્રકલ્પના દેવા તે પેાતાને ઈષ્ટ એવી દેવાંગનાઓના અ’ગઉપાંગના સ્પર્શ માત્રથી કામતૃપ્તિ પ્રાપ્ત કરે છે. આથી પણ અનેકઘણુ કામસુખ પેાતાની મનેજ્ઞ દેવીના માત્ર રૂપદર્શન થકી પાંચમા અને છઠ્ઠા માહેન્દ્ર અને બ્રહ્મલાક કલ્પના દેવા મેળવી લે છે. અત્રે સ્પર્શેન્દ્રિયનુ' આલખન નથી. આથી ઉપરના મહાશુક્ર અને આડમા સહસ્રાર કલ્પના દેવા તે ચક્ષુ ઈન્દ્રિયના પણ આલખન વિના માત્ર કણેન્દ્રિય દ્વારા પેાતાને ઈષ્ટ એવી દેવાંગનાના મધુર શબ્દોના શ્રવણ થકી કામતૃપ્ત થઈ જાય છે. આ દેવા કરતાં પણ અનેકઘણું કામસુખ કોઇપણ ઈન્દ્રિયાના આલંબન વિના મન દ્વારા પેાતાને

Page #118

રૂપી અને અરૂપી દ્રવ્યનું સ્વરૂપ અને કર્મ પ્રકૃતિના મૂળ આઠ ભેદ ] [ ૧૦૧ મનગમતી દેવાંગનાના ચિંતનમાત્રથી આનત, પ્રાણત, આરણ અને બારમા અચુત કલ્પના દેવે મેળવી લે છે.
વળી વધુ આશ્ચર્ય તે એ છે કે આ બારે ક૯પપપન્ન દેવે કરતા પણ ઉપરના કલ્પાતીત નવરૈવેયક અને પાંચ અનુત્તર વિમાનના દે અત્યંત અલ્પ વિકારવાળા હોવાથી મનથી પણ કામસુખની વાંછા ન કરતા હોવા છતાં પણ શ્રી કેવળી ભગવંતેએ તે દેવેને કાપપન્ન દેવે કરતાં પણ અનંત ગુણ સુખના ભક્તા કહ્યા છે. આથી એક નિષ્કર્ષ નીકળે છે કે જેમ જેમ આત્માનું સુખાનુભૂતિ માટે ઈન્દ્રિયેનું આલંબન હીન હીન થતું જાય છે તેમ તેમ તેની સુખાનુભૂતિનું પ્રમાણ વધુ ને વધુ થતું જાય છે. આથી જેમને લેશમાત્ર પણ વિકાર નથી એવા વીતરાગના સુખની તે કલ્પના પણ થઈ શકે નહિ તેવું અગાધ હોય તેમાં કંઈ જ આશ્ચર્ય નથી.
વીતરાગ ભગવંતના સુખની વાત તે દૂર રહી પરંતુ જે મુનિ પિતાની ઈન્દ્રિ અને મનને વિષાથી વિમુખ કરી પિતાને આત્મામાં જ મગ્ન થાય છે તેવા મુનિનું સુખ પણ એવું તે અનુપમ હોય છે કે તે તે જે અનુભવે તે જ જાણી શકે.
મહોપાધ્યાય યશોવિજયજી “જ્ઞાનસાર”ના મગ્નાષ્ટકની છઠ્ઠી ગાથામાં આ સુખની અનુપમતા દર્શાવતા કહે છે, “પિતાના જ્ઞાને પગમાં મગ્ન થયેલા જે સુખ અનુભવે છે તે અનિર્વચનીય છે, તે સુખ સ્ત્રીના આલિંગન સાથે કે બાવનાચન્દનના વિલેપન સાથે પણ સરખામણી કરવા ગ્ય નથી કારણ કે આ આત્મિકસુખની ઉપમાને લાયક સંસારમાં કઈ સુખ છે જ નહિ. શ્રી ભગવતી સૂત્ર આ જ વાત બીજી રીતે કહે છે, તેને ભાવાર્થ છેઃ “શુદ્ધ ભાવપૂર્વક સર્વવિરતિ ચારિત્રના પાલન થકી પ્રતિ માસ ચિત્ત સુખની વૃદ્ધિ થતા બારમાસ આવું ચારિત્ર પાળનાર સાધુ સર્વ દેવો કરતા પણ ઉત્તમ એવું પર–ઉત્કૃષ્ટ સુખની પ્રાપ્તિ કરે છે.” ભગવતીના આ વિધાનમાં પણ અતિશયેક્તિને લેશ માત્ર નથી.
પંડિત કુંવરવિજયજી તેમના અતિ ગંભીર આત્મસાર પ્રશ્નોત્તર ગ્રંથ—”માં સિદ્ધભગવંતના સુખનું કલ્પનાતીત પરિમાણ દર્શાવતા કહે છે, આ સિદ્ધ ભગવંતના સુખનું વર્ણન કરતા કેવળીને અનંતા આયુષ્ય પૂરા થાય તે પણ વર્ણવી શકાતું નથી છતાં પણ દષ્ટાંતથી લેશમાત્ર બતાવું છું.
“સુરગણ સુખ ત્રિડું કાલના, અનંતગુણ તે કીધ.
અનંત વર્ગો વર્શિત કર્યો, તે પણ સુખ સમધ. અર્થાત્ ભૂતકાળમાં થઈ ગયેલા અનંત દેવે, વર્તમાન અસંખ્ય દેવે તથા અનંત ભાવિ કાળમાં થનારા અનંત દે તે સર્વ ત્રણેકાળના દેવગણના સુખને એગ કરી

Page #119

૧૦૨ ] [ શ્રી જિનપ્રણીત કવિજ્ઞાન તેના વગ કરી, ફરી પાછે વગ કરી એમ અન"તવાર વર્ગ કર્યાં છતાં પણ તે સુખ સિદ્ધના એક સમયમાત્ર ભાગવાતા સુખની તલે આવી શકતુ નથી. ”
નિશ્ચયથી સ્મા વિધાનમાં પણ અતિશયક્તિ લેશમાત્ર નથી. સખ્યાતીત એટલે કે સખ્ય અને અનંત રાશિ ગણિતના સિદ્ધાન્ત થકી આ વિધાન પણુ પૂરવાર કરી શકાય છે. પરંતુ તેમ કરવા જતાં આ ગણિતના અન્ય સિદ્ધાંતા તેમજ તે ગણિતના અમુક પદાર્થોં (Conapts)ની વ્યાખ્યા કરવી પડે અને લખાણ ઘણું જ મેઢુ થઈ જાય તેમજ ગણિતના જેને અભ્યાસ નથી તેવાઓને તુરત સમજાય તેવા આ નિયમે નથી, આમ છતાં પણ બહુ ઊંડાણમાં ગયા વિના આ ગણિતના આધારે જ આ વિધાનને બુદ્ધિગમ્ય કરવાના પ્રયત્ન કરીએ.
છદ્મસ્થ સ’સારી આત્માના સત્તાગત કેવળજ્ઞાન પ્રમાણુ પરમાનંદ વૈભવના ઘાતક યાને ભાગાકારક તે જીવથી વેદ્યાતા ચારિત્રમાહનીયક ના રસ અર્થાત્ તેની ફળપ્રદાન શક્તિ છે. આ મેહનીયકના સમયપ્રમદ્ધ (એક સમયમાં બંધાતા ) કર્મ પુદ્દગલના સમગ્ર તેમજ પ્રત્યેક પ્રદેશે જઘન્યથી તેમજ ઉત્કૃષ્ટે સર્વ જીવરાશિથી મન'તગુણુ રસાણુઓ-રસના ભાવપ્રમાણના અવિભાગ પ્રતિદા હૈાય છે. આપણા મેહુલિપ્ત ચેતનઉપયાગમાં વેદાતા સરાગ સુખના ભાવપ્રમાણ અને વેદાતા રાગ યાને મેાહનીય ક`રસના ભાવપ્રમાણુના સબંધ વ્યસ્ત પ્રમાણમાં હોય છે, એટલે કે જેટલા પ્રમાણમાં આપણા રાગભાવમાં હાની થાય છે તેટલા પ્રમાણમાં આપણી સુખાનુભૂતિના ભાવપ્રમાણમાં વૃદ્ધિ થાય છે. ગણિતની ભાષામાં :
કોઈ એક સમયે વેદાતુ સરાગ સુખ
e
૧
તે સમયે વેદાતા મેહરસ
૧
• અત્રે K અચળ (Constant)
વિદ્યાતા મેહરસ
... સરાગ સુખ = K × છે અને તે શ્રી સિદ્ધભગવત થકી પ્રતિ સમય વેદાતા સુખના અવિભાગ પ્રતિષ્ઠોની સંખ્યા છે જે ઉ. અનંતાનંત છે. હવે ધારા કે :
D=ત્રણેકાળના અન ́ત દેવાની સખ્યા છે; Q=આ અનંત દેવાનુ' સરારસ આયુ છે જે માત્ર અસખ્યાત સમય પ્રમાણ છે; M = એક દેવ તેના Q સમયપ્રમાણ સરારસ આયુના પ્રત્યેક સમયે વેદાતા સર્વ જીવથી અન'તગુણુ માહનીયકમના રસાણુની સરારસ સખ્યા છે. આથી એક દેવ થકી તેના સમગ્ર Q સમય પ્રમાણુ આયુ દરમ્યાન M×Q પ્રમાણુ અને સમગ્ર દેવરાશિ D થકી તેમના સમગ્ર ભવ દરમ્યાન વેદાતા માડુનીયના રસાણુની સખ્યા M × Q× D પ્રાપ્ત થાય છે. આ રાશિ પણ સČજીવથી અનંતગુણુ છે. હવે જે સમગ્ર કાળની દેવરાશિ થકી ભાગવાતી સરાગ સુખરાશિ “S” હાય તે

Page #120

રૂપી અને અરૂપી દ્રવ્યોનું સ્વરૂપ અને કર્મપ્રકૃતિના મૂળ આઠ ભેદ ] [ ૧૦૩ | S = K x 10.. અત્રે “K” રાશિ ઉત્કૃષ્ટ અનંતાનંત છે અને Mx 9x D અનંતાનંત હોવા છતાં પણ K થી અનંતમા ભાગ પ્રમાણે જ છે. આથી સિદ્ધ થાય છે ત્રણે કાળના દેવ થકી ભેગવાતા સુખનું પ્રમાણ સિદ્ધજીવ એક સમય જે સુખ ભોગવે છે તેના અનંતમા ભાગનું જ છે “s”ને અનંત વાર વર્ગ કરવાથી પણ આ પ્રમાણમાં ફરક પડવાનો નથી કારણ કે “s” ક્ષાપથમિક ચેતનલબ્ધિ છે અને તેના અનંત વર્ગસ્થાને – એટલે કે અનંત વખત વર્ગ કરવાથી જઘન્ય ક્ષાયિકલબ્ધિનું ભાવપ્રમાણુ આવે છે અને આ જઘન્ય ક્ષાયિક લબ્ધિથી ઉપર અનંત વર્ગસ્થાને કેવળજ્ઞાનાનંદના ભાવ પ્રમાણની વર્ગ શલાકા (Log, LogK) આવે છે અને તેની પણ ઉપર અનંત વર્ગસ્થાને કેવળજ્ઞાનાનંદ લબ્ધિના ભાવ પ્રમાણની અર્ધ છે રાશિ (LogK) આવે છે, આથી ઉપર અનંત વર્ગ સ્થાને કેવળ જ્ઞાનાનંદ લબ્ધિ આવે છે. આથી સિદ્ધ થાય છે કે ત્રણે કાળની સમગ્ર દેવરાશિ થકી ભગવાયેલા, ભેગવાતા અને ભગવાશે તે સમગ્ર સુખરાશિનું અનંત વખત વર્ગ કરવા છતાં પણ તે સિદ્ધ પરમાત્મા જે પ્રતિ સમય ભેગવાતા આનંદનું ભાવપ્રમાણ છે અને તે જ પ્રમાણ કેવળજ્ઞાન લબ્ધિના અવિભાગપ્રતિરછેદોની સંખ્યા છે જે ઉત્કૃષ્ટ અનંતાનંત છે. શ્રી સિદ્ધભગવંત તેમના સમગ્ર સાદિ અનંત કાળ જે સુખ ભેગવે છે તેને વેગ પણ મેં જ આવશે. K ને ગમે તેટલી સંખ્યાથી ગમે તેટલી વાર ગુણાકાર કરવા છતાં પણ K માં વૃદ્ધિ થતી નથી કારણ કે K સંપૂર્ણ જ્ઞાનલબ્ધિ છે અને તેની ઉપર કઈ રાશિ નથી. સંપૂર્ણ માં સંપૂર્ણ ગમે તેટલી વાર ઉમેરવાથી પણ તે રાશિમાં વૃદ્ધિ થાય નહિ. જે વૃદ્ધિ માનીએ તે તે K અપૂર્ણ જ કરે. K થી મોટી સંખ્યાને વંધ્યાપુત્રવત્ અત્યંતાભાવ જાણુ.
અત્રે આપણે એક જ બાબત પૂરવાર કર્યા વિના ધારી લીધી છે અને તે એ છે કે ત્રણે કાળના દેવેની સંખ્યા D સર્વજીવ રાશિથી અનંતમા ભાગની છે. અત્રે જે D રાશિ છે તેમાં સમસ્ત સિદ્ધ જ આવી જાય છે અને નગણ્ય અપવાદ બાદ કરતા તે સર્વ સિદ્ધો એ તેમના સંસારકાળ દરમ્યાન અનંત વખત દેવ પર્યાય પ્રાપ્ત કર્યો હોય છે તેમજ વ્યવહારરાશિના અનંતાનંત જીવોમાંના બહુભાગ છે એ પણ દેવપણું અનંત વખત પ્રાપ્ત કર્યું હોય છે આથી D રાશિ સર્વ જીવરાશિના અનંતમાં ભાગની છે તેમ ચોક્કસપણે કેવી રીતે કહી શકાય? આને પૂરા રજુ કર જોઈએ. આ પૂરવાર થઈ શકે છે પરંતુ તે પૂરાવો ઘણે જ લાંબે અને અટપટો છે. આમાં નિમ્ન બાબતેને વિચાર પણ કરવો પડે છે.
(i) પ્રત્યેક સમયે જઘન્ય તેમજ ઉત્કૃષ્ટથી કેટલા છ દેવપર્યય પ્રાપ્ત કરે છે અને કેટલા દેવેનું ચ્યવન થાય છે?

