Page Text
________________
કર્મનું સ્વરૂપ-ર ૧૩. કર્મની વ્યાખ્યા અને કર્મબંધ હેતુ :
જીવ દ્વારા જે કંઈ કરાય છે તે તેનું કાર્ય અથવા કર્મ કહેવાય. જીવ હરસમયે મનથી કંઈક વિચારે છે, અથવા વચનથી કંઈક ઉચ્ચારે છે, અથવા કાયથી કંઈક આચરે છે. જીવની વિચાર, ઉચ્ચાર અને આચારસ્વરૂપ ત્રિવિધ ક્રિયાને અનુક્રમે મનેયેગ, વચનગ અને કાયમ કહેવાય છે. જેમને સામાન્ય અર્થ ક્રિયા છે. આ ત્રણે વેગ આત્મપ્રદેશના પરિસ્પંદન (Vibrations) સહિત જ હોય છે. આ ત્રણે યુગમાં મને ગની પ્રધાનતા છે, કારણ કે વચન અને અભિસંધીજ કાયયેગને નિયામક મન જ છે. મનની જેવી વૃત્તિ તદનુસાર જીવની પ્રવૃત્તિ હોય છે.
શુભ ભાવમાં વર્તતું મન શુભ ક્રિયા કરાવે અને અશુભ ભાવમાં વર્તતું મન અશુભ ક્રિયા કરાવે. આ ત્રિવિધ આત્મપ્રદેશના પરિસ્પંદન સ્વરૂપ ગપ્રવૃત્તિ દ્વારા જીવ પુદ્ગલદ્રવ્યના સૂક્ષ્મ કામણ&છે ગ્રહણ કરી પિતાના આત્મપ્રદેશે સાથે ઓતપ્રેત કરી નાખે છે અર્થાત્ બાંધે છે. આત્મપ્રદેશ સાથે સબંધિત થયા પછી તે કાર્મણસ્ક છે કર્મની સાર્થક સંજ્ઞા પ્રાપ્ત કરે છે. આ પ્રમાણે શુભાશુભ મનેભાવ થકી જીવ કર્મ બંધ કરે છે. આ બેઉ ક્રિયા-શુભાશુભ ભાવો તેમજ કામણઔધનું કર્મમાં રૂપાંતરજીવનું કર્મ કહેવાય છે કારણ કે તે આ બેઉ કાર્યો કરે છે. અત્રે શુભાશુભ મનના ભાવ (કર્મબંધનું) કારણ છે અને કર્મબંધ (શુભાશુભ ભાવેનું) કાર્ય છે. આવી રીતે બાંધેલા કર્મો જ્યારે પરિપકવ થઈ તેનું ફળ આપવા પૂર્વક નિર્ભર છે અર્થાત્ ફળ આપીને જીવપ્રદેશથી છૂટા પડી વિખરાઈ જાય છે, તેને કર્મોને ઉદય કહેવાય છે અને આ કર્મોદય જ જીવને શુભાશુભ ભાવે કરાવવામાં હેતુ બને છે. આમ શુભાશુભ ભાવથી કર્મબંધ અને તે બાંધેલાં કર્મોના ઉદયથી શુભાશુભ ભાવે અને તે જ શુભાશુભ ભાવથી નવીન કર્મબંધ એવી અન્ય કાર્યકારણ ભાવની અનાદિ પરંપરામાં જીવ વર્તી રહ્યો છે. જીવના શુભાશુભ ભાવેને (અધ્યવસાને) ભાવકર્મ અને તે ભાવકર્મ થકી જીવપ્રદેશ સાથે બદ્ધ-સંબદ્ધને પ્રાપ્ત પૌગલિક કર્મોને દ્રવ્યકર્મ કહેવાય છે. આમ ભાવકર્મ દ્રવ્યકર્મ અને દ્રવ્યકર્મથી (તેના ઉદયથી) ભાવકર્મની ઉત્પત્તિ થાય છે. આવી રીતે દ્રવ્યકર્મ અને ભાવકર્મની પરસ્પર એક બીજાના કાર્ય-કારણ ભાવે બીજ વૃક્ષવત્ અનાદિકાલીન શૃંખલા (કડીબદ્ધ ધારા) વતે છે. પહેલા બીજ હતું ને પછી વૃક્ષ થયું કે પહેલા વૃક્ષ હતું ને પછી બીજ થયું તે પ્રશ્ન જ અપ્રસ્તુત છે. કારણ કે જે પદાર્થ યુગલ એકબીજાના કારણ તેમજ કાર્ય રૂપે પ્રવર્તે તેમાં આદિ કે તે પ્રશ્ન જ હોઈ ના શકે. આવી પરસ્પર કાર્યકારણની શૃંખલા અનાદિકાલીન જ હોય છે. (અનંત હોય
| SR No. | 023039 |
| Book Title | Jinpranit Karm Vigyan |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Kirti Maneklal Shah |
| Publisher | Kirti Maneklal Shah |
| Publication Year | 1983 |
| Total Pages | 152 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Book_Gujarati |
| File Size | 13 MB |