________________
૧૧૦ |
[ શ્રી જિનપ્રણિત કર્મવિજ્ઞાન અશક્તિમાન છે તે સિદ્ધાંતથી જ આ ત્રીજો પ્રશ્ન પણ ઉકલી જાય છે. સંખ્યામાં સંખ્યાત ઉમેરવાની જે પ્રક્રિયા છે તે ગણુત્રિ કરવાની પ્રક્રિયા છે અને તે મતિજ્ઞાનની જ પ્રવૃત્તિ છે તેથી તે ગણત્રિથી પણ અસંખ્યાતને કેવી રીતે પહોંચી શકે ? અર્થાત્ ન જ પહોંચી શકે.
બીજુ અત્રે ખાસ બેંધવાનું છે કે મતિ તેમજ શ્રુતજ્ઞાન પરોક્ષ જ્ઞાન છે. આ જ્ઞાન ઇન્દ્રિયે, મન અને બુદ્ધિ એ ત્રણ પૌગલિક સાધનના આલંબન વિના થતું નથી. આ સાધને જ એવા છે કે જે આ જ્ઞાનને સંખ્યાની ઉપર જવા દેતું નથી. આ સાધનના આલંબનથી થતી આ જ્ઞાનપ્રક્રિયા નિમ્નવિધાનમાં સ્પષ્ટ ઉપસી આવે છે.
ઈન્દ્રિયાના માધ્યમથી અનુભવેલા અને મનપૂર્વક જાણેલા સંખ્યાત પર્યાયોથી વધુ પર્યાનું અવધારણ તેમજ સ્મરણ કરવાને અશક્તિમાન એવા મનના આલંબનથી ઉત્પન્ન થયેલું હોવાથી, તેમજ સ્મરણમાં આવતા આ સંખ્યાત પર્યાના આધારે બુદ્ધિના આલંબન પૂર્વક થતું પ્રત્યભિજ્ઞાન (conception) તર્ક (Induction) અને અનુમાનજ્ઞાન (Deduction) સંખ્યાત પર્યાથી સીમિત છે. ધારણું, સ્મૃતિ, પ્રત્યભિજ્ઞાન, તર્ક અને અનુમાન આ સર્વ મતિજ્ઞાનના જ ક્રમ પ્રાપ્ત અર્થ પર્યાયે છે.
આથી આપણે એ તે પુરવાર કર્યું કે મતિ અને શ્રુતજ્ઞાનથી સંપૂર્ણ અને અનંતાનંત પર્યાય પ્રમાણ કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત થઈ શકતું નથી. પરંતુ અવધિજ્ઞાન તે યુગપત્ અસંખ્યાત પર્યાયે જાણી શકે છે અને દેવેને તે આ જ્ઞાન ભવપ્રત્યય છે અર્થાત દેવેને તે આ જ્ઞાન ભવસંબંધથી જ હોય છે અને વળી તેઓનું આયુ પણ અસંખ્યાત વષેનું હોય છે. તે શું તેમનું જ્ઞાન કેવળજ્ઞાનને પહોંચી ના શકે? ના, અવધિજ્ઞાન ઈન્દ્રિ અને મનના આલંબન રહિત જ્ઞાન છે છતાં પણ તે ક્ષાપશમિક હેવાથી ક્રમથી થાય છે અને તે અપૂર્ણ છે. અપૂર્ણમાં અપૂર્ણ ગમે તેટલી વાર ઉમેરવા છતાં પણ સંપૂર્ણ થઈ શકતું નથી. કેવળજ્ઞાન સંપૂર્ણજ્ઞાન છે, અનંતાનંત પાને યુગપતું જાણવાવાળું આ જ્ઞાન છે. જેવી રીતે સંખ્યાત પર્યા પ્રમાણ મતિજ્ઞાન (તેમજ શ્રુતજ્ઞાન) કદાપિ અસંખ્યાતને પહોંચી શકતું નથી તેવી જ રીતે અસંખ્યાત પયા પ્રમાણ અવધિજ્ઞાન પણ કદાપિ અનંત પર્યાને જાણવાને શક્તિશાળી બનતું નથી. જે પ્રમાણે અનંતા અનંત દેવેનું ક્ષાપશમિક સમગ્ર સુખ સિદ્ધ ભગવંતના એક સમયમાત્ર ભગવાતા ક્ષાયિક સુખના અનંતમા ભાગે જ પ્રાપ્ત થાય છે તેવી જ રીતે અનંતાનંત દેવેનું ક્ષાપશમિક સમગ્ર જ્ઞાન પણ સિદ્ધભગવંતના ક્ષાયિક જ્ઞાનના અનંતમા ભાગનું જ પ્રાપ્ત થાય છે. શ્રી સિદ્ધભગવંતના આનંદ અને જ્ઞાનનું ભાવપ્રમાણ સમાન છે. આ રીતે આપણે સિદ્ધ કર્યું કે ગમે તેટલા ક્ષાપશમિક જ્ઞાનને વેગ કેવળજ્ઞાનના અનંતમાં ભાગે જ હોય છે.
અત્રે એક સ્પષ્ટતા કરવી જોઈએ. આપણે ઉપર જેનો ઉલ્લેખ કર્યો તે જર્મન ગણિતજ્ઞાનાધિક કેન્સરનું જ્ઞાન ક્ષાપશમિક છે તેથી તે કેવળજ્ઞાનની તેલે ન જ આવે