Page #121

૧૦૪ ]
|| શ્રી જિનપ્રીત કર્મવિજ્ઞાન (i) વધુમાં વધુ કેટલા કાળ સુધી કોઈપણ ના જીવ દેવપર્યાયને પ્રાપ્ત નથી કરતા.
(i) વધુમાં વધુ કેટલા કાળ સુધી કોઈપણ દેવનું યવન થતું નથી.
(iv) દેવેના આયુની આપણે જે સરારસ કાઢી છે તેની તેમજ વેદાતા રસાણની સારસની કાઢવાની વિધિ ધારીએ તેટલી સરળ નથી. આ પણ અત્યંત અટપટી હેવા ઉપરાંત પ્રત્યેક દેવકના સંખ્યા-તેમાં ઉત્કૃષ્ટ આયુવાળા, જઘન્ય આયુવાળા તેમજ અજઘન્ય અનુત્કૃષ્ટ આયુવાળા કેટલા વિગેરે બાબતો તેમજ મેહનીયકર્મના વેદકમાં જઘન્યરસના વેદક, ઉત્કૃષ્ટ રસના વેદક, તે રસના સ્થાને ઈત્યાદિ અનેક બાબતે ધ્યાનમાં લેવી પડે છે.
ટૂંકમાં કહેવાનો મતલબ એ છે કે શ્રી જિનાગમમાં કોઈ પણ પ્રમેય યા સમીકરણ યા અસમીકરણનું દ્રવ્યાનુયોગથી-નય, નિક્ષેપ, પ્રમાણુ, દ્રવ્યાદિ ચૌભંગી આદિથી જેમ વિવરણ થઈ શકે છે તેમ તે પ્રમેયાદિના ચોક્કસ પ્રામાણ્યની સિદ્ધિ માટે ગણિતાનુ
ગની વિધિ પણ અપનાવી શકાય તે માટે જોઈતા પૂર્વપક્ષ માટેના મુદ્દાઓ (data) પ્રાયઃ સર્વ પ્રાપ્ત આગમમાં અત્ર તત્ર વિખરાયેલા મળી શકે છે. પરંતુ અત્યંત ખેહપૂર્વક કહેવું પડે છે કે આસ્તિક દર્શનકારે, કે જેઓ પિતાને માન્ય આગમને જ્ઞાનપ્રાપ્તિનું પ્રધાન સાધન માને છે તેમણે આ દિશામાં નહિવત્ જ પ્રયત્ન કર્યો છે.
પશ્ચિમાત્ય શિક્ષણ કે જેમાં આગમનું કેઈ સ્થાન જ નથી તેવા શિક્ષણને આપણે અપનાવી લીધું છે. આગમને આધાર વિના કોઈ પણ નૈસર્ગિક વિજ્ઞાન કદાપિ પૂર્ણતા પ્રાપ્ત નહિ જ કરી શકે એટલું જ નહિ પરંતુ તેમના સિદ્ધાંતે, પ્રમેયે, પૂર્વધારણાઓ આદિમાંથી વિસંવાદિતાઓ દૂર કરી સંવાદમય કદાપિ નહિ બનાવી શકે તેવી મારી દઢ માન્યતા છે.
છેલ્લે એક બાબતને નિશ્ચય કરજે કે આપણું જ્ઞાનાનંદ અને સિદ્ધ ભગવંતના જ્ઞાનાનંદ વચ્ચે રહેલા વિરાટ અંતરને દર્શાવવા તમે ગમે તે ઉપમા યા અસત્ ક૯૫નાઓ કરશે તે પણ તેમાં અતિશયોક્તિ થઈ જ શકે તેમ નથી. આ વિધાન મગજમાં તુરત ઉતરે તેવું નથી છતાં પણ તે સંપૂર્ણ સત્ય છે.
આ રીતે સરાગસંસારી અને સિદ્ધાત્મા અર્થાત રૂપી અને અરૂપી ચેતનાની ચૈતન્યસ્વરૂપ જ્ઞાનાનંદ લબ્ધિ વચ્ચેના વિરાટ અંતરનું અનિર્વચનીય અનુપમ, કલ્પનાતીત અને અગમ્ય છતાં પણ આપણું સત્તાગત અરૂપી જાતની કેવળજ્ઞાનલબ્ધિના અંશ સ્વરૂપ રૂપીની ભાત લઈને પ્રગટ થયેલી મતિ અને શ્રુતલબ્ધિથી, દ્વિરૂપ વગંધારાના ઉત્તરોત્તર સંખ્યા પ્રમાણથી અનેકગુણ વૃદ્ધિને પ્રાપ્ત કરતા સ્થાનેના આલંબનથી, મહાકાય પૃથ્વી અને જળપ્યાલાની અસત્ કલ્પનાથી તેમજ ગણિતાનુગના પ્રમેય અને સમીકરણથી બૌદ્ધિક સ્તરે પણ વિશ્વસનીય બને તેવી રીતે સ્વરૂપ દર્શન કરાવ્યું.

Page #122

રૂપી અને અરૂપી દ્રબ્યાનુ સ્વરૂપ અને ક`પ્રકૃતિના મૂળ આઠ ભેદ ]
| ૧૦૫
મેાક્ષમાગ માં બૌદ્ધિક જ્ઞાનની ઉ૫યાગિતા સીમિત છે. નિપુણ બુદ્ધિથી નવે તત્ત્વાનુ સૂક્ષ્મ તર્કબદ્ધ જ્ઞાન થાય, હેયાપાદેય તત્ત્વાના વિવેક થાય, આત્મા અને દેહની ભિન્નતાનુ' તેમજ સંસારની અસારતાનું અને મેાક્ષની ઉપાદેયતાનુ જ્ઞાન થાય એટલુ જ નહિ પરંતુ સાડાનવ પૂતુ જ્ઞાન પણ થાય. આમ છતાં પણ જ્ઞાનાવરણીય ક્રમના ક્ષયાપશમનિષ્પન્ન આ બુદ્ધિસ્પર્શી વિષયપ્રતિભાસરૂપ જ્ઞાન અંતઃકરણુસ્પર્શી થાય નહિ અર્થાત્ બુદ્ધિપ્રતીત જ્ઞાન આત્મપ્રતીત થાય નહિ ત્યાં સુધી આ સર્વ જ્ઞાન મેાક્ષમાગ માં નિષ્ફળ છે. જે પળે જીવનુ' આ વિષયપ્રતિભાસસ્વરૂપ બૌદ્ધિક જ્ઞાન આત્મપરિણતિમત્ સ્વરૂપ પ્રાપ્ત કરશે તે પળ જીવના સમગ્ર સંસારકાળની ધન્યમાં ધન્ય પળ હશે, અનાદિકાલીન આ સ'સારના ખીજ સમાન દર્શનમેહનીયના તીવ્ર રસાય સ્વરૂપ મિથ્યાત્વરૂપી અધકાર દૂર થશે અને અતર'ગમાં વ્યિ આલેકના પ્રાદુર્ભાવ થશે અર્થાત્ અત્યંત દુર્લભ ચિંતામણિરત્ન સમાન સમ્યક્ત્વલબ્ધિ પ્રગટ થશે, આત્મા આનંદવિભાર ખનશે, તેની દૃષ્ટિમાં આમૂલ પરિવર્તન આવશે, તીવ્ર રાગદ્વેષરૂપી અતિ ગૂઢ દુર્ભેદ્ય ગ્ર^થીભે થતાં પ્રશમભાવ, મેાક્ષાભિલાષસ્વરૂપ સવેગભાવ, સ`સારપ્રતિ અરુચિસ્વરૂપ નિવેદ્યાર્ત્તિ ભાવેથી આ ભવ્યાત્મા ભાવિત થશે, પેાતાને પરમ ઇષ્ટ એવા મોક્ષપ્રાપ્તિના માદન થશે. અનાદિકાલીન જડ અને પર એવા પુગલના મહંસ મધથી પ્રાપ્ત રૂપીની ભાત નીચે ખાઈ ગયેલા પેાતાના સ્વાભાવિક અરૂપી સ્વરૂપનું આત્મપ્રતીત જ્ઞાન અને ભાન થશે અને તે સ્વરૂપની પ્રાપ્તિ કરવાની તમન્ના જાગૃત થશે.
એક વાત સ્પષ્ટ છે કે જીવના આ દુઃખભર્યાં સ`સારપર્યાયનું અંત્યકારણુ દનમાઢુ યાને દૃષ્ટિમૂઢતા યા દૃષ્ટિવિકાર જ છે. હવે આપણે એ જ જોવાનુ છે કે દનમાહ અન્ય ઘાતીકાઁના ઉપાર્જનમાં હેતુ કેવી રીતે ખને છે.
૪૩. સ ઘાતીકર્મીના ઉપાનમાં દર્શનમાહની કારણુતા:
(i) દર્શનમાહ ચારિત્રમાહના જનક છે.
પૌદ્ગલિક હાવાથી ક્રમ જડ તત્ત્વ છે અને જીવ તેથી વિપરીત ચેતનતત્ત્વ છે. આ જડ તત્ત્વ સાથેના અનાદિકાલીન ગાઢ સશ્ર્લેષ અર્થાત્ ખદ્ધસંબધથી જીવની ચૈતન્યશક્તિમાં જડતાના એવા તે ઘેરે પટ લાગી ગયા છે કે તેની દૃષ્ટિ જ મૂઢ થઈ ગઈ છે; તેની દૃષ્ટિ મૂôિત યાને માહિત થઈ વિકૃત થઈ ગઈ છે. સ્વભાવથી સ્વ અને પરના યથાર્થ સ્વરૂપના જ્ઞાતા અને દૃષ્ટાની સૃષ્ટિના વિકાર પણ કેવા અકળ છે કે તેણે પેાતાના જ સ્વરૂપનું જ્ઞાન અને ભાન ખાઈ નાખ્યુ છે. પેાતાના ચૈતન્યસ્વરૂપ અરૂપી આત્માથી સદંતર ભિન્ન એવા જડ અને રૂપી પુગલના ખનેલા તેના શરીરમાં
૩. ૧૪

Page #123

૧૦૬ ]
""
[ શ્રી જિનપ્રણીત કવિજ્ઞાન જ આ મૂઢને “હું ” બુદ્ધિ થઈ ગઈ છે. “આ શરીર તે જ હું” એવા ભ્રમસ્વરૂપ દેહાધ્યાસને તે સેવી રહ્યો છે. આ સંસારની ખીજભૂત અનાદિકાલીન આહાર, ભય, મૈથુન અને પરિગ્રહરૂપ ચારે સંજ્ઞાએના મૂળમાં આ દેહાધ્યાસ જ છે. જે આ દૃષ્ટિ મૂઢતાનું પ્રધાન લક્ષણ છે, ભેદમાં અભેદબુદ્ધિ તેનું સ્વરૂપ છે. દૃષ્ટિમૂઢનુ એક ખીજું સ્વરૂપ પણ એટલુ જ અકળ છે.
સુખ વેદ્ય તત્ત્વ છે તેથી જે વેદક હાય તે જ સુખને વેદી શકે. જીવ ચેતક છે તેથી જેમ તે જ્ઞેયના જ્ઞાયક છે તેમ તે સુખના વેદક પણ છે. આથી જ્ઞાન જેમ જીવને સ્વભાવ છે તેમ સુખ પણ તેના જ સ્વભાવ છે. સ્વભાવ હાવાથી જીવતુ' જ્ઞાતૃત્વ તેમજ સુખ યા આનંદનુ ભાતૃત્વ નિર્નિમિત્તક છે અર્થાત્ જીવને જાણવા કે આન'ને વેઢવા પર પદાથ'ની કોઈ જ જરૂર નથી.
આ રીતે જીવ સ્વયં જ્ઞાનધન છે અને સ્વયં આનંદઘન પણ છે. આમ છતાં પણ શરીરમાં જ આત્મબુદ્ધિ હાવાથી આ મૂઢાત્મા દેહસુખમાં જ સુખ માને છે તેથી તે દેઢુદ્વારા પાંચે ઇન્દ્રિયાના વિષયાના ભાગ ઉપલેાગમાં જ રાચે છે. વિષયેા જડ છે તેથી તેમાં જ્ઞાન નથી તેમ સુખ પણ નથી છતાં પણ પેાતાના આત્મા સાથે તાદાત્મ્ય સ...બંધથી રહેલા સુખને વિષયામાં અર્થાત્ પુર્વાંગલમાં આપે છે. આ રીતે વિષયેામાં સુખબુદ્ધિ આ દૃષ્ટિમૂઢતાનુ બીજું લક્ષણ છે, અભેદમાં ભેદબુદ્ધિ તેનુ સ્વરૂપ છે.
સહેજ ઊંડાણથી વિચારતા જણાશે કે ઉપર દર્શાવ્યા મુજખ ભેદમાં અભેદબુદ્ધિ અને અભેદમાં ભેદબુદ્ધિ સ્વરૂપ આત્માની દૃષ્ટિમૂઢતા એ આ વિશ્વનું અદ્વિતીય અને અગમ્ય મહાન આશ્ચય છે. સ્વભાવથી જ જે સ્વપરના જ્ઞાતા તેમજ છા છે તે પેાતાને જ ન પહેચાની શકે તે રીતે બને? જીવ પાતે પાતાની જાતને કેવી રીતે ગોપવી શકે?
આ સૃષ્ટિમૂઢ જીવતુ એક બીજું પાસુ પણ ન કળાય તેવુ' વિચિત્ર છે. ઈટાનિષ્ટ વિષયાના સચાગ-વિયેાગજન્ય સુખ અશાશ્વત અને પરાધીન છે કારણ કે વિષયેા પર તેના કોઈ જ કાબુ નથી. અનિચ્છા છતાં ઈવિષયાના વિયાગ અને અનિષ્ટ વિષયાને સંચાગ કાળક્રમે અવશ્ય થાય જ છે. તેવા અનુભવ જીવ પેતે ભવેાભવથી કરતા આવ્યે છે. વળી ગમે તેટલા વિષયે ભાગવ્યા પછી પણ કોઈ જીવને સ ંતેાષ થયા નથી તે પણ તે અનુભવતા આવ્યા છે. આાવું પરાધીન, અશાશ્વત અને અપૂર્ણ સુખ તેા કાઈ પણ જીવ ચાહત ન હેાવા છતાં પણ આ મૂઢ જીવ આવા વિષયસુખની પાછળ પેાતાની સર્વ શક્તિ વેડફી નાખે છે તે કઈ એછુ. આશ્ચય નથી. આત્માની સૃષ્ટિને આટલી હદે વિકૃત કરનાર મિથ્યાત્વમાહનીયકમના ઉદય છે. દશ નમાહનીયકના તીવ્ર રસવાળા સ્કંધાને મિથ્યાત્વ માહનીય કહેવાયા છે. આ મિથ્યાત્વમેાહુ ચારિત્રમાહજનક કેવી રીતે અને છે તે વિચારીએ.

