________________
૯૪ ]
[ શ્રી જિનપ્રણીત કર્મવિજ્ઞાન ૧૮-૨૦ માં ગણિતના પ્રકરણ વખતે કરીશું. સર્વકાળ કાળમાન યા કાળપ્રમાણુનું ઉત્કૃષ્ટ સ્થાન છે. આપણને કદાચિત્ આશ્ચર્ય લાગશે પરંતુ સમગ્રકાળની અનંતાનંત સમયરાશિ કરતાં પણ પ્રતિરકાશ (Surface area of total space not volume)ની પ્રદેશસંખ્યા કાળરાશિની સંખ્યાથી અનંત વર્ગ સ્થાને પ્રાપ્ત થાય છે, એટલે કે સમગ્ર કાળના સમય કરતા પણ સમગ્ર આકાશપ્રદેશ અનંતાનંત ગુણ છે.
(iv) ભાવમાન યા ભાવ પ્રમાણુ –ભાવ અત્રે શક્તિના અર્થમાં છે. લૌકિક વિજ્ઞાનમાં ઉષ્ણતા માટે કેલરી (calorie) એકમ છે તે એક પ્રકારના ભાવ પ્રમાણુનું લૌકિક એકમ છે. શ્રી જિનપ્રણીત વિજ્ઞાનમાં પુદ્ગલ, ધર્માદિ દ્રવ્યની શક્તિ યાને ભાવમાં જેની શક્તિનું ભાવપ્રમાણ ઉત્કૃષ્ટ છે તેની અપેક્ષા અત્રે લેવાઈ છે. આ શક્તિ છે કેવળી ભગવાનની જ્ઞાનલબ્ધિ. સર્વ છદ્મસ્થ જેમાં ઓછામાં ઓછી જ્ઞાનલબ્ધિ અપર્યાપ્ત સૂક્ષમ નિગોદ જીવની છે. જીવની આ નિકૃષ્ટમાં નિકૃષ્ટ અવસ્થા છે કારણ કે તેની જ્ઞાનલબ્ધિને નહિવત્ કહી શકાય તેટલે જ અંશ ખુલે છે અને અનંત બહુ ભાગ તે આવરણકર્મો તળે દબાઈ ગયા છે. આ લબ્ધિ અપર્યાપ્ત નિગોદ જીવના શાપથમિક જ્ઞાનનું પ્રમાણ જ્ઞાનલબ્ધિનું જઘન્ય એકમ નથી તે ખાસ નોંધનીય છે. ભાવપ્રમાણુના જઘન્ય એકમની અર્થાત્ ભાવના અવિભાગપ્રતિરછેદની પરિભાષા યાને તેની વ્યાખ્યા ધ્યાનપૂર્વક સમજવાની છે. યથાર ઋજુગતિથી ઉત્પન્ન થતા લબ્ધિ અપર્યાપ્ત સૂક્ષમ નિગદ ઇવેનું તેમના ભવના પ્રથમ સમયે શ્રુતજ્ઞાન જઘન્ય હોય છે. આવા જીમાં જે જીવનું ભવાઘ સમયનું શ્રતજ્ઞાન જઘન્ય છે તેથી અન્ય આ જ પ્રકારના જે જીવના શ્રતજ્ઞાનમાં જઘન્ય વૃદ્ધિ છે તે જઘન્ય વૃદ્ધિનું જે પ્રમાણે છે તે ભાવમાનનું જઘન્ય એકમ છે અર્થાત ભાવાવિભાગ પ્રતિચછેદ છે અને વિશેષથી જ્ઞાનશક્તિને પણ તે અવિભાગપ્રતિછેદ છે અને આ જ ક્ષાપશમિક લબ્ધિના માનનું પણ જઘન્ય એકમ છે. લબ્ધિ અપર્યાપ્ત નિગોદ જીવનું જે ભવાઘ સમયે શ્રુતજ્ઞાન છે જેને પયય જ્ઞાન પણ કહેવાય છે તેનું ભાવ પ્રમાણ અનંતાનંત ભાવાવિભાગપતિ છેદ પ્રમાણ છે. ભાવ + અવિભાગ + પ્રતિરછેદ = ભાવાવિભાગપ્રતિછેદને ટૂંકમાં ભાવાવિભાગ (ભાવ + અવિભાગ) અને કવચિત્ ભાવાણું પણ કહેવાય છે. પ્રથમ દૃષ્ટિથી આશ્ચર્ય તે એ વાતનું છે કે જઘન્યમાં જઘન્ય જ્ઞાન ધરાવનાર લબ્ધિ અપર્યાપ્ત નિગદજીવના જ્ઞાનનું ભાવપ્રમાણ અનંતાન ત ભાવાવિભાગ પ્રમાણ છે અને આપણું તો શું પરંતુ ચાર જ્ઞાનના ઘણી એવા સમગ્ર કૃતના જ્ઞાતા ચૌદપૂર્વધર ગણધર ભગવંતેના જ્ઞાનનું ભાવ પ્રમાણ પણ અનંતાનંત ભાવાવિભાગ પ્રમાણ છે.
અનંત સંખ્યાના અનંત ભેદો હોવાથી આમાં વિસંવાદ નથી. આપણી દષ્ટિથી તે આ નિગદ તે શું પણ આપણુ જેવા સંજ્ઞિ મનુષ્યના જ્ઞાન કરતાં અનેક ઘણું જ્ઞાન તકેવલી ભગવંતેનું હોવા છતાં પણ જ્યારે કેવળી ભગવંતની જ્ઞાનલબ્ધિના
