Page Text
________________
૩૪ ]
[ શ્રી જિનપ્રણીત કર્મ વિજ્ઞાન વીતે પ્રથમ સમયથી લઈ સ્થિતિના અંતિમ સમય સુધીના પ્રત્યેક સમયમાં જેટલું દળ ઉદયમાં આવવા માટે નિક્ષેપાય છે તેને નિષેક કહેવાય છે. પ્રથમ નિષેકમાં સૌથી વધુ કર્મદળ નિક્ષેપાય છે અને ઉત્તરોત્તર નિષેકમાં હીન હીન કર્મદળ નિક્ષેપાય છે. એવી રીતે સ્થિતિના અંતિમ સમયના નિષેકમાં સૌથી ઓછું દળ નિક્ષેપાય છે. જે સમયથી કર્મ બંધાય છે તે સમયથી લઈ તે કર્મને અંતિમ નિષેક જે કાળે ઉદય થઈ નિર્જરે છે તે સમગ્ર કાળને તે કર્મની સ્થિતિ કહેવાય છે. કર્મસ્થિતિમાં સામાન્ય રીતે અબાધાકાળ પણ આવી જાય છે. પરંતુ આયુકમની સ્થિતિ વ્યવહારમાં અબાધાકાળ રહિત કહેવામાં આવે છે. અબાધાકાળ વીત્યે પ્રતિસમયના નિષેકમાં કેટલા પ્રમાણનું દળ નિક્ષેપાય છે તેની યંત્રરચનાને નિષેક રચના કહેવાય છે. આ નિષેક રચના અને તેના ગણિતને આછો ખ્યાલ પરિશિષ્ટમાં આવે છે.
(ii) રસબંધ : જીવ ગૃહીત કર્મjજમાં જેમ પ્રકૃતિ યાને કે સ્વભાવ અને તેની સ્થિતિ નિર્ણત થાય છે તેમ તે કર્મપ્રકૃતિની હીનાધિક ફળપ્રદાન શક્તિ પણ નિર્ણત થાય છે. કર્મની તે ફળપ્રદાન શક્તિને રસબંધ યા અનુભાગબંધ કહેવાય છે. જેવી રીતે શરબતની મીઠાશમાં તરતમતા હોય છે, તેમ કર્મની ફળપ્રદાનશક્તિમાં પણ
ન્યૂનાધિકતા હોય છે. જીવને વિષયસંબંધી સુખને અનુભવ કરાવનાર સાતવેદનીય કર્મના તીવ્ર રસવાળા પુંજને ઉદય હોય તે તે અત્યંત સુખને અનુભવ કરાવે અને મંદ રસવાળા પુંજને ઉદય હોય તે સામાન્ય મંદ સુખને અનુભવ કરાવે. તીવ્ર કષાય થકી બંધાતા કમૅમાં જે શભ કર્મો છે તેમાં મંદ રસ બંધાય છે અને અશુભ કર્મોમાં તીવ્ર રસ બંધાય છે, અને મંદ કષાય થકી બંધાતા શુભ કર્મોમાં તીવ્ર રસબંધ થાય છે અને અશુભકર્મોમાં મંદ રસબંધ થાય છે.
(iv) પ્રદેશબંધ : જીવ પ્રતિસમય અભથી અનંતગુણ અને સિદ્ધરાશિના અનંતમા ભાગ પ્રમાણ કર્મપ્રદેશ (અથવા સ્ક) ગ્રહણ કરે છે પણ તે હર સમય એક જ સંખ્યા પ્રમાણુ કમંપ્રદેશ ગ્રહણ નથી કરતે પણ ન્યૂનાધિક પ્રમાણમાં કર્મસ્કંધ ગ્રહણ કરે છે. આ કર્મસ્કનું ન્યૂનાધિક પ્રમાણમાં ગ્રહણ કરાવનાર જીવની યેગશક્તિ છે. જેમ જેમ યેગશક્તિ વધુ તેમ તેમ કર્મપ્રદેશે વધુ પ્રમાણમાં ગ્રહણ થાય છે. એકેન્દ્રિય જીવોની યેગશક્તિ અત્યંત ઓછી છે. બેઈન્દ્રિય, તેઈન્દ્રિય, ચૌરેન્દ્રિય અને પંચેન્દ્રિય જીવની યોગશક્તિ ઉત્તરોત્તર અસંખ્યગુણ અસંખ્યગુણ હોય છે. આથી પંચેન્દ્રિય અને પ્રદેશબંધ સૌથી મોટો હોય છે, એટલે કે તેઓ પ્રતિસમય સૌથી વધુ કર્મસ્કા ગ્રહણ કરે છે. કર્મની શુભાશુભતાને આધાર ન્યૂનાધિકપ્રદેશબંધ નથી પરંતુ ન્યૂનાધિક સ્થિતિબંધ અને રસબંધ છે. પ્રદેશબંધ પ્રકૃતિ, સ્થિતિ અને રસબંધનો આધાર છે કારણ કે કર્મ પ્રદેશમાં જ પ્રકૃતિ, તેની સ્થિતિ અને તેને રસ રહે છે. યોગ થકી પ્રદેશ અને પ્રકૃતિબંધ થાય છે જ્યારે કષાય થકી
| SR No. | 023039 |
| Book Title | Jinpranit Karm Vigyan |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Kirti Maneklal Shah |
| Publisher | Kirti Maneklal Shah |
| Publication Year | 1983 |
| Total Pages | 152 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Book_Gujarati |
| File Size | 13 MB |