Page #124

રૂપી અને અરૂપી દ્રવ્યાનુ સ્વરૂપ અને ક`પ્રકૃતિના મૂળ આઠ ભેદ ]
[ ૧૦૭
આ
જીવમાત્રને સુખ પ્રિય છે અને દુઃખ અપ્રિય છે. સ`સારી છદ્મસ્થ જીવ દુ:ખી છે તેથી તેના સત્ર પુરુષાર્થ સુખપ્રાપ્તિમાં જ રાકાયેલા રહે છે. પર ંતુ સુખ માટે દનમૂહની દૃષ્ટિ હુ ંમેશા આત્નેતર વિષયેામાં જ ભટકયા કરે છે અર્થાત્ તેના જ્ઞાનાપયેાગ પરમાં જ રમ્યા કરે છે. ભ્રાંતિથી માનેલા ઈષ્ટ વિષયે તેને પ્રિય છે. જે પ્રિય છે તે પ્રતિ રાગપૂર્વક અને જે અપ્રિય છે તે પ્રતિ દ્વેષપૂર્વક તે દૃષ્ટિપાત કરે છે. જેમાં રાગ થાય છે તેને મેળવવાની ઈચ્છા થાય છે. જેની ઈચ્છા થાય છે તેને પ્રાપ્ત કરવાના લેાભ થાય છે. જેને લાભ થાય છે તેને પ્રાપ્ત કરવાની ચેાજના કરતા મૂઢદૃષ્ટિ માયા-કપટના આશરે લેતા પણ ખચકાતા નથી. જો તેની આ ચેાજના સફળ થાય છે તે તેને હષ થાય છે, પ્રાપ્તમાં રતિ થાય છે. તેમાં આસક્ત અને છે, પેાતાની સફળતાના ગવ કરે છે અને જો તેની ચેાજના નિષ્ફળ થાય છે તે તેને શેક અને અતિ થાય છે, ઉદ્વેગ થાય છે અને તેની નિષ્ફળતા માટે અન્યને નિમિત્ત માની તે પર ક્રોધ અને દ્વેષ પણ કરે છે. પ્રાપ્ત વિષયે ચાલી જવાના ભય તેને સતાવ્યા કરે છે અને તેથી તેના રક્ષણ માટે સતત ચિ'તિત રહે છે. એક વખત જે પરની ઇચ્છા કરી તેની પ્રાપ્તિ કર્યાં પછી પણુ કાઈ જીવને તૃપ્ત થયેા જોયા નથી. પરની ઇચ્છામાં તાપ છે, સાંતાપ છે. પ્રાપ્તિ પછીની તૃપ્તિ પણ ક્ષણિક છે, અતૃપ્તિ તેનું અવશ્ય અનુગમન કરે છે. પરથી તૃપ્તિ થાય નહિ. તૃપ્તિ સ્વથી જ થાય.
જ્યાં સુધી જીવને દર્શનમેહજન્ય પરમાં સુખ અને ભાગબુદ્ધિ છે. ત્યાં સુધી તેના ચેતનેયાગ સજાતીય પ૨ (અન્ય સંસારી જીવા) પ્રતિ યા વિજાતીય પર (પૌદ્ગુગલિક વિષય અને પદાથેŕ) પ્રતિ ચારિત્રમેહજન્ય રાગ યા દ્વેષ અથવા તજજન્ય ક્રોધ, અહહંકાર, અભિમાન, કપટ, લાભ, હર્ષ, રતિ, અતિ, ભય, શેાક, ઘૃણા, ઈર્ષી, સ્નેહ, કામેચ્છા, વૈર આદિ કોઈ ને કોઈ ભાવપૂર્વક વિચરતા રહે છે. વળી પૂર્વે ભાગવાઈ ગયેલા વિષયાનુ` સ્મરણ થાય છે, પ્રાપ્ત વિષયામાં મમતા થાય છે, પ્રાપ્તના ભાગમાં આસક્તિ થાય છે અને અપ્રાપ્તની ઈચ્છામાં આ મૂઢ જીવ તપતા જ રહે છે. આ રીતે ત્રણે કાળના વિષયેા સાથે કોઈ ને કોઈ પ્રકારે મૂઢ જીવના સંબંધ નિર'તર રહ્યા જ કરે છે. આ રીતે રાગ અને દ્વેષ યા તજન્ય ક્રોધાદિ ભાવપૂર્ણાંક ચેતનેાપયેાગની પરમાં ચર્ચા-રમણુતા એ તેના ચારિત્રના વિકાર છે જેમાં નિમિત્ત ચારિત્રમેહનીય કા ઉડ્ડય છે અર્થાત્ રાગ, દ્વેષ, મમતા, માયા, અહુંકારા િસવ ચારિત્રમેહનીયકદિય નિષ્પન્ન જીવના ઔદયિક ભાવા છે. ચારિત્રમેાહના મૂળમાં દર્શનમેહ છે તેથી જ્યાં સુધી દ”નમેહનીયકમ ના સંપૂણુ` ક્ષય થતા નથી ત્યાં સુધી ભવ્યાત્મા ચારિત્રમેહના ક્ષય કરવાના આરંભ પણ કરી શકતા નથી. માહ એટલે મૂઢતા, કાર્યાંકાનું કે હિતાહિતનું અભાન. જે (સુખ) જ્યાં (વિષયામાં) નથી તેને ત્યાંથી મેળવવાના ફાંફાં મારવા તે મેહ છે. દુઃખ, દદ, વિષાદ, ભય, સ'તાપાદિ સ` અનિષ્ટોના મૂળમાં મેહ છે.

Page #125

૧૦૮ ].
[ શ્રી જિનપ્રીત કર્મ વિજ્ઞાન (i) ચારિત્રમેહનીયકર્મોદયે જ આત્માની જ્ઞાન-દર્શનલધિ ઉપર આવરણ કેવી રીતે ઊભું કર્યું છે તેને વિચાર-દર્શનમેહનીયકર્મોદય નિમિત્તે જીવ ચારિત્રમેહનીયકર્મોદયને ભેગ બન્યું. અને આ ચારિત્રમેહનીયના નિમિત્તે આત્માની જ્ઞાન-દર્શનલબ્ધિ કેવી રીતે આવૃત થઈ ગઈ છે તે જોઈએ. આપણે ઉપર જોઈ ગયા કે ચારિત્રમેહનીયર્મોદય નિમિત્તે કઈને કઈ પ્રજન, ભાવ, ઈચ્છા આદિ પૂર્વક જીવને ઉપગ પરાભિમુખ થઈ કઈને કઈ પરમાં રમતું હોય છે. આથી રાગી જીવને જ્ઞાનેપગ જે કાળે જે વિશેષ પર કેન્દ્રિત થાય તે કાળે તેના જ્ઞાનની જાણવાની સંપૂર્ણ શક્તિ તે વિશેષમાં જ રોકાઈ જવાથી મેહભાવથી વિકાર પામેલા તેના જ્ઞાને પગમાં શેષ શેયનું જ્ઞાન વર્તતું નથી.
સંસારી જીવે તેના અનેક ભવમાં અંતમુહૂર્ત પ્રમાણે એક એક ઉપગમાં અનેક પદાર્થોનું કમપૂર્વક જ્ઞાન પ્રાપ્ત કર્યું છે. મતિ અને શ્રુતજ્ઞાની આવી રીતે મેળવેલા જ્ઞાનમાંથી માત્ર સંખ્યાતા પર્યાનું જ જ્ઞાન અવધારણ કરી શકે છે કારણ કે આ મતિજ્ઞાન તેમજ મતિપૂર્વક થતું શ્રુતજ્ઞાન ઇન્દ્રિયે, મન અને બુદ્ધિના આલંબન પૂર્વક જ થાય છે.-- આ જ્ઞાને પરોક્ષ છે, આત્મપ્રત્યક્ષ નથી.
આથી કોઈપણ એક કાળે મતિ અને શ્રુતજ્ઞાનીને યુગપતું માત્ર સંખ્યાત પર્યાનું જ જ્ઞાન હોઈ શકે છે. વળી ક્ષાપશમિક હોવાથી મતિ અને શ્રુતજ્ઞાનીના ક્રમપૂર્વક પ્રાપ્ત કરેલા સંખ્યાત પર્યાના જ્ઞાનમાં અન્ય કાળે થતા સંખ્યાત પાનું જ્ઞાન ગમે તેટલી વાર ઉમેરવાથી પણ આ જ્ઞાન અસંખ્યાત પર્યાયે જાણવાને કદાપિ સમર્થ થઈ શકતું નથી. અત્રે ત્રણ પ્રશ્નો ઉઠે છેઃ
(i) ઉત્પત્તિના પ્રથમ સમયે લબ્ધિ અપર્યાપ્ત નિગદના જીવનું જઘન્ય કૃતજ્ઞાન પણ અનંતાનંત ભાવાવિભાગ પ્રતિષ્ઠદે પ્રમાણ કહ્યું છે તે અત્રે મતિશ્રુતજ્ઞાન માત્ર સંખ્યાત પર્યાનું જ્ઞાન અવધારી શકે છે તેમ કહેવામાં વિસંવાદ નથી?
(i) મનિ-શ્રુતજ્ઞાન માત્ર સંખ્યાતા પર્યાનું જ જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરી શકે તેથી વધુ નહિ તેમાં હેતુ શું છે?
(i) સંખ્યામાં સંખ્યાત ગમે તેટલી વાર ઉમેરવાથી પણ તે સર્વ યોગ અસંખ્યાત પ્રમાણ થાય નહિ તે કેવી રીતે ઘટે?
આ ત્રણે પ્રશ્નોનું સમાધાન મેળવવા પ્રયત્ન કરીશું. | (i) લબ્ધિ અપર્યાપ્ત નિગોદના જઘન્ય જ્ઞાનના અવિભાગ પ્રતિદો અનંતા અનંત છે પરંતુ તે જ્ઞાનને પર્યાવજ્ઞાન કહેવાય છે. આથી લબ્ધિ અપર્યાપ્ત નિગોદને એક જ પર્યાયનું જ્ઞાન છે. પર્યાયજ્ઞાન અને જ્ઞાનના અવિભાગ પ્રતિછેદો આ બે ભિન્ન પદાર્થો છે તે ન સમજી શકવાથી ઉપરોક્ત શંકા થાય છે.

Page #126

રૂપી અને અરૂપી દ્રવ્યોનું સ્વરૂપ અને કર્મ પ્રકૃતિના મૂળ આઠ ભેદ ) [ ૧૦૯
(i) સંખ્યાતનું તે આ લક્ષણ છે. શ્રી કેવળી ભગવંતે સંખ્યાત, અસંખ્યાત અને અનંત એવા સંખ્યાના જે ત્રણ ભેદ કર્યા છે તે મતિ આદિ જ્ઞાનની વિષય-ગ્રહણ શક્તિના પ્રમાણને અનુસાર કર્યા છે. જેમકે :
જેટલા વિષયને શ્રુતજ્ઞાન (જે મતિજ્ઞાનપૂર્વક થતું જ્ઞાન છે) યુગપત્ (કોઈ એક કાળે) જાણે છે તે સંખ્યાત છે, જેટલા વિષયને અવધિજ્ઞાન યુગપતું જાણે છે તે અસંખ્યાત છે અને જેટલા વિષયને કેવળજ્ઞાન યુગપતું જાણે છે તે અનંત છે. ટૂંકમાં મતિ અને શ્રુતજ્ઞાનની મર્યાદા સંખ્યાતને કદાપિ આંબી ન શકે અને અવધિજ્ઞાન અસંખ્યાતને આંબી ના શકે.'
પશ્ચિમાત્ય દર્શનકારે સંખ્યાતીત (infinite) રાશિના સંબંધમાં ઘણું વિક રજુ કરતા આવ્યા છે પરંતુ અંતે સંખ્યાત (finite) અને સંખ્યાતીત (infinite) રાશિ સંબંધી સંતોષકારક સિદ્ધાંત સ્થાપિત કરવાનું શ્રેય પ્રખ્યાત જર્મન ફિલસુફ અને ગણિતશાસ્ત્રી જે કેન્સરને (g. Contor 1845–198) ફાળે જાય છે. સંખ્યાતીત રાશિ સંબંધી જે નિરૂપણ કેન્ટરે કર્યું છે તેનું વિશ્લેષણ કરતા ઈ. કાસીર (E. Cassirer) તેના સબસ્ટન્સ એન્ડ ફંક્શન (Substance and function) નામના ગ્રંથમાં જણાવે છે “The Concept of the infinite seems to mark out the limits of logic and The point at which it comes in contact with another field that lies outside of its Sphere” અર્થાત્ “સંખ્યાતીત (infinite) રાશિ સિદ્ધાંત તર્કજ્ઞાન (મતિજ્ઞાન) ની પહોંચની બહારના ક્ષેત્રની સીમાને દર્શાવનાર રેખા છે જ્યાંથી પિતાના (સંખ્યાતીત રાશિના) એક જુદા જ ક્ષેત્રની શરૂઆત થાય છે.” આને અર્થ એ જ થાય છે કે Logic–તર્કજ્ઞાન અને અનુમાનજ્ઞાન જ મતિજ્ઞાનને જ પ્રકાર છે. તેનું ક્ષેત્ર સંખ્યાતથી સીમિત છે. મતિજ્ઞાન અસંખ્ય પર્યાને સ્પર્શી શકતું નથી.
હવે આપણે ત્રીજા પ્રશ્નને વિચાર કરીએ.
(iii) આપણે ૧૯ મા પ્રકરણમાં વિસ્તારથી ઉત્કૃષ્ટ સંખ્યાત કેમ પ્રાપ્ત થાય તેની વિધિ આગમાનુસાર દર્શાવી છે અને ત્યાં આપણે પુરવાર કર્યું છે કે કોમ્યુટરની મદદથી પણ પ્રતિસમય લાખે સંખ્યાઓને ઉમેરતા છતાં પણ અબજોના અબજો વર્ષો વિતે પણ ઉત્કૃષ્ટ સંખ્યાને પહોંચાતું નથી. પરંતુ આ પરિશ્રમ લીધા વિના જ ઉપર દર્શાવેલા સિદ્ધાંતથી અર્થાત્ મતિજ્ઞાન અસંખ્યાત પર્યાનું જ્ઞાન ધારણ કરવાને ૧. આ સંબંધમાં આધુનિક ગણિતમાં એક અગત્યને સિદ્ધાંત છે જેને મેથેમેટીકલ ઈન્ડકશન કહેવાય
છે. આ સિદ્ધાંત અન્ય રીતે આ જ સિદ્ધ કરે છે કે માનસ જ્ઞાન સંખ્યાત પર્યાયને જ જાણી શકે છે. આ સિદ્ધાંત એટલે સાદો એટલે જ ગહન છે.

Page #127

૧૧૦ |
[ શ્રી જિનપ્રણિત કર્મવિજ્ઞાન અશક્તિમાન છે તે સિદ્ધાંતથી જ આ ત્રીજો પ્રશ્ન પણ ઉકલી જાય છે. સંખ્યામાં સંખ્યાત ઉમેરવાની જે પ્રક્રિયા છે તે ગણુત્રિ કરવાની પ્રક્રિયા છે અને તે મતિજ્ઞાનની જ પ્રવૃત્તિ છે તેથી તે ગણત્રિથી પણ અસંખ્યાતને કેવી રીતે પહોંચી શકે ? અર્થાત્ ન જ પહોંચી શકે.
બીજુ અત્રે ખાસ બેંધવાનું છે કે મતિ તેમજ શ્રુતજ્ઞાન પરોક્ષ જ્ઞાન છે. આ જ્ઞાન ઇન્દ્રિયે, મન અને બુદ્ધિ એ ત્રણ પૌગલિક સાધનના આલંબન વિના થતું નથી. આ સાધને જ એવા છે કે જે આ જ્ઞાનને સંખ્યાની ઉપર જવા દેતું નથી. આ સાધનના આલંબનથી થતી આ જ્ઞાનપ્રક્રિયા નિમ્નવિધાનમાં સ્પષ્ટ ઉપસી આવે છે.
ઈન્દ્રિયાના માધ્યમથી અનુભવેલા અને મનપૂર્વક જાણેલા સંખ્યાત પર્યાયોથી વધુ પર્યાનું અવધારણ તેમજ સ્મરણ કરવાને અશક્તિમાન એવા મનના આલંબનથી ઉત્પન્ન થયેલું હોવાથી, તેમજ સ્મરણમાં આવતા આ સંખ્યાત પર્યાના આધારે બુદ્ધિના આલંબન પૂર્વક થતું પ્રત્યભિજ્ઞાન (conception) તર્ક (Induction) અને અનુમાનજ્ઞાન (Deduction) સંખ્યાત પર્યાથી સીમિત છે. ધારણું, સ્મૃતિ, પ્રત્યભિજ્ઞાન, તર્ક અને અનુમાન આ સર્વ મતિજ્ઞાનના જ ક્રમ પ્રાપ્ત અર્થ પર્યાયે છે.
આથી આપણે એ તે પુરવાર કર્યું કે મતિ અને શ્રુતજ્ઞાનથી સંપૂર્ણ અને અનંતાનંત પર્યાય પ્રમાણ કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત થઈ શકતું નથી. પરંતુ અવધિજ્ઞાન તે યુગપત્ અસંખ્યાત પર્યાયે જાણી શકે છે અને દેવેને તે આ જ્ઞાન ભવપ્રત્યય છે અર્થાત દેવેને તે આ જ્ઞાન ભવસંબંધથી જ હોય છે અને વળી તેઓનું આયુ પણ અસંખ્યાત વષેનું હોય છે. તે શું તેમનું જ્ઞાન કેવળજ્ઞાનને પહોંચી ના શકે? ના, અવધિજ્ઞાન ઈન્દ્રિ અને મનના આલંબન રહિત જ્ઞાન છે છતાં પણ તે ક્ષાપશમિક હેવાથી ક્રમથી થાય છે અને તે અપૂર્ણ છે. અપૂર્ણમાં અપૂર્ણ ગમે તેટલી વાર ઉમેરવા છતાં પણ સંપૂર્ણ થઈ શકતું નથી. કેવળજ્ઞાન સંપૂર્ણજ્ઞાન છે, અનંતાનંત પાને યુગપતું જાણવાવાળું આ જ્ઞાન છે. જેવી રીતે સંખ્યાત પર્યા પ્રમાણ મતિજ્ઞાન (તેમજ શ્રુતજ્ઞાન) કદાપિ અસંખ્યાતને પહોંચી શકતું નથી તેવી જ રીતે અસંખ્યાત પયા પ્રમાણ અવધિજ્ઞાન પણ કદાપિ અનંત પર્યાને જાણવાને શક્તિશાળી બનતું નથી. જે પ્રમાણે અનંતા અનંત દેવેનું ક્ષાપશમિક સમગ્ર સુખ સિદ્ધ ભગવંતના એક સમયમાત્ર ભગવાતા ક્ષાયિક સુખના અનંતમા ભાગે જ પ્રાપ્ત થાય છે તેવી જ રીતે અનંતાનંત દેવેનું ક્ષાપશમિક સમગ્ર જ્ઞાન પણ સિદ્ધભગવંતના ક્ષાયિક જ્ઞાનના અનંતમા ભાગનું જ પ્રાપ્ત થાય છે. શ્રી સિદ્ધભગવંતના આનંદ અને જ્ઞાનનું ભાવપ્રમાણ સમાન છે. આ રીતે આપણે સિદ્ધ કર્યું કે ગમે તેટલા ક્ષાપશમિક જ્ઞાનને વેગ કેવળજ્ઞાનના અનંતમાં ભાગે જ હોય છે.
અત્રે એક સ્પષ્ટતા કરવી જોઈએ. આપણે ઉપર જેનો ઉલ્લેખ કર્યો તે જર્મન ગણિતજ્ઞાનાધિક કેન્સરનું જ્ઞાન ક્ષાપશમિક છે તેથી તે કેવળજ્ઞાનની તેલે ન જ આવે

