________________
રૂપી અને અરૂપી દ્રબ્યાનુ સ્વરૂપ અને કપ્રકૃતિના મૂળ આઠ ભેદ ]
| ૮૯
૩૯. અરૂપી દ્રવ્યેાના અનુજીવી ગુણાનુ તેમજ લબ્ધિઓનુ એકત્વઃતાર્કિકશિરોમણિ આચાર્ય' સિદ્ધસેન દિવાકર રચિત સન્મતિ પ્રકરણના બીજા કાંડની પ્રથમ ૩૧ ગાથામાં કેવળજ્ઞાન અને કેવળદન આ બેઉ લબ્ધિએનું એકત્વ સિદ્ધ કરી ગાથા ૩૨ અને ૩૩માં દશનાવરણીય ક્રમથી આવૃત દશનલબ્ધિ, જ્ઞાનાવરણથી આવૃત જ્ઞાનલબ્ધિ અનેદનમેહનીયકમથી વિકૃત સમ્યગ્દર્શનલબ્ધિ ત્રણે જ્ઞાનસ્વરૂપ જ છે તેમ ઠરાવ્યું છે. આથી કેવળીભગવાને આ ત્રણે કર્માંના નાશથી જે લબ્ધિ ઉત્પન્ન થાય છે તે એક જ છે અને તે છે સર્વજ્ઞતા, જે વસ્તુ માત્રના સામાન્ય તેમજ વિશેષ સ્વરૂપના યથાવત્ જ્ઞાનસ્વરૂપ છે. આપણે અરૂપી દ્રબ્યાના પરિણમનને સમસમુચ્ચયસ્વરૂપે કહ્યું છે તેની ઝાંખી સિદ્ધસેનજીના આ વિધાનમાં થાય છે. આપણે તે। આથી પણ આગળ જઈને કહીશું કે અરૂપી દ્રબ્યાની સવલબ્ધિએ એકરૂપતાએ યુગપત્ વર્તે છે. અનાદિ કાળથી જે સમસમુચ્ચય સ્વરૂપ પરિણમનને પ્રાપ્ત થયા છે તે અરૂપી આકાશાસ્તિકાય, ધર્માસ્તિકાય, અને અધર્માસ્તિકાય આ પ્રત્યેક દ્રવ્યમાં અસાધારણ ગુણુ કહેા અથવા અનુજીવી ગુણુ કહેા યા પરમભાવ કહેા તે માત્ર એક એક જ પ્રાપ્ત થાય છે. આકાશાસ્તિકાયમાં માત્ર અવગાહનપ્રદાનતા, ધર્માસ્તિકાયમાં માત્ર ગતિહેતુત્વ અને અધર્માસ્તિકાયમાં માત્ર સ્થિતિહેતુત્વ સિવાય અન્ય કોઈ અસાધારણ અર્થાત્ અનુજીવી ગુણ (Positive Property) કઈ શાસ્ત્રમાં પ્રરુણ્યે જાણ્યું નથી. આ દ્રવ્યેામાં અનિચનીય ગુણા, પ્રતિજીવી યાને કે અન્યદ્રવ્યના અસાધારણ ગુણ્ણાના અભાવદશક અચૈતન્ય, અવર્ણ, અગધ, અરસ, અસ્પદિ ગુણા તેમજ દ્રવ્યત્વ, વસ્તુત્વ, પ્રજ્ઞેયત્નાતિ સાધારણ ગુણા અનેક ભલે કહેવાય પરંતુ તે તે દ્રવ્યના અસાધારણ— અન્ય દ્રવ્યથી તેના વ્યવછેક વચનગાચર-અભિલાષ્ય ગુણ તે એક એક જ પ્રાપ્ત થાય છે. સત્કલ્પનાએ માનેા કે આકાશાદિ અરૂપી દ્રવ્ય જીવવત્ રૂપી પુદ્ગલના સંબધથી ક્રમસમુચ્ચય સ્વરૂપ ધારણ કરી શકતા હાત તે। આકાશના અવગાહનપ્રદાનતા ગુણુ પણ જીવના ચૈતન્યગુણુની જેમ ખ'ડિત થઈ અનેક ગુણેામય થઈ ગયેા હાત અને તેમાંના કાઈ કાઈ ગુણ્ણા તે વચનગેાચર—વચનથી કહી શકાય તેવા પણ પ્રાપ્ત થતે; પરંતુ અનાદિ કાળથી આકાશના અવગાહનપ્રદાનતા ગુણ અખ'ડિત હાવાથી તેના આ એક જ ગુણુના ખંડની આપણે કલ્પના પણ નથી કરી શકતા. આવી જ રીતે અસત્ કલ્પનાએ માનેા કે જીવ સČા આકાશાદિ જેમ શુદ્ધ કલેપરહિત પ્રાપ્ત થયેા હાત તા તેના એક ચૈતન્યગુણુ કદાપિ ખ'ડિત થયા જ ન હેાત અને તેથી આ ચૈતન્યગુણના ખડાની કલ્પના પણ કરી શકાત નહિ. ચૈતન્યના જ ભેદે જ્ઞાન, દર્શન, વીર્યાદિ શબ્દાના પ્રાદુર્ભાવ પણ ન થયેા હાત અર્થાત્ શબ્દકોષમાં આ શબ્દોને સ્થાન પ્રાપ્ત જ ન થતું.
૩. ૧૨
