Page Text
________________
કર્મનું સ્વરૂપ ]
[ ૩૫ તેમાં સ્થિતિ અને રસબંધ થાય છે. આમ કર્મનું કિંચિત્ માત્ર સ્વરૂપ સંક્ષેપમાં કહ્યું. આપણે સત્તરમા પ્રકરણ સુધી માત્ર કર્મપ્રકૃતિને જ ઉહાપોહ કરવાનું છે. ત્યાં કર્મપ્રકૃતિના બંધ, ઉદય, ઉદીરણા અને સત્તાને વિચાર મુખ્યપણે કરવાને છે. પછી સ્થિતિબંધ, રસબંધ અને પ્રદેશબંધને વિચાર કરશું.
પરિશિષ્ટ :
૧૮. કારણું : અત્રે આપણે પગલિક કાર્યણ સ્કંધનું કર્મ સ્વરૂપે પરિણમન થાય છે તેમાં જીવના રાગ-દ્વેષાત્મક પરિણામને કારણરૂપે કહ્યા છે અને જીવન રાગ-દ્વેષાત્મક પરિણામમાં કર્મોદયને કારણ ગણ્યું છે. આથી જીવ કર્મને કર્તા તેમજ ભક્તા છે તેમ કહ્યું છે. આ પૂર્વના પ્રકરણમાં આસ્તિષ્પ ગુણના છ સ્થાને ગણાવતા ત્રીજા સ્થાનમાં જીવને કર્મને કર્તા અને ચેથા સ્થાનમાં જીવને કર્મફળને જોક્તા કહ્યો છે. પરંતુ “સમયસાર” ગ્રંથમાં આથી વિપરીત જીવ સ્વયં રાગ-દ્વેષને કર્તા અને પુદ્ગલ સ્વયં કમનો કર્તા તેમ કહ્યું છે. આથી સહેજે શંકા થાય કે આવું વિધી વિધાન કરવાનું શું કારણ છે. આ શંકાનું સમાધાન પ્રાપ્ત કરવા આપણે “કારણ”નું કંઈક વિશ્લેષણ કરવું અનિવાર્ય છે.
કાર્ય પ્રતિ જે કારણ છે તેના નિમ્ન ત્રણ ભેદ છે.
૧. ઉપાદાનકરણ : જે કારણું સ્વયં કાર્યરૂપે પરિણમે તેને ઉપાદાન યા પરિણામિક કારણ કહેવાય છે. ઘટની ઉત્પત્તિમાં એટલે કે ઘટરૂપ કાર્યમાં માટી ઉપાદાનકારણ છે.
(ii) નિમિત્તકારણ: જે સ્વયં કાર્યરૂપે પરિણમતું નથી પરંતુ કર્તાને કર્યો ત્પત્તિમાં સહાયક થાય તેને નિમિત્તકારણ કહેવાય છે. આ નિમિત્તકારણના બે ભેદ છે. જે નિમિત્તકારણમાં સ્વાભાવિક તેમજ કતના પ્રયોગ દ્વારા ક્રિયા થાય છે તે શુદ્ધ નિમિત્તકારણ છે. ઘટ કાર્યમાં ચક્ર, દંડાદિ શુદ્ધ નિમિત્તકારણ છે; અને આકાશ, ધર્માસ્તિકાય અને અધર્માસ્તિકાય કે જેમાં કર્તાના પ્રયોગથી ક્રિયા થતી નથી પરંતુ કઈ પણ કાર્યમાં આવશ્યક છે તે અવગાહના, ગતિ અને સ્થિતિમાં સહાયક છે તેને અપેક્ષા-નિમિત્ત કહેવાય છે. આ અપેક્ષા–નિમિત્ત સ્વરૂપ આકાશાદિ દ્રવ્ય કોઈને ગતિ, સ્થિતિ કરવા પ્રેરણું નથી કરતા પરંતુ સ્વયં ગતિ સ્થિતિ કરવાવાળા જીવ અને પુદ્ગલને માત્ર ગતિ આદિ કરવામાં આલંબન રૂપ છે. | (ii) નિવતક કારણું : કાર્યને જે કર્યા છે તેને નિર્વક કારણ કહેવાય છે. ઘટ કાર્યમાં કુંભાર નિર્વક કારણ છે.
હવે આપણે જીવના રાગ-દ્વેષાદિ પરિણામોને વિચાર કરીએ. કર્મોદય જીવના રાગાદિ પરિણામમાં નિમિત્તકારણ છે. પરંતુ ઉપાદાનકારણ તે સ્વયં જીવ જ છે
| SR No. | 023039 |
| Book Title | Jinpranit Karm Vigyan |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Kirti Maneklal Shah |
| Publisher | Kirti Maneklal Shah |
| Publication Year | 1983 |
| Total Pages | 152 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Book_Gujarati |
| File Size | 13 MB |