Page #128

રૂપી અને અરૂપી દ્રવ્યોનું સ્વરૂપ અને કર્મ પ્રકૃતિના મૂળ આઠ ભેદ ] [ ૧૧૧ તે સ્વાભાવિક છે. આમ છતાં પણ કેવળજ્ઞાનને અંશ હેવાથી મતિજ્ઞાન પણ પરિમિત આગમિક પદાર્થોને પામી ન શકે તેમ તે ન જ કહેવાય. તેને જે સંખ્યાત, અસંખ્યાત, અનંતાદિ રાશિની તેની વિલક્ષણ બુદ્ધિથી જે રીતે પ્રરૂપણ કરી છે તે આપણને શ્રી કેવળી ભગવંતેએ ૨૧ પ્રકારની સંખ્યાનું જે વિજ્ઞાન આપ્યું તે સમજવામાં ઘણી જ મદદ કરી શકે છે. આપણું આગમગણિતને તેની પ્રરૂપણા સર્વ રીતે અનુકૂળ ન હોવા છતાં પણ તેમાં ઘણું જ સામ્ય છે અને તે જ અગત્યનું છે. તેને સંખ્યાતીત રાશિઓની રચના ગણિતના પદાર્થોના આલંબનથી કરી છે. આવી રાશિઓ જગતમાં અસ્તિત્વ ધરાવે છે કે નહિ તેને નિર્ણય તેણે કર્યો નથી અને તે કરી શકે તે તેને દા પણ નથી કારણ કે અસંખ્ય અને અનંત રાશિઓ કઈ છે અને તેમાં મેટી નાની કઈ છે તે પ્રતિપાદન તેણે કર્યું નથી છતાં પણ વિકલ્પનાઓથી આવી રાશિઓની તેણે રચના કરી છે અને તેમાં અલ્પ–બહત્વની પણ પ્રરૂપણ કરી છે. આપણે જેને અક્ષય અનંત કહીએ છીએ તેવી તેણે પણ જઘન્ય અક્ષય અનંત રાશિની રચના કરીને બૌદ્ધિકસ્તરે પુરવાર કર્યું છે કે એવી રાશિઓ પણ ગણિતના ઘટકોથી રચી શકાય છે કે જે આય રહિત હોવા છતાં અને વળી તેમાંથી નિરંતર હાની થતી હોવા છતાં પણ કદાપિ તે રાશિ ખાલી થતી નથી. આપણે તે માત્ર આગમપ્રમાણથી જ જાણીએ છીએ કે ભવ્યજીવરાશિમાં વૃદ્ધિ થતી નથી અને પ્રતિ છ માસ તેમાંથી શતપૃથફત્ર પ્રમાણ અર્થાત્ ૨૦૦ થી ૯૦૦ જી મોક્ષ પ્રાપ્ત કરે છે અને તેટલા પ્રમાણમાં ભવ્ય રાશિની હાની થતી જાય છે છતાં પણ આ સંસાર ભવ્યજીવથી કદાપિ રહિત નહિ થાય એટલું જ નહિ પરંતુ તે હંમેશા અક્ષય અનંત પ્રમાણુ જ રહે છે. આ વિધાનને બૌદ્ધિકસ્તરે અર્થાત્ તર્ક અને અનુમાનથી પુરવાર કરી શકાય છે તે કેન્ટરે સિદ્ધ કરી આપ્યું છે. આથી આપણે તેના ઋણિ છીએ.
વિશ્વના સમગ્ર દ્રવ્યના ત્રણે કાળના પર્યાનું યુગપત જ્ઞાન સંપૂર્ણ, અખંડ જ્ઞાનઘન છે અને તે કેવળજ્ઞાન છે. દરેક જીવમાં સત્તારૂપે આ જ્ઞાન રહેલું છે. પરંતુ સંસારી રાગી જીવે પિતાના જ્ઞાને પગને ચારિત્રમેહનીયકર્મની આધીનતાએ પરિમિત સેયમાં રોકી રહ્યો છે જેથી શેષ શેયના જ્ઞાનથી વંચિત થઈ અજ્ઞાન બની ગયા છે. જ્ઞાન આત્માને સ્વભાવ છે અને અજ્ઞાન વિભાવ છે. આ અજ્ઞાનસ્વરૂપ વિભાવ દશામાં નિમિત્તભૂત કર્મને જ્ઞાનાવરણીય કર્મ કહેવાય છે. આથી આપણે ચારિત્રમેહનીય કર્મોદય આપણી જ્ઞાનલબ્ધિના અનંતબહુભાગ પર આવરણ ઊભું કરવામાં કારણભૂત ઠરે છે. આવી જ રીતે આત્માની દર્શનલબ્ધિ પર આવરણ ઊભું કરવામાં પણ ચારિત્રહનીય કર્મોદય જ નિમિત્ત છે.
આપણુ ચેતને પગમાં મોહ અને અન્ય ઘાતી કર્મોનું ઉપાર્જન કરવાની શક્તિ છે તેમ તેમાં મેહ અને અન્ય ઘાતી કર્મોને નાશ કરવાની શક્તિ પણ છે. આપણું તે

Page #129

૧૧૨ ]
[ શ્રી જિનપ્રણિત કર્મવિજ્ઞાન શક્તિને પુદ્ગલાર્પણ કરશું તે તે મોહ અને અન્યઘાતી કર્મોના ઉપાર્જનમાં હેતુ બનશે અને તે જ શક્તિ જે આત્માને સમર્પણ કરશું તે તે મેહ અને અન્ય ઘાતી કર્મોના નાશમાં હેતુ બનશે.
અનાદિ કાળથી ચૈતન્યસ્વરૂપ આત્માએ પોતાની જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર, તપ અને વીર્ય એ પાંચે લબ્ધિઓ જડ વરૂપ પરને–પુદ્ગલને પદાર્પણ કરી પરને ભક્ત બની સ્વથી વિભક્ત થયે. સ્વ અર્થાત્ આત્મા પરમાં લીન થઈ ગયો. સ્વ પર બની ગયે, ભેદ અભેદરૂપ થઈ ગયે. સ્વના સંસારના બીજ રોપાઈ ગયા. મિથ્યાત્વમેહનીય કર્મો ચેતનાની દષ્ટિને જડતાની ભાત વડે નીતરી નાખી. ચેતનાની દષ્ટિ મૂઢ થઈ ગઈ. સ્વભાવથી સમ્યગદષ્ટા મિથ્યાદષ્ટિ બની ગયે. પિતાના જ સ્વરૂપાચરણમાં રહેલ અનંત સુખની આ મિથ્યાદિષ્ટિએ પરમાં પૌગલિક વિષયોમાં ભ્રાંતિ કરી પોતાની ચારિત્રલબ્ધિને પણ પરમાં પરોવી દીધી અને પરના સંબંધે ચારિત્રલબ્ધિ અર્થાત ચેતને પગની ચય પરમાં ચરતી થઈ અને પરે (સ્વથી ભિન્ન છે તે પરે) તે લબ્ધિને ઘાત કર્યો. તે આઘાતથી ચારિત્ર મોહિત થઈ ગયું-મૂછિત થઈ ગયું-વિકૃત થઈ ગયું. તે ઘાતક પરને ચારિત્રમેહનીયકર્મની સંજ્ઞા પ્રાપ્ત થઈ. ૫ર એટલે સ્વ (આત્મા) થી ભિન્ન, આકાશ, ધર્મ, અધર્મ અને પુદ્ગલ આ સર્વ દ્રવ્ય આત્માથી ભિન્ન છે પરંતુ અરૂપી હોવાથી આકાશાહિ જીવના જોગ ઉપભેગાદિમાં કામ નથી આવતા. આત્માએ જે પર સાથે સંબંધ કર્યો તે માત્ર પુદ્ગલ છે. પુદ્ગલમાં જ આત્માને કર્તા–ભક્તા ભાવ થાય છે. તેથી ચાલુ સંદર્ભમાં આત્માથી પર એટલે માત્ર પુદ્ગલ જ સમજવું. આ રીતે ચારિત્રમોહનીયમના ઉપાર્જનમાં મિથ્યાત્વમેહનીય નિમિત્ત બન્યું અને ચારિત્રમેહના નિમિત્તે તપલબ્ધિ પણ પુદ્ગલા પણ થઈ ગઈ
આ ચારિત્રમોહે જ ચેતનની તપલબ્ધિને ઈચ્છાસ્વરૂપ તંતુ વડે પર સાથે બાંધીને વિકૃત કરી નાખી છે જેથી સ્વભાવે સંતૃપ્ત ઉપગ પરની ઈચ્છામાં સંતપ્ત બન્ય, ઈચ્છાના તાપમાં તપતે થઈ ગયે. જે ચેતને પગમાં અર્થ માત્રનું જ્ઞાન અને દર્શન તારાઓ ભાવે રહેલું છે તે જ જ્ઞાન અને દર્શન લબ્ધિવંત ચેતન જ્યારે ચારિત્રમોહનીય કર્મજન્ય પર પ્રતિ રાગ, દ્વેષ, કર્તા, ભોક્તા આદિ મેહભાવથી લિપ્ત તેની સમગ્ર જ્ઞાન-દર્શનપયોગ લબ્ધિ રેય અને દષ્ટ અર્થ વિશેષમાં શેકી નાખે છે ત્યારે તે અર્થ વિશેષ સિવાય અન્ય સર્વ અર્થના જ્ઞાન અને દર્શન પર આવરણ ઉત્પન્ન થાય છે અને તે આવારક ઘાતી કમેને જ્ઞાનાવરણીય અને દર્શનાવરણીય કર્મો કહેવાય છે જેના ઉપાર્જનમાં ચારિત્રમેહનીય કર્મની નિમિત્તતા સ્પષ્ટ દષ્ટિ ગોચર થાય છે. જીવ અનાદિ કાળથી મહવશ પોતાના ઉપગને પરમાં જ રેકી રહ્યો છે જેથી તેની પિતાની મેહદશા જ જ્ઞાનાદિ લબ્ધિઓના ઘાતનું નિમિત્ત બની છે.

Page #130

રૂપી અને અરૂપી દ્રવ્યનું સ્વરૂપ અને કર્મ પ્રકૃતિના મૂળ આઠ ભેદ ] [ ૧૧૩
| (ii) અંતરાયકમના ઉપાર્જનમાં ચારિત્રમોહનીયકમની નિમિત્તતા : પરની ઈરછાના તાપમાં સંતપ્ત થયેલા મેહાંધ આત્માએ પિતાની વીર્યલબ્ધિને પરપ્રાપ્તિના પ્રયત્નમાં જેડીને ઘાતકર્મોના ઘાતનું નિશાન બનાવી. વીર્યલબ્ધિને મહદંશે ઘાત થયે; આ ઘાતમાંથી બચેલું રહ્યું સહ્યું પ્રગટ વીર્ય અર્થાત્ ચૈતન્યશક્તિને પ્રવાહ ઘાતી અંતરાયકર્મજન્ય અનેક પ્રકારના અંતરા થકી અંતરિત થતે છતે ઊર્ધ્વમુખિ હાની વૃદ્ધિના તેમજ દિશ-દિશાંતરના એકાંતર ક્રમે વહે જાય છે. વળી આ વીર્યલબ્ધિની અનુષંગી લાભ, ભેગ, ઉપભેગ અને દાન એ સર્વ લબ્ધિઓને સંબંધ પર સાથે હોઈને અંતરાયકમથી અંતરિત થતી જ રહે છે. ચારિત્રમેહધને લાભ પણ પરને, ભેગોપભોપ પણ પર ખપે છે અને દાનલબ્ધિમાં દાતા સ્વ છે પણ દત્ત (દાનમાં દીધેલું) પર છે અને દાનનું પાત્ર સજાતીય પણ પર છે. આ રીતે ચેતનાની સર્વ લબ્ધિઓ પરમાં જ પરવાઈ ગઈ છે અને ચેતને પિતાના સંસારનું ઉપાર્જન કર્યું છે અને આ કાર્યમાં પ્રધાનપણે મિથ્યાત્વમેહનીયકર્મ નિમિત્ત છે. અન્ય સર્વ કર્મોનું આ બીજ છે. આપ કહેશે કે કમ તે જડ પદાર્થ છે. તે ચેતનના ભાવોમાં વિકાર કેવી રીતે કરી શકે? આનું સમાધાન એ છે કે કર્મ જડ નથી પરંતુ સચિતસ્કંધ છે. આ વિધાન પ્રથમ દષ્ટિથી વિચિત્ર લાગે તેવું છે પરંતુ વસ્તુસ્થિતિ એવી છે કે પુદ્ગલના અનેક પ્રકારના છે હોય છે તેમાં એક પ્રકારના કંધને કાશ્મણકંધ કહેવાય છે. આ સ્કંધ તે બીલકુલ જડ છે પરંતુ જ્યારે આ સ્કંધ ચેતનદ્રવ્યના પ્રદેશે સાથે એક વિલક્ષણ પ્રકારના અતિ ગાઢ સંશ્લેષ સંબંધથી એકીભૂત થઈ જાય છે ત્યારે તેમાં ચેતનદ્રવ્યમાં રહેલી ચૈતન્યશક્તિને એ તે ઘેરો પટ લાગી જાય છે કે ચેતનાના પ્રદેશે તેમજ તે ચેતનપ્રદેશોમાં તાદાઓ સંબંધથી રહેલા તેના ગુણ પર્યાયે અર્થાત્ ચેતને પગ પર ઘેરી અસર કરવાને શક્તિમાન બને છે અને આ જ સંશ્લેષ સંબંધના બીજા સંબંધી ચેતન દ્રવ્ય પર પણ પુદ્ગલની જડતાને પણ એવે તે ઘેરે પટ લાગી જાય છે કે પોતે પોતાના જ સ્વરૂપ સંબંધમાં ભ્રાંત યાને મેહદશાને પ્રાપ્ત કરે છે અને આ મેહદશા તેની સર્વ લબ્ધિઓના ઘાતમાં અંત્ય નિમિત્ત બને છે તેથી મેહનીયકર્મને કર્મનો રાજા કહેવામાં આવે છે. જીવને સંસારમાં જકડી રાખવામાં મેહનીયકર્મ મુખ્ય ભાગ ભજવે છે પરંતુ *વ્યવહારરાશિમાં આવ્યા પછી પણ તેને પ્રાયઃ અસંખ્ય પુદ્ગલપરાવર્તન કાળ પર્યત સંસારમાં
* અનંતાનંત-સિદ્ધ રાશિથી પણ અનંતગુણા જીવનું જે સાધારણ એક દારિક શરીર છે તે નિગેદ કહેવાય છે અને તેમાં રહેતા સાધારણ વનસ્પતિકાયને પણ નિગોદ કહેવાય છે. નિગોદના બે ભેદ છે-બાદર અને સૂક્ષ્મ નિગોદ. હરેક સંસારી જીવ અનાદિકાળથી સૂક્ષ્મ નિગોદ સ્વરૂપે પ્રાપ્ત થાય છે. અને જ્યાં સુધી આ જી નિગોદમાંથી નીકળીને પ્રત્યેક એકેન્દ્રિય, બેઈન્દ્રિયાદિ ત્રસકાયાપણું પ્રાપ્ત કરે નહિ ત્યાં સુધી તે અવ્યવહારરાશિના જીવો કહેવાય છે. એક એક જીવ મોક્ષે જતા એક એક અવ્યવહારરાશિનો જીવ તેની અનાદિ સૂક્ષ્મ નિગદ પર્યાયને છોડી વ્યવહારરાશિમાં આવે છે. ક. ૧૫
.

