________________
રૂપી અને અરૂપી દ્રવ્યનું સ્વરૂપ અને કર્મપ્રકૃતિના આઠ મૂળ ભેદ ] [ ૯૧ આ લબ્ધિનું ઉત્કૃષ્ટ સ્થાન છે યાને આ સ્થાને ચેતનની ક્ષાયિકજ્ઞાનલબ્ધિ સંપૂર્ણ છે, તેના ઉત્કૃષ્ટ પ્રકર્ષસ્થાને છે. બીજી વાત નેધનીય એ છે કે પુદ્ગલ, આકાશાદિ કોઈ પણ દ્રવ્યશક્તિના ભાવ પ્રમાણના અવિભાગ પ્રતિષ્ણદો કરતા પણ ચેતનની ક્ષાયિક જ્ઞાનલબ્ધિના ભાવવિભાગે અર્થાત અવિભાગ પ્રતિષ્ઠદો અનંતાનંત ગુણ છે. વ્યવહારમાં આપણે શ્રી કેવળીભગવંતને અનંતજ્ઞાન, અનંતદર્શન, અનંતચારિત્ર, અનંત વીયદિન સ્વામી કહીએ છીએ છતાં પણ તેઓને અનંતજ્ઞ ન કહેતા સર્વજ્ઞ કહીએ છીએ કારણ કે અનંતમાં સર્વ ન પણ સમાય પણ સર્વમાં અનંત અવશ્ય સમાય છે. કહેવાને આશય એ છે કે અનંતજ્ઞ હોય તે સર્વજ્ઞ હોય યા ન પણ હોય, પરંતુ જે સર્વજ્ઞ હોય તે અનંતજ્ઞ પણ છે જ. વળી સર્વ અરૂપી દ્રવ્યોની જેમ સિદ્ધાત્માની ક્ષાયિક લબ્ધિમાં ઊર્ધ્વમુખિ વિષમતા કદાપિ પ્રાપ્ત થતી નથી કારણ કે પ્રત્યેક સમયે તે લબ્ધિ તેના ઉત્કૃષ્ટ સ્થાનમાં કાયમ રહીને જ પરિણમન કરે છે.
આ પૂર્વ આપણે ચેતનની ક્ષાયિક જ્ઞાનલબ્ધિને એક અખંડરૂપ કહી છે તે દ્રવ્યાર્થિક નયાપેક્ષાએ (અભેદદષ્ટિબિંદુથી) કહી છે–નિરપેક્ષપણે નહિ. આથી અનેકાંત દર્શન ભેદદષ્ટિથી જોતા જે આ પૂર્વે એક અખંડ સ્વરૂપે માનેલી તે જ ચેતનલબ્ધિ જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર, વીર્યાદિ અનેક લબ્ધિરૂપ પણ માને છે. જે આમ ન માનીએ તે આ એક જ અખંડ ચેતનલબ્ધિના પુદ્ગલ સાથેના બદ્ધસંબંધથી જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્રાદિ ભિન્ન ભિન્ન અનુભવસિદ્ધ લબ્ધિઓને મૂલાધાર કયું દ્રવ્ય માનશે? પુદ્ગલ તે અચેતન દ્રવ્ય છે, તેથી તેમાં ચેતનસ્વરૂપ જ્ઞાનાદિને અંશ પણ માની શકાય નહિ. આથી જ એક અખંડ ચેતનલબ્ધિમાં પણ તિર્યમુખિ (સમકાલ અવસ્થિત) તરાત્મક (પ્રદેશથી અભિન) અનેક પ્રકારની લબ્ધિઓ પણ સ્વીકારવી જ રહી. આપણે તે આ ચેતનલબ્ધિના જ્ઞાન, દર્શનાદિ સંખ્યાત ભેદ જ જાણીએ છીએ પરંતુ શ્રી જિનેશ્વર ભગવતેએ તે કહ્યું છે કે અભિલાય અર્થાત્ વચન-ભાષાથી કહી શકાય તેવા ભાવે કરતા અનભિલાખ યાને અનિર્વચનીય, ભાવે અનંત ગુણ છે. આથી ચેતનલબ્ધિના સંખ્યાતા અભિલાય જ્ઞાનાદિ ઉપરાંત અનિર્વચનીય અનંતભેદો પણ છે, જે માત્ર ક્ષાયિક જ્ઞાનગણ્ય છે અર્થાત્ કેવળીગમ્ય છે. આથી ક્ષાયિક ચેતનલબ્ધિ ભાવપ્રમાણથી તેમજ તેના તિર્યમુખિ ભિન્નભિન્ન અનેક ભેદોની સંખ્યા પ્રમાણુથી પણ અનંતાનંત છે તે વિધાન પ્રામાણિક છે. આપણી ક્ષાયોપથમિક લબ્ધિઓના ભાવ પ્રમાણથી સિદ્ધપરમાત્માની ક્ષાયિક લબ્ધિઓનું ભાવપ્રમાણુ અનંતાનંતગુણ કહીએ છીએ પરંતુ આ ક્ષાયિક લબ્ધિઓના ભાવ પ્રમાણને સૂક્ષમતાપૂર્વક વિચાર કરીશું તે જણાશે કે તેઓની લબ્ધિઓની અનંતતા એટલી તે અગાધ છે કે જેની કલ્પના કરવી પણ મુશ્કેલ છે. પરંતુ ગણિતને આશ્રય લઈ આ અગાધતાનું દર્શન થઈ શકે છે. આથી આપણે આપણું તેમજ સિદ્ધભગવંતના જ્ઞાન અને સુખના ભાવ પ્રમાણ વચ્ચેના અગાધ, અકલ્પનીય અંતર દર્શાવવાનો પ્રયત્ન કરીશું.
