________________
રૂપી અને અરૂપી દ્રવ્યનું સ્વરૂપ અને કર્મપ્રકૃતિના મૂળ આઠ ભેદ ] [ ૯૩ બૌદ્ધિક જ્ઞાન સમર્થ જ નથી. શ્રી કેવળી ભગવંત પ્રણીત આ ચારે પ્રકારના જઘન્ય તેમજ ઉત્કૃષ્ટ માનના સ્થાનેની વ્યાખ્યા નીચે મુજબ લબ્ધ થાય છે.
| (i) દ્રવ્યમાન : અથવા દ્રવ્યપ્રમાણુ દ્રવ્યાર્થતાએ પુદ્ગલરાશિ મહાન છે. આકાશ, ધર્મ અને અધર્મ આ ત્રણે તે એક એક જ છે તેથી તેમને દ્રવ્યપ્રચય નથી. (એટલે તે પ્રત્યેક એક એક જ છે, તેમની સંખ્યા નથી) છવદ્રવ્ય અનંતાનંત છે, પરંતુ પુદ્ગલરાશિ તે જીવ સંખ્યાથી પણ અનંતાનંત છે. જીવરાશિથી પુદ્ગલરાશિ અનંત વર્ગ સ્થાને પ્રાપ્ત થાય છે, એટલે કે જીવ સંખ્યાને વર્ગ (square) કરી તે વર્ગને બીજીવાર વર્ગ કરે એમ અનંત વખત વર્ગ કર્યા બાદ પુદ્ગલરાશિના પરમાણુએની સંખ્યા આવે છે. આથી પુદ્ગલ પરમાણુ દ્રવ્યપ્રમાણુનું જઘન્ય એકમ છે અને તેને દ્રવ્યમાનને અવિભાગ-પ્રતિરછેદ કહેવાય છે અને સમગ્ર પુદગલરાશિ ઉત્કૃષ્ટ દ્રવ્યપ્રમાણ છે. આકાશ, ધર્મ અને અધર્મ એક એક જ દ્રવ્ય હોવાથી આકાશાદિ દ્રવ્યાપ્રચયિ છે. શ્રી ભગવતીસૂત્રમાં પ્રચયના સ્થાને પ્રદેશ શબ્દને પ્રયોગ કરી આકાશને દ્રવ્યાપ્રદેશી અર્થાત્ તેમને દ્રવ્યપ્રચય નથી–દ્રવ્યની અનેકતા અર્થાત્ સંખ્યા નથી. જૈન ગણિતમાં એક સંખ્યા નથી. તેવી જ રીતે એક પરમાણુ દ્રવ્યાપ્રદેશી (દ્રવ્ય+અપ્રદેશી) અને પુગલસ્કંધને દ્રવ્ય સપ્રદેશી કહ્યો છે યાને સર્વ પુદ્ગલસ્કને દ્રવ્યપ્રચય છે કારણ કે એક પુદ્ગલકંધ બે, ત્રણ આદિ અનેક સંખ્યા પ્રમાણ પરમાણુ દ્રવ્યથી બન્યું છે.
(ii) ક્ષેત્રમાન : યા ક્ષેત્રપ્રમાણુઃ આકાશ દ્રવ્ય ક્ષેત્રમહાન છે. આકાશમાં ખંડકપના અન્ય દ્રવ્યની આકાશમાં અવગાહનાની અપેક્ષાએ જ થાય છે જેમકે લેકાકાશ, ઘટાકાશ, વગેરે. પરમાણુ દ્રવ્યને ક્ષેત્રાવગાહ જઘન્ય છે કારણ કે ક્ષેત્ર અપેક્ષાએ તેનાથી નાનું કઈ દ્રવ્ય નથી, આથી પરમાણુ અવગાહિત આકાશખંડ ક્ષેત્રાવિભાગપ્રતિષ્ણદ અર્થાત્ ક્ષેત્રમાનનું જઘન્ય એકમ છે અને તેને પ્રદેશ પણ કહેવાય છે. ક્ષેત્રમાનનું ઉત્કૃષ્ટ સ્થાન આકાશાસ્તિકાય છે. આથી પુદ્ગલપરમાણુ આકાશના એક જ પ્રદેશને અવગાહતે હોવાથી પરમાણુ ક્ષેત્ર પ્રચય નથી. પરમાણુ જેમ દ્રવ્યાપ્રચયિ છે તેમ તે ક્ષેત્રાપ્રચયિ પણ છે. વળી અનંત પરમાણુના બનેલા અનંત પ્રદેશી પુદ્ગલસ્કંધની એક જ આકાશપ્રદેશની અવગાહના હોય તે તેને પણ ક્ષેત્રપ્રચય નથી પણ દ્રવ્યપ્રચય છે અર્થાત તે સ્કંધ દ્રવ્યસપ્રચયિ છે પણ ક્ષેત્રાપ્રચયિ છે.
(ii) કાળમાન યા કાળપ્રમાણુઃ “સમય” કાળપ્રમાણનું જઘન્ય એકમ છે. એક પુદ્ગલ પરમાણુને તેના અવગાહિત આકાશપ્રદેશને સ્પર્શીને રહેલા અનંતર પ્રદેશે મંદગતિએ જતાં જે કાળ લાગે છે તેને જિનેશ્વએ સમય કહ્યો છે. સમય કાળમાનને અવિભાગપ્રતિછેદ છે. સમયનું આ લક્ષણ બહુ જ ગંભીર છે અને તેમાં મંદ ગતિએ જતા” કહ્યું છે તે પણ અત્યંત રહસ્યમય છે આનું વિસ્તૃત વિવેચન