Page #131

૧૧૪]
[ શ્રી જિપ્રણીત કર્મવિજ્ઞાન જકડી રાખવામાં જીવે ગ્રહણ કરેલે પુદ્ગલને “રૂપી” સ્વભાવ જે અગત્યને ભાગ ભજવે છે તે પ્રતિ આપણું લક્ષ ગયું નથી. અત્રે “રૂપી” સ્વભાવ એટલે નામકર્મના સંબંધથી પ્રાપ્ત થયેલું રૂપીપણું નથી સમજવાનું પરંતુ રૂપી દ્રવ્યનું અત્યંત વિલક્ષણ જે રૂપ-રૂપાંતરગમન સ્વરૂપ પરિણમન છે તે સમજવાનું છે. રૂપી દ્રવ્યની પરિણમન ક્રિયા અત્યંત વિલક્ષણ છે, અને આ પૂર્વે તે સંબંધમાં ઘણું કહેવાઈ ગયું હોવા છતાં પણ અત્રે તેની માત્ર યાદ આપીએ.
(i) પુદ્ગલના ક્ષેત્રસ્થાનાન્તર પરિણમનનો કદાપિ હંમેશ માટે અભાવ થતું નથી. પુદ્ગલ પરમાણુ કોઈ એક આકાશપ્રદેશમાં સ્થિરતા ધારણ કરે છે તે વધુમાં વધુ પણ અસંખ્ય કાળથી વધુ નથી હોતી. ટૂંકમાં પુદ્ગલના ક્ષેત્રસ્થાનાન્તર સ્વરૂપ પરિણમનને કદાપિ અંત આવતું નથી. સંસારી જીવને પણ પુદ્ગલ સંબંધથી આ સ્વભાવ પ્રાપ્ત થયો છે અને તેમાં આયુકર્મ નિમિત્ત છે.
| (ii) પરાવર્તન પરિણમન સંબંધમાં આપણે પૃ. ૮૭, ૩૮ મા ફકરામાં વિગતવાર વિવેચન કર્યું છે.
(i) ક્રમસમુચ્ચય સ્વરૂપ પરિણમન પૃ. ૪૮ ફકર ૨૪-iાં આ તેમજ અરૂપીના સમસમુચ્ચય પરિણામની વિસ્તારપૂર્વક ચર્ચા કરી છે.
આ ત્રણ પ્રકારનું રૂપીની જાતનું પગલિક પરિણમન સંસારી જીવને વળગ્યું છે જેના કારણે ૮૪ લાખ નીમાં, ૧૪ અવસ્થામાં અને ૧૪ માર્ગણાસ્થાનમાં પરિભ્રમણ કરતે થકે, આ જીવ અનંતાનંત પ્રકારની વિષમતાઓ, વિકળતાઓ, અપૂર્ણ તાએ, તેમજ આધિ* વ્યાધિ અને ઉપાધિ એ ત્રણ સ્વરૂપ અનંત દુઃખને પ્રાપ્ત કરતે થકો પરાવર્તનસ્વરૂપ સંસારમાં સંચાર કરે છે.
અઘાતી કર્મો પણ ઘાતકર્મોને આધીન છે. ઘાતીના નાશે અઘાતી કર્મોનું ઉપાર્જન બંધ થાય છે. પૂર્વોપાર્જિત કમે તેમની સ્થિતિ ક્ષયે નાશ થાય છે.
પુદ્ગલનું પરિભ્રમણ સ્વરૂપ જીવને પ્રદાન કરનાર આયુકમે છે. પરિભ્રમણ કરવા વ્યવહારરાશિમાં આવ્યા પછી જ તે ચારે ગતિ, પાંચે જાતિ ઈત્યાદિ ભિન્ન ભિન્ન ભ પ્રાપ્ત કરે છે. મારા ગુરુ પંન્યાસપ્રવર જયઘોષવિજયજીએ કહેલું કે આચાર્ય પ્રેમસૂરિ બાપજી કહેતા હતા કે વ્યવહારરાશિમાં આવ્યા પછી પણ મોટાભાગના છ આવલિના અસંખ્યાતમા ભાગપ્રમાણુ યાને મધ્ય મપરિત અસંખ્ય પુગલપરાવર્તનકાળ ભવ્યાત્મા સંસારમાં રખડયા પછી મોક્ષલાભ પ્રાપ્ત કરે છે.
* આધિ એટલે માનસિક પીડા. શારીરિક પીડા વ્યાધિ છે અને બાહ્ય નિમિત્તોથી જે દુ:ખ પ્રાપ્ત થાય છે તે ઉપાધિ છે. પિતાને ધનની ચોરી, આગ, દુકાળ આદિ ઉપાધિઓ છે. આધિના નિમિત્તા પ્રાપ્ત થાય તે પણ સમાધિમાં રહેવું તે સાધના માર્ગ છે. વ્યાધિ અને ઉપાધિ પર મહદંશે આપણે કાબુ નથી પરંતુ તે આધિમાં ન પરિણમે તે જ જોવાનું છે. સાધક હરકોઈ પ્રકારના દુ:ખમાં તેમજ સુખમાં સમાધિમાં રહે છે.

Page #132

રૂપી અને અરૂપી દ્રવ્યોનું સ્વરૂપ અને કમપ્રકૃતિના મૂળ આઠ ભેદ ] [ ૧૧૫ ભિન્ન ભિન્ન ગતિ અને તદનુરૂપ શરીર, અંગ, ઉપાંગાદિની પ્રાપ્તિમાં નામકર્મ કારણ છે. પૌગલિક શરીર મળ્યું તેથી બાધ્ય બાધકભાવની પણ પ્રાપ્તિ થઈ અને તેમાં વેદનીય નિમિત્ત છે. વળી પુદ્ગલરાશિમાં જે તિર્યગમુખિ વિષમતા છે તે જીવને મળી તેથી જીવ જીવમાં પણ ઊંચનીચના ભેદ થયા અને તેમાં કારણ નેત્રકર્મ છે.
અત્રે આપણે ઘાતી કર્મોમાં કાર્યકારણ ભાવ ઘટાવ્યો છે તેથી એમ નથી સમજવાનું કે સૌ પ્રથમ મિથ્યાત્વમેહનીય ઉત્પન્ન થયું અને તેના કારણે ચારિત્રમેહનીય અને પછી આવરણાદિ ઘાતકર્મો ઉત્પન્ન થયા. આ સર્વ કમેં જીવ અનાદિકાળથી વેદ આવ્યો છે અને બાંધતે આવે છે. આમ છતાં પણ આ બધા કર્મો અન્ય કેવી રીતે સંકળાયેલા છે તે દર્શાવવા આપણે તે સર્વમાં કાર્યકારણે ભાવ ઘટાવ્યો છે. વળી આ પ્રમાણે જે અર્થઘટન કર્યું છે તે સાર્થક છે કારણ કે કર્મના નાશમાં પણ જે ક્રમ છે તે આ જ દશાવે છે. મિથ્યાત્વમેહનીયકર્મ જેને ભેદ છે તે દર્શન મેહનીય સર્વ કર્મોનું મૂળ હેવાથી પ્રથમ આ મૂળનો ક્ષય થાય છે. આ પછી ચારિત્રમોહને નાશ થાય છે કારણ કે તેના ઉપાર્જનમાં દર્શનમોહ નિમિત્ત હતું. છેલ્લે જ્ઞાનાવરણીય, દર્શનાવરણીય અને અંતરાયકર્મોને યુગપત્ નાશ થાય છે કારણ કે તે ત્રણેને આધાર ચારિત્રમોહ જ છે અને આધારના નાશે આ ત્રણે આધેયને એક સાથે નાશ થાય છે. વળી ઘાતીના આધારે અઘાતી કર્મો ટકેલા હતા તેથી ઘાતીને નાશ પછી અઘાતી કર્મોને બંધ વિચછેદ થઈ જાય છે અને પૂર્વોપાર્જિત અઘાતી તેની સ્થિતિપૂર્ણ થયે નિર્જરી જાય છે. કર્મોના ક્ષયને આ ક્રમ નિરપવાદ છે. તેમાં કેઈ અપેરૂ પ્રાપ્ત થાય નહિ. મુક્ત થયેલા સર્વ જીએ આ જ ક્રમથી કર્મોનો ક્ષય કરી મુક્તિ પ્રાપ્ત કરી છે. ભાવિમાં પણ જે આત્મા મુક્ત થશે તે પણ આ જ ક્રમથી કમેને ક્ષય કરશે. એમ તે કહેશે જ નહિ કે ઘાતીના નાશે પણ વેગ નિમિત્તક સાતવેદનીયને બંધ થાય છે. કષાય રહિત લેગ બંધમાં કારણું નથી. જે બંધમાં સ્થિતિ કે રસ નથી તે બંધાય છે તેમ કહેવાય જ નહિ. વેગ આસવમાં કારણ છે, નહિ કે બંધમાં. યોગથી આસવ થાય છે અને આસવિત કર્મોને બંધ તે કષાયથી થાય છે. આમ છતાં પણ વેગને બંધહેતુમાં ગણવામાં આવે છે કારણ કે આસવપૂર્વક જ બંધ થાય છે અને યોગ વિના આસવ થાય નહિ તેથી વેગને બંધમાં કારણ કહેલું છે. ઘાતીના નાશે ચારે અઘાતીને યુગપત નાશ થાય છે કારણ કે ચારે ઉપજીવી ગુણેમાંથી સર્વને ઘાત ન થતા માત્ર નામકર્મના નાશે અરૂપીપણું પ્રગટતું નથી. આયુકર્મ નિમિત્ત પરિભ્રમણ. વેદનીયનિમિત્ત વ્યાબાધાત્વ અને ગેત્રિકર્મનિમિત્ત તિર્યમુખિ વિષમતા છતાં અરૂપીપણું ઘટે નહિ તેથી અરૂપી સ્વરૂપની પ્રાપ્તિ ચારેના યુગપત ક્ષયથી જ પ્રગટે છે.
અરૂપી ચેતન સ્વ છે. રૂપી પુદ્ગલ પર છે. સ્વ અને પર, અરૂપી અને રૂપી ચેતન અને જડ આ વિલક્ષણ વસ્તુઓના સ્વરૂપ વચ્ચે વિરાટ અંતર છે. - જ્યાં પહોંચ્યા પછી કોઈ પાછું આવતું નથી તે સ્વ છે અને જ્યાં કોઈ સ્થિર

Page #133

૧૧૬ |
[ શ્રી જિનપ્રણિત ક્રમ વિજ્ઞાન
થઈ શકતા નથી તે પર છે. અરૂપી ચેતનાના સવ અનિષ્ટા—તાપ, સંતાપ અને તરસ; દુ:ખ, દર્દ અને દરિદ્રતા; જન્મ, જરા ને મૃત્યુ; શેક, ભેગ અને રેગ; હસવુ અને રડવું, મેળવવુ' ને ગુમાવવુ'; મેહ, માયા અને મમતા; ભય અને ચિ'તા આ સર્વ પર સંબધે છે, અરૂપી પર રૂપીની ભાત છે.
પરંતુ આ રૂપીની ભાત નીચે દબાયેલુ અરૂપી ચેનસ્વરૂપ કેવું છે? તેને આનંદ શેના છે? આના જવાબમાં ચેતનના વિધેયાત્મક સ્વરૂપદશક કોઈ શબ્દ મળતા નથી. અને મળે પણ કેવી રીતે? આપણા કોઈપણુ અનુભવ સાથે સરખાવી શકાય તેવું ત્યાં કંઈ જ નથી. આથી આપણે તેનુ' માત્ર નિષેધાત્મક સ્વરૂપ જ કહી શકીએ છીએ. તે અરૂપી અને અનામી છે; નિરજન અને નિરાકાર છે; અમૂર્તી અને અગમ્ય છે; અકાળ અને અકળ છે, અલખ અને અપાર છે; ત્યાં દુ:ખ, દ, દરિદ્રતા નથી; જન્મ, જરા અને મૃત્યુ નથી. તેના આનંદનુ સ્વરૂપ કેવું છે ? આ સ્વરૂપ પણ નિષેધાત્મક વિશેષણેાથી દર્શાવીએ છીએ. તે આનંદ અતીન્દ્રિય, અવ્યાખાધ, અવિનાશિ, અનંત, કલ્પનાતીત, અગાધ અને અનિવ ચનીય છે.
આપણી શુદ્ધ અરૂપી ચેતનાની ઝાંખી બુદ્ધિ કરી શકતી નથી. બુદ્ધિપારનું નિગૂઢ મહામૌન જ આ ચેતનાની ઝાંખી કરી શકે છે.
અનાદિકાળથી ચૈતને પેાતાની જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર, તપ અને વીયએ પાંચે પાંચ લબ્ધિએ પરમાં જ હામી દીધી છે. સ્વરૂપાચારથી વિમુખ થઈ પરાચારનું સેવન કરતી થઈ ગઈ છે. પરાચારમાં પ્રાપ્ત થતા એકાદ ભવના ક્ષણિક વિષયસુખ માટે નરક અને તિર્યંચના અનત દુઃખા ભાગવવા આ પરપરસ્ત ચેતના તૈયાર છે પરંતુ દુઃખના લેશ રહિત શાશ્વત અને સ્વાધીન પરમાન ંદને ભોગવવા એક ભવ પણ પરાચારના ત્યાગ કરી શ્રી જિન ઉપષ્ટિ પંચાચારનું પાલન કરવાની તેની તૈયારી નથી તે કેવી વિચિત્રતા છે?
હું જિનેશ્વર દેવ ! તેં મને ઘણું ઘણું આપ્યું. ઉત્તમ એવી કમભૂમિમાં, ઉચ્ચકુળમાં, પાંચે ઇન્દ્રિયા અને મન સહિત મનુષ્યપણું આપ્યું. ઉત્તમ ચિંતામણીરત્નથી પણ મહામૂલ્યવાન પંચાચારસ્વરૂપ ધમ આપ્યા. તારા આપેલા માર્ગની પહેછાન કરવાની બુદ્ધિ આપી. ઉત્તમ ગુરુઓને લાભ આપ્યા. અને તે પાપભિરૂતા પણ મક્ષી પર`તુ આ સર્વાં છતાં પણ હું તેા હતેા તેવા જ નિન રહ્યો. એક માત્ર ન આપી ભભિતા. આ એક જ વસ્તુ મને આપે તે જ અન્ય મેળવેલું સાર્થક થાય. તે હવે મને એક ભયભિરૂતા કયારે આપીશ ?

Page #134

પરિશિષ્ટ
૪૫. સ`જ્ઞા : સંજ્ઞા જ્ઞાનના જ પર્યાય છે તેથી જીવમાત્રમાં સંજ્ઞા છે. આમ છતાં પણ્ સવ સ`સારી જીવાને સજ્ઞિ કહેવાતા નથી. જે સંસારી જીવાને મન હેાય તે જ સજ્ઞિ કહેવાય છે. અત્રે આપણે એ પ્રકારના સ`ગ્નિ અને એ પ્રકારના અસજ્ઞિ જીવાની સંજ્ઞાનું સ્વરૂપ વર્ણવીશું.
(i) આઘસના : સ્થાવર અર્થાત્ એકેન્દ્રિય જીવેાની અવ્યક્ત ઉપયેાગરૂપ સામાન્ય પ્રવૃત્તિ એઘસ'જ્ઞા છે. વેલડીએ આગળ-પાછળના માર્ગ છોડીને જ્યાં વૃક્ષાદિ હાય છે તે તરફ જઈને તેમના પર વૃદ્ધિ પામે છે તે એઘસ જ્ઞાનું દૃષ્ટાંત છે. વૃક્ષના મૂળાનું પાણીની શેાધમાં ઊંડા ને ઊંડા ઉતરવુ, પથ્થરાદિના અંતરાય આવ્યે દિશાંતર કરવું ઈત્યાદિ એઘસ’જ્ઞાથી થતી સ્થાવર જીવાની પ્રવૃત્તિ છે.
(ii) હેતુવાદપદેશિકી સંજ્ઞા ઃ વમાનમાં પ્રાપ્ત અનિષ્ટ અથથી નિવૃત્તિ અને ઈષ્ટ અર્થાંમાં પ્રવૃત્તિ કરવા જેટલુ અલ્પ વિજ્ઞાન હેતુવાદોપદેશિકી સ ́જ્ઞા છે. એઈન્દ્રિયાદિ સર્વ સંમૂચ્છિમ જીવાને આ સ'જ્ઞા ક્રમાનુસાર અધિક અધિક વિકસિત હાય છે. આ સ’જ્ઞા માત્ર વતમાન કાળ સબંધિ હાય છે કારણ કે આ જીવેાને પણ મન નથી અને મન વિના જાગેલા અની ધારણા (યાદ) થાય નહિ અને ધારણા વિના ભૂતની સ્મૃતિ પણ ન થાય. સ્મૃતિ ન થાય તેા પ્રત્યભિજ્ઞાન, તર્ક અને અનુમાન પણ ન થાય જેથી ભાવિ વિષે પણ જ્ઞાન ન થાય. પરિમિત પણ ત્રણે કાળનું જ્ઞાન મન વિના થાય નહિ. પેાતે જ્યાં સ્થિત ાય ત્યાં કોઈ અનિષ્ટની પ્રાપ્તિ થાય તા તે અનિષ્ટથી બચવા તે સ્થાન ત્યજી અન્ય સ્થાને જાય. જેમ કે પેાતાના સ્થાનમાં તડકા આવે અને તે તડકો તેને ઈષ્ટ ન હોય તે તાપથી ત્રસ્ત જીવ ત્યાંથી ખસીને છાયા હૈાય ત્યાં જઈ સ્થિર થાય છે. આ સ ́જ્ઞામાં માત્ર વત માનનું વિજ્ઞાન છે તેનું અવલેાકન ઘણાંએ કર્યું હશે. પારદર્શક કાચવાળી બંધ બારીની વાટે માખી બહાર જવાના પ્રયત્ન કરે છે અને તે કાચને અથડાઈને પાછી ક્રે છે અને ફ્રી પાછી તરત જ તે જ રસ્તે અહાર નીકળવાના પ્રયત્ન કરે છે, ફરી અથડાઈને પાછી ફરે છે છતાં આ તે ફરી ફરીને કરતી આપણે જોઈએ છીએ. સેકડડ એ સેકડ પૂર્વે તેના અનુભવ અવધારી ન શકવાથી તેને આવા નિષ્ફળ પ્રયાસ ફ્રી ફ્રીને કરતી જોવામાં આવે છે. સ` અસ'નાિ ત્રસ જીવાને અર્થાત્ એઈન્દ્રિય, તેઈન્દ્રિય, ચૌરન્દ્રિય તેમજ અસજ્ઞિ પંચેન્દ્રિય જીવેાને આ સ'જ્ઞા પૂર્વાંત્તર ક્રમે અધિક અધિક વિકસિત હેાય છે.
જ પ્રયત્ન
(iii) દીર્ઘકાલિકી સંજ્ઞા : આ સંજ્ઞામાં ભૂત, વત માન અને ભવિષ્ય એમ ત્રણે કાળનુ વિજ્ઞાન હેાય છે. જેઓને પાંચે ઈન્દ્રિયા ઉપરાંત મન પણ હાય છે તેવા

Page #135

[ શ્રી જિનપ્રણિત ક`વિજ્ઞાન તેમજ ગભજ મનુષ્યા અને તિય ચે આ સંજ્ઞા ડાય છે.
૧૧૮ ]
સજ્ઞિ જીવાને જ આ જ્ઞાન હાય છે. દેવા, નારકે કે જેએ નિયમા સ`જ્ઞિ હાય છે તેને જ
વર્તમાનમાં જે
મનલબ્ધિ વિના ભૂત ભાવિનું જ્ઞાન 'ભવતું નથી કારણ અજ્ઞાન થાય છે તેનુ' અવધારણ કરવાની શક્તિ મનમાં છે અને આ ધારણાજ્ઞાનની ભાવિમાં સ્મૃતિ થઈ શકે છે. ભૂતકાળનુ અવધારણ કરેલું જ્ઞાન જરૂર ઊભી થયે સ્મૃતિરૂપે વમાનમાં માનસપટ ઉપર ઉપસી આવે છે. સ્મૃતિથી પ્રત્યભિજ્ઞાન થાય છે. ભૂતકાળમાં જાણેલા અથની વર્તમાનમાં જાણવામાં આવતા અથ સાથે આલેાચના કરી, ભૂતકાળમાં જાણેલ પદાર્થ વતમાનમાં જણાતા અથથી ભિન્ન છે કે અભિન્ન છે,' સમાન છે યા અસમાન છે ઇત્યાદિસ્વરૂપ નિશ્ચય પ્રત્યભિજ્ઞાન છે. પ્રત્યભિજ્ઞાન ( Conception ) થી તર્ક જ્ઞાન (Induction) થાય છે અને તર્કથી અનુમાનજ્ઞાન (Deduction ) થાય છે. ઉદાહરણાથે —“ આજથી નવરાત્રિના ઉત્સવ શરૂ થાય છે ” આ વર્તમાનનું જ્ઞાન થયું. ં. તુરત સ્મૃતિમાં આ પૂર્વેની નવરાત્રિની રાત્રિ માનસપટ પર ઉપસી આવી. તે સમગ્ર ઉત્સવ દરમ્યાન શરણાઈના કકશ અવાજે, દાંડીયાના ઘાંઘાટે, બેસૂરમાં ગવાતા ગરબા વિગેરેએ તમારી ઉઉંઘ હરામ કરી હતી તેની સ્મૃતિ જાગૃત થઈ. તમેાએ પૂની નવરાત્રિની સ્મૃતિ સાથે આજથી શરૂ થતી નવરાત્રિની આલેચના પૂર્વક પ્રત્યભિજ્ઞાન પ્રાપ્ત કર્યું. પછી તક જ્ઞાન થયુ કે “ જ્યારે જ્યારે નવરાત્રિ ઉત્સવ આવે છે ત્યારે ત્યારે રાત્રે ઊંઘ હરામ થાય છે. ” અંતે અનુમાનજ્ઞાન લાધ્યું કે “ આજથી નવરાત્રિ શરૂ થાય છે તેથી આજે પણ રાતે ઊધ હરામ થવાની છે. ” આ રીતે ભૂતકાળના નવરાત્રિ પ્રસંગ ધારણામાં હતા તે ભૂતકાળના સ્મૃતિવિજ્ઞાનપૂર્વક વર્તમાનમાં ઉપલબ્ધ થયેા, અને પ્રત્યભિમાન અને તજ્ઞાનપૂર્ણાંક ભાવિમાં આવનાર રાત્રિમાં શું થશે તેનું વર્તમાનમાં અનુમાનપૂર્વક જ્ઞાન પ્રાપ્ત કર્યું. આ રીતે દીર્ઘકાલિકી સંજ્ઞા થકી સ`જ્ઞિ અર્થાત્ સમનસ્ક જીવા ત્રણે કાળનુ જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરી શકે છે.
(vi) દૃષ્ટિવાદપદેશિકી સ'ના : દ્વીધ કાલિકી સંજ્ઞાવાળા કોઈ ભવ્યાત્માઓને આ સ'જ્ઞા ડાય છે. સમ્યગ્દષ્ટિ આત્માની સ'જ્ઞાને દૃષ્ટિવાદપદેશિકી સ'જ્ઞા કહેવાય છે. શ્રી જિનાગમમાં બારમા અ'ગનું નામ દૃષ્ટિવાદ છે. ગણધર ભગવંતેા પ્રથમ આ અંગની રચના કરે છે. સ`પૂર્ણ દન, શ્રી જિનપ્રણીત સ.પૂ`દનવિજ્ઞાન આ અંગમાં સ'ગ્રહીત છે. અન્ય આચારાંગાદિ અંગે। સામાન્યબુદ્ધિ મુનિએ માટે રચાય છે કારણ કે દૃષ્ટિવાદ અત્યંત ગંભીર અને તીક્ષ્ણમુદ્ધિ ગમ્ય છે. દૃષ્ટિવાદના ઉપદેશ પર અર્થાત્ શ્રી જિનવચન પર શ્રદ્ધા છે તેવા જીવાની સ'જ્ઞાને દૃષ્ટિવાદપદેશિકી સંજ્ઞા કહી હાય તેમ જણાય છે. જોકે આવુ અર્થઘટન કોઈ ગ્રંથમાં કર્યું. હોય તેમ મારા જાણવામાં નથી આવ્યું. એક શકા થાય છે. શાસ્ત્રોમાં કહ્યું છે કે સવ' સંસારી જીવાને જ્ઞાનાવરણીય તેમજ

Page #136

રૂપી અને અરૂપી દ્રવ્યનું સ્વરૂપ અને કર્મ પ્રકૃતિના મૂળ આઠ ભેદ ] [ ૧૧૯ દર્શનાવરણીય કર્મોને અ૫ પણ ક્ષોપશમ હોય છે. જે અસંગ્નિ જીવેને મન જ નથી ત્યાં મતિ કે શ્રુતજ્ઞાનાવરણીય કર્મોને ક્ષોપશમ કેવી રીતે ઘટે? આના સમાધાનમાં જણાવવાનું કે ઈન્દ્રિય અને મન પુદ્ગલ અને ચેતના (જીવ)ના સંશ્લેષ સંબંધથી બને છે. તેમાં જે પૌગલિક અંશ છે તે દ્રવ્યમન અને દ્રવ્યેન્દ્રિય છે અને ચેતન અંશ છે તે ભાવમન અને ભાવેન્દ્રિય છે. સંસારી જીવમાત્રને ભાવમન તેમજ પાંચે ભાવેન્દ્રિય તે હોય છે પરંતુ દ્રવ્યમન તે માત્ર સં િજીવોને અને એકેન્દ્રિય ને માત્ર દ્રવ્યસ્પર્શેન્દ્રિય, બેઈન્દ્રિય જીને તે ઉપરાંત દ્રવ્યરસનેન્દ્રિય, તેઈન્દ્રિય જીને તે ઉપરાંત દ્રવ્યઘાણેન્દ્રિય, ચૌવિન્દ્રિય ને તે ઉપરાંત દ્રવ્યનેન્દ્રિય અને અસંશિ. પંચેન્દ્રિયને પાંચે દ્રવ્યેન્દ્રિય હોય છે.
જેવી રીતે પિતાની પાસે ચાલવાની શક્તિ હોવા છતાં પણ પંગુ થઈ ગયે હવાથી લંગડો લાકડીના ટેકા વિના ચાલી શકતું નથી તેવી જ રીતે ભાવમનલબ્ધિ હોવા છતાં પણ ઘાતી કર્મોના ઘાતથી પંગુ બનેલી ચેતના દ્રવ્યમનના આલંબન વિના માનસજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરી શકતી નથી. આમ છતાં પણ જેવી રીતે લાકડી વિના લંગડો પિતાના અન્ય અંગેની સહાયથી ડુંક, હલનચલન કરી શકે છે તેવી જ રીતે ભાવમનથી પણ અત્યંત અવ્યક્ત એવું મતિ શ્રતજ્ઞાન પ્રાપ્ત થઈ શકે છે. વળી એ પણ ખ્યાલ રાખવાને છે કે દ્રવ્યમના ભાવમન વિના કાર્ય કરી નથી શકતું. કારણ કે દ્રવ્યમન તે જડ છે. દ્રવ્યમન આખરે ચેતન શક્તિથી જ કાર્ય કરે છે.
( અસંગ્નિ જીવેને ભાવમન છે પણ દ્રવ્યમાન નથી. સંજ્ઞિ અને ભાવમન તેમ જ દ્રવ્યમન છે. શ્રી સગી કેવળી ભગવંતને દ્રવ્યમાન છે પણ ભાવમન નથી. અયોગી કેવળીભગવંત તેમજ સિદ્ધભગવંતને ભાવમન નથી તેમજ દ્રવ્યમન પણ નથી.
ઘાદિ ઉપરોકત ચારે અનુભવ સંજ્ઞા છે જ્યારે મતિજ્ઞાન, શ્રતજ્ઞાનાદિ જ્ઞાનસ્વરૂપ સંજ્ઞા છે. ચેતન સંજ્ઞા રહિત હોય નહિ.
સંગ્નિ પંચેન્દ્રિયપણું મનુષ્યની મહામૂડી છે. દ્વાદશાંગી પ્રમાણુ શ્રુતજ્ઞાન પામવાને તેમજ રૂપી થકી વિકાર, આવરણ, અંતરાય અને વ્યાબાધા પ્રાપ્ત પિતાના ચેતને પગને નિર્વિકાર, નિરાવરણ, નિરંતર અને અવ્યાબાધ કરી તેના અરૂપી સ્વભાવને પ્રાપ્ત કરવાને અર્થાત્ આપણું અસલી અરૂપી સ્વરૂપ ઉપર રૂપીની ભાતને નિમૂળ કરવાનો અધિકાર આ મહામૂડી થકી જ પ્રાપ્ત થાય છે.

Page #137


Page #138

પ્રકરણ-૨, પરિશિષ્ટ ૧૯. નિષેક રચના નિષેક રચનાના ગણિતને અભ્યાસ કરીએ તે પૂર્વ ધારા અથત શ્રેણી વ્યવહારમાં આવતા પારિભાષિક શબ્દોને પરિચય કરે જરૂરી છે. આધુનિક ગણિતમાં જેને sequence કહેવાય છે તે શ્રેણી છે અને series કહેવાય છે તે શ્રેઢી છે. .
4, 8, 12, 16, 20, 24 આ શ્રેણી છે અને 4+ B+ 12 + 16 + 20 + 24 આ શ્રેઢી છે
અનેક પ્રકારની શ્રેણીઓ આગમમાં કહી છે અને તે ખાસ કરીને સંખ્યાતીત રાશિ-ગણિતમાં અત્યંત ઉપયોગી છે. હાલ તે આપણે માત્ર સમાંતર શ્રેણી (Arithmetical progression) અને સમગુણેત્તર શ્રેણી (Geometrical progression) સંબંધી જ વિચાર કરીશું કારણ કે નિષેક રચનામાં નિષેકેની ધારા ગુણહાની શ્રેણી છે અને ગુણહાની શ્રેણી સમાંતર અને સમગુણોત્તર શ્રેણીના કંઈક મિશ્રણ જેવી છે.
નિમ્ન બે શ્રેણીનું આલંબન લઈ શ્રેણી વ્યવહારમાં આવતા પારિભાષિક શબ્દોને પરિચય કરીએ.
(1) સમાંતર શ્રેણી (A. P. 4, 8, 12, 16, 20, 24, 28, 32 (2) સમગુણોત્તર શ્રેણી (G. P.) 4, 8, 16, 32, 64, 128, 255, 52
જેઓએ આધુનિક ગણિતને અભ્યાસ કર્યો છે તેમને ખ્યાલ હશે કે ઉપરોક્ત સમાંતર શ્રેણીનું વ્યાપક સ્વરૂપ આ મુજબ છે :
a, a+d, a+2d, a 3d...a + (n-1) d) અને સમગુણોત્તર શ્રેણીનું વ્યાપક સ્વરૂપ આ મુજબ છેઃ
a, ar' an ari.....arn-1 સ્થાન : શ્રેણીના પ્રત્યેક અંક (યા પદાર્થ) ને “સ્થાન” કહેવાય છે. ઉપરોક્ત સમાંતર
શ્રેણીમાં 4, 8, 16 આદિ “સ્થાન” છે અને સમગુણોત્તર શ્રેણીમાં 4, 8, 16, 32
ઇત્યાદિ સ્થાન છે. સુખ : શ્રેણીના પ્રથમ સ્થાનને મુખ કહેવાય છે. ઉપરોક્ત બે શ્રેણીમાં 4 મુખ છે. ભૂમિ અથવા અન્ત : શ્રેણીના અંતિમ સ્થાનને ભૂમિ યા અન્ત કહેવાય છે. ઉપરોક્ત
શ્રેણી માં “૩૨' ભૂમિ છે અને શ્રેણી (2) માં 12 ભૂમિ છે.

Page #139

૧૨૨ ]
| [ શ્રી જિનપ્રણીત કર્મવિજ્ઞાન ગચ્છ – શ્રેણીના કુલ સ્થાઓની સંખ્યા “ગચ્છ' કહેવાય છે. ઉપરોક્ત બેઉ શ્રેણીને
ગચ્છ' 8 છે. સર્વધન –શ્રેણીના સર્વ સ્થાનના દ્રવ્યના યુગને “સર્વધન' કહેવાય છે. અત્રે
શ્રેણી (1) નું સર્વધન 144 છે અને (2) નું 1020 છે. ચય –સમાંતરશ્રેણીમાં પ્રતિ સ્થાન દ્રવ્ય વૃદ્ધિ યા હાની “ચય” છે. સમાંતર શ્રેણી
(1) ને ચય 4' છે.
ગુણેત્તર યા ગુણકાર :-સમગુણોત્તર શ્રેણીમાં પ્રતિસ્થાન ગુણવૃદ્ધિ યા ગુણહાની
ગુણોત્તર યા ગુણાકાર કહેવાય છે. શ્રેણી (2) માં દ્વિગુણ વૃદ્ધિ છે તેથી 2 ગુણોત્તર યા ગુણકાર છે. શ્રેણી 8, 1, 2, 1 માં દ્વિગુણહાની છે તેથી ગુણોત્તર 3 છે.
મધ્યધન –સમાંતર શ્રેણીના મધ્યમ સ્થાનનું દ્રવ્યપ્રમાણ મધ્યધન છે. શ્રેણીને
ગ૭ બેકી હોય તે મધ્યમ બે સ્થાનના વેગને અર્ધભાગ મધ્યધન છે.
શ્રેણી (1) નું મધ્યધન (16 +20) 2=18 થાય. આદીધન-સમાંતર શ્રેણીના મુખ અને ગચ્છના ગુણાકાર ને આદિધન કહેવાય છે.
સમાંતરશ્રેણી (1) નું આદિધન 4x8= 32 થાય.
ઉત્તરધન યા ચય ધન-સમાંતર શ્રેણીના પ્રત્યેક સ્થાનમાં મુખ ઉપરાંત જે દ્રવ્ય
વૃદ્ધિ છે તે સર્વ વૃદ્ધિના વેગને “ચયધન કહેવાય છે. ઉપરોક્ત શ્રેણી (1) માં મુખ 4 છે અને “ચય” પણ '4 હોવાથી બીજા સ્થાનમાં મુખ કરતાં એક ચય, ત્રીજામાં બે ચય, ચોથામાં ત્રણ ચય, પાંચમામાં ચાર ચય, છઠ્ઠામાં પાંચ ચય, સાતમામાં છ ચય અને છેલલા આઠમાં સ્થાનમાં સાત ચયવૃદ્ધિ છે તેથી કુલ વૃદ્ધિ 4+4x2 +4x3+4x4+ 4x 5+4x6+ 4x7 થાય. આને યાગ 4 (1+2+3+4+5+6+1)= 28x4=112 થાય,
શ્રેણી વ્યવહારના પદાર્થો માટે વપરાતા પારિભાષિક શબ્દોને આપણા આધુનિક ગણિતશાસ્ત્રીઓએ અંગ્રેજી પરથી ગુજરાતી અનુવાદ કર્યો તે પૂર્વે જ તેઓએ ભારતીય અને ખાસ કરીને જૈનદર્શનમાં તે જ પદાર્થો માટે વપરાતા શબ્દો જેવાની દરકાર કરી હોત તે તેમને ઘણાં જ મૌલિક અને અર્થનિષ્ઠ શબ્દ પ્રાપ્ત થતું. જે સંખ્યાતીત

Page #140

[ ૧૨૩
પ્રકરણ-૨ નિષેક રચના ] રાશિ ગણિતને આજે પશ્ચિમમાં પ્રશંસનીય વિકાસ થયો છે તે હજ બાલ્યકાળમાં કહી શકાય તેવું જ છે. જૈનદર્શનમાં આ ગણિતને સંપૂર્ણ વિકાસ જોવા મળે છે. દ્રવ્યપ્રમાણુ તેમજ ચૌદ પ્રકારની ધારા સંબંધી પ્રકરણના અભ્યાસકોને આને ખ્યાલ આવ્યા વિના નહિ રહે.
લેગરીધમ માટે ગુજરાતીમાં લઘુરિક્ત શબ્દનો પ્રયોગ થાય છે, પરંતુ જેનગણિતમાં તે માટે “છેદશલાકા” શબ્દનો ઉપયોગ કર્યો છે. આ શબ્દ કેટલે અર્થથી ભરપૂર છે તે અભ્યાસકોની પ્રશંસાને પાત્ર થયા વિના રહે તેમ નથી.
પ્રસ્તુત પ્રકરણમાં આપણે શ્રેણીમાં જેને સ્થાન (Term of a series) કહીએ છીએ તે માટે ગુજરાતીમાં “પદ” શબ્દને પ્રવેગ કર્યો છે તે વિપરીત અર્થસૂચક છે. “પદ” સમૂહવાચક છે. અક્ષરે મળીને શબ્દ અને શબ્દો મળીને “પદ” થાય છે પરંતુ સ્થાન સમૂહ નથી. શ્રેણીના સ્થાનના સમૂહને અથત તેની સંખ્યાને જૈન ગણિતમાં ગચ્છ ઉપરાંત “પટ”ની સંજ્ઞા આપી છે. આ કારણથી કેઈ ગેરસમજ ન થાય તે માટે
પ” શબ્દને ઉપયોગ કેઈ પણ ઠેકાણે ન કરતા સ્થાન અને સ્થાનની સંખ્યાને “ગ૭” કહીશું. નિગ્ન તાલિકામાં શ્રેણી વ્યવહારના પદાર્થોની જૈન સંજ્ઞા, આધુનિક ગણિતમાં વપરાતી અંગ્રેજી સંજ્ઞા તથા તે માટે વપરાતી ટૂંકી સંજ્ઞાઓ આપી છે તે અભ્યાસકેએ મુખપાઠ કરવી જોઈએ જેથી શ્રેણી વ્યવહારનું પ્રકરણ સરળતાપૂર્વક સમજી શકાય.

Page #141

૧૨૪ ]
[ શ્રી જિનપ્રણીત કર્મવિજ્ઞાન શ્રેણી વ્યવહારના પદાર્થોની જેન તથા આધુનિક ગણિતની પરિભાષા
તથા સૂત્ર સંજ્ઞા : આગમ પરિભાષા આધુનિક પરિભાષા
સુત્રસંશા
થાન
Term
નમું સ્થાન
nth
term
ગ
,
Number of terms of a series
સર્વધન
Sum of all the n terms of a series
ચય
Common difference of an A. P.
Common ratio of a G.P.
First term of a series
ગુત્તર સુખ, આદિ ભૂમિ, અન્ત મધ્યધન
Last term of a series
Middle term or average of the middle terms of a series-A. P.
આદિજનક
an
ઉત્તરધન, ચયધન=
n(n-S)da
* આ માત્ર સમાંતર શ્રેણી માટે જ સમજવું. આ પદાર્થો માટે
કોઈ ખાસ સંજ્ઞા આધુનિક ગણિતમાં નથી. પરંતુ આ પદાર્થોને ઉપયોગ ગચ્છ, ચય, અને સર્વધનની રાશિઓ
સંખ્યાતીત હોય ત્યારે થાય છે. સમાંતર શ્રેણી વ્યવહારના સૂત્રો : Formulae of A. P.
આધુનિક ગણિતમાં સમાંતર શ્રેણી વ્યવહાર વિષયક પ્રધાનપણે બે સૂત્રો પ્રમાણુનુસાર ) સિદ્ધ કર્યા છે. જૈન ગણિતમાં આ માટે ૧૩ સૂત્રો મને પ્રાપ્ત થયા છે તે સર્વ અત્રે આપીને આધુનિક સંજ્ઞામાં જ સિદ્ધ કરી દર્શાવ્યા છે. આધુનિક ગણિતના નિન બે સૂત્ર અને પાછળથી હવેલા જૈન ગણિતના સૂત્રોમાં વિસંવાદ હોઈ જ ના શકે તે સ્વાભાવિક છે.

Page #142

આધુનિક ગણિતના સૂત્રો :
(1) Sn=”(2a+n−1d) or Sn =
(2) Tna+n-1 d
જૈન ગણિતના સૂત્ર :
(ii) સર્વધન
=
સમાંતરશ્રેણી(AP)ના સૂત્રેા
સઘન
(i) સવČધન = આધિન + ઉત્તરધન ( ઉત્તરધન = n(n−1)d સહેલાઈથી પુરવાર કરી શકાય છે.)
n(n-1)d
=na +
2
= " ( 2a + n-1d ) . E. D.
=
=
સુખ + ભૂમિ
2
a+]
2
(iv) સવ ધન =
x n
× ગચ્છ
a + a + (n-1)d
2
x n
= " ( 2a + n−1d) Q. E. D
a+1
(iii) સર્વધન = મધ્યધન X ગચ્છ
= { a + { "51 }° }
x n = an
× n ( મધ્યયન = a +
= an + n(n−1)d
= ( 2a + n−1 d ) Q. E. D.
= { ગચ્છ-1 × ચય + મુખ } = { n-1s +a }× ·
= an + n(n−1) d
= ' (2a + n−1 d) Q. E. D.
n (n−1)d
2
ઉપર પૂરવાર કર્યુ` છે. )
× ગચ્છ
(n−1)d આગળ
2

Page #143

મયન (i) મધ્યધન = સર્વધન - ગચ્છ
= 0 (2a +n-1d) - n = a + {n-}d Q. E. D.
ગચ્છ () ગચ્છ = =
ચય
ભૂમિ-મૂખ +1
a + 1-1d-a - 1
= n
Q. E. D.
ચય
(1) ચય = (સર્વધન-આદિધન) - ગચ્છ ગચ્છ
= (Sn-an) mn = {2 (2a +n-1 d) -an} := { an + non-pd - 1 }* - = n(n-1). * n(-0.
= d Q. E. D. (A) ચય = { સાજન - મુખ છે ગ9-1
- an + F10)+ - } + | - n-pd - 1 = -1) ૧-).
= d
Q. E. D.

Page #144

સવ ધન ગચ્છ
પૂર્વ પક્ષમાં ગચ્છ અને સધન સિવાય કઈ જાણુતા ન હેાઈ એ અને ગચ્છ, ચય અને સધનની રાશિએ સ ખ્યાતીત હેાય ત્યારે આ સૂત્ર કામમાં આવે છે.
(iii) ય =
(i) મુખ =
(i) ઉત્તરવન =
♦ સખ્યાત
=
સુખ
સવ ધન-ઉત્તરધન
ગચ્છ
(2a + n-1 d
= {
= a Q. E. D.
(ii) મુખ = ભૂમિ-ચય ( ગચ્છ−1)
= 1−d (n−1)
= a + ( n−1 )d – d (n−1 )
- a Q. E. D.
=
an +
n(−1)d
2
ભૂમિ
(i) ભૂમિ = ( ગચ્છ−1 ) ચય + મુખ
= (n-1)d + a
= 1 Q. E. D.
ગચ્છ−1
. n(n−1)d
ઉત્તરન
1
n(n-1)d
2
× ય ૪ ગક
n=1xdxn
n(n-1)d Q. E. D.
- n
: n

Page #145

૧૨૮ ]
[ શ્રી જિનપ્રણીત કર્મવિજ્ઞાન WHYQIT? Eid Sn = aro + ar' + ar?.....arn-1
અત્રે ૩ મુખ છે, 1 ગુણોત્તર છે અને arn-1 ભૂમિ છે. 1 ગ૭ છે. આના બે પ્રધાન સુત્ર જૈનગણિતની તેમજ આધુનિક ગણિતમાં છે.
(I) Tn = axrn-1 (i) Sn = a (1) જે 1 <1 હોય અથત શ્રેણીને ગુણોત્તર ગુણહાનીરૂપ હેય
- 1
અથવા
sn= a (1) જે r >1 અર્થાત્ શ્રેણીને ગુણેત્તર ગુણવિદ્ધરૂપ હેય. ગેn -1
ઉપર મુજબ સમાંતર અને સમગુણોત્તર શ્રેણી વ્યવહારના સૂત્રને સંગ્રહ કરી હવે આપણે ગુણહાનીરૂપ શ્રેણી વ્યવહારના સૂત્રોને માત્ર ઉલેખ જ કરીશું. તે સૂત્રોની વાસના (Proof) અત્રે નથી આપ્યા પરંતુ ગણિતના અભ્યાસકે તે સૂત્રો સહેલાઈથી પ્રાપ્ત કરી શકશે. કર્મનિષેકની ધારા ગુણહાની શ્રેણીને અનુસરે છે એટલું જ નહિ પરંતુ કર્મશાસ્ત્રમાં આવતી અનેક પ્રક્રિયાઓ આ શ્રેણી અનુસાર પરિણમન કરે છે તેથી તેના નિયમે કંઠસ્થ કરવા જરૂરી છે.
ગુણહાની શ્રેણી વ્યવહાર અને નિષેક રચના સમયપ્રબદ્ધ અર્થાત્ પ્રતિ સમય જીવ જે સંખ્યામાં કામણ પ્રદેશે ગ્રહણ કરી કર્મરૂપે પરિણુમાવે છે તે કર્મનું વેદન અર્થાત તેને ઉદય અબાધાકાળ વીતે શરૂ થાય છે. બંધાયેલું સર્વદળ એકીસાથે ભેગવાતું નથી પરંતુ અબાધાકાળ પછીના સમયમાં સૌથી વધુ હળ વેદાય છે અને ઉત્તરોત્તર સમયે હીન હીન દળ ઉદિત થઈ–વેરાઈને નિજેરે છે જેથી સ્થિતિના અંતિમ સમયે સૌથી ઓછું દળ વેદાય છે. પ્રતિ સમય જે દળ વેદાય છે તેને નિષેક કહે છે. પ્રતિ સમયના નિષેકને એક શ્રેણીમાં ગોઠવતા ગુણહાનીરૂપ શ્રેણી પ્રાપ્ત થાય છે. આ શ્રેણી છે તે સમાંતર શ્રેણી પરંતુ તેમાં નિશ્ચિત નિષેકેના અંતે ચય અર્ધ અર્થ થાય છે. વેદકાળના પ્રથમ સમયે અર્થાત પ્રથમ નિષેકમાં જેટલું દળ નિક્ષેપાય છે તેથી બીજામાં એક ચય હીન, ત્રીજામાં બે ચમહીના એમ ઉત્તરોત્તર નિષેકમાં એક એક ચયની હાની થતાં થતાં જે નિષેકમાં પ્રથમ નિષેક કરતાં અડધું દળ નિક્ષેપાય છે તે પૂર્વેના નિષેકેના સમૂહને પ્રથમ ગુણહાની કહેવાય છે. પ્રથમ નિષેકથી જે નિષેકમાં અડધું દળ નિક્ષેપાયું છે તે નિષેકથી બીજી ગુણહાની શરૂ થાય છે. બીજી ગુણહાનીને ચય પ્રથમ કરતા અડધે હોય છે. આવી જ રીતે ત્રીજી, જેથી આદિ ઉત્તરોત્તર ગુણહાનીઓના પ્રથમ નિષેકેમાં અર્ધ અર્ધ દળ નિક્ષેપાય છે અને તે તે ગુણહાનીઓને ઉત્તરોત્તર ચય પણ અર્ધ અર્ધ થતું જાય છે. આવી

Page #146

પ્રકરણ-૨ નિષેક રચના ]
[ ૧૨૯
રીતે અનેક ગુણુહાનીઓમાં સમયપ્રબદ્ધ કદળ સ્થિતિમધના વેનકાળના નિંષેકમાં નિક્ષેપાય છે. એક સમયપ્રબદ્ધ કર્મીની નિષેક રચનામાં જેટલી ગુહાનીઓ થાય છે તેને ગુણુહાનીશલાકા અથવા નાના ગુણુહાની કહેવાય છે. એક ગુહાનીના કાળને અથવા તે કાળના સમયેા પ્રમાણુ નિષેકની સખ્યાને ગુણુહાનીઆયામ કહેવાય છે.
જ્યારે શ્રેણી વ્યવહારના સ્થાન અને ચયનું દળ તેમ જ ગચ્છ સંખ્યા અસખ્ય યા અનંત હાય ( અત્રે તે સવ* અસ`ખ્યું છે) ત્યારે વાસ્તવિક અને સમજવા માટે જે અ`કા કલ્પિત કરવામાં આવે છે તેને અકસ દૃષ્ટિ કહેવાય છે. કમના સ્થિતિમ ધની નિષેક રચના સમજવા માટે આપણે અ'કસ ષ્ટિના ઉપયાગ કરવા પડે છે.
ગુણુહાની શ્રેણીના સૂત્રેા આપતા પહેલા આપણે નિષેકરચનામાં આવતા પદાર્થાનુ વાસ્તવિક પ્રમાણુ અર્થાત્ અદષ્ટિથી પ્રમાણુ અને કલ્પિત અંકદૃષ્ટિથી તે કેટલુ લેવાનુ છે તે અત્રે કોઠામાં દર્શાવ્યુ છે. ગુણુહાની શ્રેણીમાં એ નવા પદાર્થાં આવે છે. એક છે હાનીઆયામ અને બીજો છે અન્યાન્યાભ્યસ્ત રાશિ. ગુણુહાની અને ગુહાનીઆયામને ઉલ્લેખ આપણે ઉપર કર્યાં છે. એક નિષેક રચનામાં અર્થાત્ એક સમયે 'ધાયેલા ક દળની નિષેકરચનામાં જેટલી ગુણહાનીએ આવે છે તે જાણવા માટે આગમમાં પ્રત્યેક કર્મોની અન્યાયાભ્યસ્ત રાશિ આપેલી છે. અન્યાન્યાભ્યસ્ત રાશિના અછેદ ( Log2 અન્યા. ) પ્રમાણ નાના ગુહાની હાય છે તેથી નાના ગુણુહાની પ્રમાણુ બગડાને પરસ્પર ગુણુતા અન્યાન્યાભ્યસ્તરાશિ પ્રાપ્ત થાય ( 2નાનાગુણુ = અન્ય. ) છે. ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિબંધને યાગ્ય ઉત્કૃષ્ટ સક્લેશમાં વર્તમાન કોઈપણુ ગતિના સંનિ પ'ચેન્દ્રિય જીવ મિથ્યાત્વમેહનીયનેા ૭૦ કાડાકોડી સાગરોપમના ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ધ કરે છે તે કાળે જે સમયપ્રબદ્ધ મિથ્યાત્વના પ્રદેશ બધાય છે તેની નિષેકરચનામાં આવતા પદાર્થોનું વાસ્તવિક અર્થાત્ અસદૃષ્ટિથી પ્રમાણ અને કલ્પિત અંક સંદૃષ્ટિથી પ્રમાણ નિમ્ન કાઠામાં આપ્યું છે. ત્યાર બાદ નિષેક રચના કરી છે.

Page #147

૧૩૦ ]
શ્રી જિનપ્રણીત કર્મવિજ્ઞાન [ અર્થસંદષ્ટિથી વાસ્તવિક પ્રમાણ અંકસંદષ્ટિ
પ્રમાણુ
પદાર્થ
સમયમબદ્ધ મિથ્યાત્વ- | અભવ્યથી અનંતગુણ અને સિદ્ધરાશિના મેહનીયકર્મની પ્રદેશ રાશિ. અનંતમાભાગ પ્રમાણ અનંત
६३००
મિથ્યાત્વનો ઉ સ્થિ. બંધ! ૭૦ કડાકડી સાગરોપમ
૫૧ સમય
ઉપરોક્ત સ્થિતિબંધને
અબાધાકાળ
એક કે.કે. સાગરે ૧૦૦ વર્ષ અબાધાકાળ હોય છે તેથી ૭૦ કે. કે. સાગરને ૭૦૦૦ વર્ષ અબાધાકાળ પ્રાપ્ત થાય.
૩ સમય
મિથ્યાત્વને વેદનકાળ | સ્થિતિબંધ-અબાધાકાળ = ૭૦ કે.કે. અથર્ નિષેકકાળ સાગર ઓછા ૭૦૦૦ વર્ષ
૫૧-૩=૪૮ સમય
એક ગુણહાનીને કાળ = ગુણહાનીઆયામ.
પપમ (P) - અસંખ્ય
૮ સમય
નાનાગુણહાની નિષેકકાળ ગુણહાની આયામ
Log2 P-Log2 (Log2 Log2P) 24910 ૫૧ની વર્ગશલાકાના અર્ધ છેદ જૂન પત્થના | ૪૮+૮ = ૬ અધ છે.
૨૧ = ૬૪
મિથ્યાત્વના ઉ. સ્થિતિ. | પલ્યની વર્ગશલાકાથી ભાજિત પલ્ય. બંધની અન્યોન્યાભ્યસ્ત ઉપરોક્ત સૂત્રની વાસના (Proof) રાશિ.
અન્યાભ્યસ્તરાશિ = 2નાનાગુણહીની
નાનાગુણહાની
Log2P-Log2 (Loga LogaP). - 092P, Logz ( Log@LogaP)
=P = Log, Log,P Q. E. D. નિષેકહાર
ગુણહાનીઆયામ ૪૨
=
2
૮૪ ૨

Page #148

[ ૧૩૧
પ્રકરણ-૨ નિષેક રચના ]'
નિષેક રચના સમયમબદ્ધ કપ્રદેશરાશિ-૬૩૦૦
-
G P.
ગુણહાની પહેલી બીજી ત્રીજી | ચોથી | પાંચમી છઠ્ઠી આયામ ગુણહાની ગુણહાની ગુણહાની ગુણહાની ગુણહાની ગુણહાની
ચય-- ૩૨ | ૧૬ | ૮ | ૪ | ૨ | ૧ સમય ૧ ૫૧૨ ૨૫૬ | ૧૨૮ | ૬૪ ૩૨ ૧૬ ૪૮૦ ૨૪૦ | ૧૨૦ |
૬૦ ૩૦ ૪૪૮ ૨૪૧૧૨ ૫૬ ૪૧૬ | ૨૦૮ ૧૦૪ પર ૩૮૪ ( ૧૨ ૯૬ ૪૮
૪૪૮
૨૨૪
૨૦૮
૫૨
૩૮૪
૩૫૨
૧૭૬
૭ , ૮ કુલ દ્રવ્ય
૩૨૦ ૨૮૮
૧૬૦ ૧૪૪|
| ૬૩૦૦ = ૩૨૦૦ + ૧૬૦૦ + ૮૦૦ + ૪૦૦ + ૨૦૦ + ૧૦૦
ઉપરોક્ત નિષેકરચના પરથી જણાશે કે પ્રત્યેક ગુણહાનીના નિષેકનું દ્રવ્ય પ્રમાણ સમાંતર શ્રેણીમાં છે જ્યારે પ્રત્યેક ગુણહાનીના પ્રથમાદિ સમયનું તેમજ પ્રત્યેક ગુણ હાનીનું કુલ દ્રવ્યપ્રમાણ તેમજ ચય સમગુણોત્તર શ્રેણમાં છે. આ આખીએ રચના કરવા માટે આપણને શ્રી કેવળી ભગવંતોએ માત્ર જુદા જુદા કર્મોની અન્યાભ્યસ્ત

Page #149

૧૩૨ ]
રાશિ આપી છે. તે અને સમયપ્રમદ્ધ ક્રમ પ્રદેશરાશિ (કે અર્થાત્ યાગાનુસાર ન્યુનાધિક ઢાઈ ને પણ તે અભવ્યથી અનંતમા ભાગ પ્રમાણુ હાય છે) જાણીએ તે સમગ્ર નિષેક અત્રે ગુણુહાની શ્રેણીના છ સૂત્રો આપ્યા છે જેના આધાર લઈને અ‘કષ્ટિમાં સર્વ પદાર્થાંનું તેમજ સ` નિષેકાનું ઉપર દર્શાવ્યા મુજબ પ્રમાણ કાઢીશું. આના માટે આપણને એ જ વસ્તુ જાણવાની છે. એક તે પ્રથમ ગુહાનીના પ્રથમ નિષેકનું દ્રવ્યપ્રમાણુ અને ખીજું તે ગુણુઢ્ઢાનીના ચયનું દ્રવ્યપ્રમાણુ. તેની પ્રાપ્તિ માટે નિમ્ન સૂત્રો
જાવાના છે.
સૂત્ર-૧
સૂત્ર-૨
સૂત્ર-૩
સૂત્ર-૪
નિષેક કાળ + ગુહાનીશલાકા = ગુરુદ્ઘાનીમાયામ
=
કે
અન્યાન્યાભ્યન્તરાશિના છેઃ પ્રમાણ નાના ગુહાની પ્રાપ્ત થાય છે, કારણ 2નાનાગુહાની = અન્યાન્યાન્યતરાશિ
... LOg2 અન્યા. = નાનાગુહાની.
અકસ‘દૃષ્ટિમાં અન્યન્યાભ્યસ્તરાશિનુ' પ્રમાણુ 64 હાવાથી Log2 64 = 6 નાનાગુણુહાની યા ગુણુહાનીશલાકા,
[
શ્રી જિનપ્રણીત ક્રમ વિજ્ઞાન
અકસ દૃષ્ટિમાં નિષેકકાળ 48 સમયના લીધેા હૈાવાથી અને ઉપરાસ્ત સૂત્ર−૧ થી ગુરુહાની શલાકા 6 પ્રાપ્ત કરી હાવાથી
48 + 6 = 8 ગુણહાનીયામ.
પ્રથમ ગુહાનીનુ દ્રવ્ય = 2
જેનુ પ્રમાણ જીવના વીય અન તગુણુ અને સિદ્ધના રચના કરી શકાય છે.
અંતિમ ચુણુહાનીનું દ્રવ્ય = સમયપ્રમદ્ધરાશિ + ( અન્યા. − 1)
–
= 6300+ (64-1)
= 100 કમ પ્રદેશ
નાનાગુહાની–1
=26-1
= 25 × 100
= 3200 કમ પ્રદેશ
'× અ ંતિમ શુગ્રુહાનીનું દ્રવ્ય
× 100

Page #150

પ્રકરણ-૨ નિષેક રચના ]
[ ૧૩૩
સામાન્યથી “ન”મી ગુણહાનીનું દ્રવ્ય =2°°°°°" "અંતિમગુણહાનીનું દ્રવ્ય
હવે આપણે પ્રથમ ગુહાનીના પ્રથમ નિષેકનું દ્રવ્ય તથા તેને ચય કાઢવા માટે પ્રથમ ગુણહાનીનું મધ્યધન કાઢશું. સમાંતર શ્રેણીના સૂત્રોમાં મધ્યધન માટે જે પ્રથમ સૂત્ર આપ્યું છે તે મુજબ ?
મધ્યધન = સર્વઘન - ગચ્છ
= 3200 - 8 = 400 કર્મ પ્રદેશ
સૂત્ર-૫
પ્રથમ ગુજહાનીનો ચય મધ્યશન - { નિરોદ્ધાર થવાની માયામ
= 400 + (82-8) = 400 x
= ૩૨
સૂત્ર-૬
પ્રથમગુણહાનીનું મુખ = નિષેકહાર કચય
= 16x32
= 512 પ્રથમગુણહાનીના મુખનું દ્રવ્ય પ્રમાણુ. આ રીતે પ્રથમ ગુણહાનીનું મુખ (512) અને ચય (૩૨) પ્રાપ્ત કર્યા પછી સંપૂર્ણ નિષેક રચનાના સર્વ નિષેકેનું દ્રવ્યપ્રમાણ પ્રાપ્ત કરી શકાય છે કારણ કે ઉપરની ગુણહાનીનું મુખ તથા ચય અર્ધ અર્થ થાય છે તે આપણે જાણીએ છીએ.
આ રીતે કઈ એક સમયે બાંધેલા કર્મપ્રદેશે તે કર્મની સ્થિતિને અબાધાકાળ વીતે નિશ્ચિત પ્રમાણમાં પ્રતિ સમય હીન હીન નિષેક સ્થિતિના અંત સુધી વેરાય છે. પરંતુ વર્તમાનમાં જ્યારે પૂર્વે બાંધેલા કર્મને પ્રથમ નિષેક (512) વેદાય છે તે જ કાળે વિવક્ષિત કર્મબંધના પૂર્વ સમયે બંધાયેલા કર્મને બીજે નિષેક (480) વેદાય છે અને તે જ કાળે પૂર્વ પૂર્વ સમયે બંધાયેલ ત્રીને, થે યાવત્ ૪૮ મે નિષેક દાય છે. આ સામાન્ય કથન છે કારણ કે પ્રતિ સમય બંધાતા કર્મપ્રદેશ અભવ્યથી અનંતગુણ

Page #151

૧૩૪ ]
[ શ્રી જિનપ્રણીત કર્મવિજ્ઞાન અને સિદ્ધના અનંતમા ભાગ પ્રમાણ હોવા છતાં પણ તેમાં વેગ અનુસાર જૂનાધિકતા હોય છે અને સંશના પ્રમાણમાં સ્થિતતિબંધ પણ ન્યૂનાધિક હોય છે. આમ છતાં પણ જીવ પ્રતિસમય એક સમયપ્રબદ્ધ કર્મપ્રદેશોને બંધ કરે છે અને કિંચિત જૂનાધિક કર્મપ્રદેશને વેદીને ખપાવે છે છતાં પણ કિંચિત જૂન દેઢ ગુણહાની ગુણિત સમયમબદ્ધ પ્રમાણુ દળ સત્તામાં રહે છે.
આ કેવી રીતે ઘટે છે તે જ્યારે આપણે પ્રતિ સમય વેદાતા સર્વનિષેકની રચના કરીશું ત્યારે સરળતાપૂર્વક સમજાશે. આ રચનાને ત્રિકોણ રચના કહે છે અને તે આપણે કર્મોદય પ્રકરણ વખતે કરીશું.

Page #152
સુમતિ પ્રિન્ટિંગ પ્રેસ, સેનગઢ-364 250