________________
રૂપી અને અરૂપી દ્રવ્યોનું સ્વરૂપ અને કર્મ પ્રકૃતિના મૂળ આઠ ભેદ ] [ ૮૫ નિશ્ચયથી કત, કર્માદિ કારક પરનિરપેક્ષ માત્ર આત્મામાં જ ઘટાવ્યાં છે. આવી જ રીતે સિદ્ધ પરમાત્માની નિશ્ચયનયાપેક્ષાએ આ સર્વ ક્ષાયિક લબ્ધિઓના સંબંધમાં લાભ, લબ્ધિ, લાભકાદિ સર્વ એક આત્મામાં જ ઘટી શકે છે કારણ કે શ્રી સિદ્ધ પરમાત્મા સ્વયંભૂ છે, તેમનું પરિણમન સ્વાધીન છે. તેઓને અન્ય કોઈપણ દ્રવ્ય સાથે કોઈપણ પ્રકારના ભાવે સંબંધ નથી. આથી સર્વ ક્ષાયિક લબ્ધિઓનું નિશ્ચયનયથી નીચે મુજબ અર્થઘટન કર્યું છે. તે મનન પૂર્વક ચિંતવવું. અત્રે કઈ શંકા કરે કે સિદ્ધાત્મા આકાશમાં રહે છે તેથી તેમને આકાશ સાથે અવગાહના સ્વરૂપે સંબંધ છે. પરંતુ આ તે વ્યવહારથી કહેવાય છે. નિશ્ચયથી તે સિદ્ધાત્મા પિતાના પ્રદેશમાં જ રહે છે.
ક્ષાયિક જ્ઞાન-દશનલબ્ધિ : અત્રે જ્ઞાતા-દષ્ટા આત્મા સ્વયં છે, જ્ઞાન-દર્શન તેના જ પર્યાયે છે અને ય અને દષ્ટ સ્વયં પિતે જ છે કારણ કે સિદ્ધભગવંતને ઉપગ સ્વમાં જ છે. આ જ કારણથી નિશ્ચયનય સિદ્ધ પરમાત્મામાં સર્વ રેયનું જ્ઞાનદર્શન વર્તતું નથી તેમ કહે છે. જે આમ ન કહે તે સિદ્ધભગવંતને પર સાથે ય-જ્ઞાતા સંબંધની આપત્તિ આવે, જે સ્વયંભૂ માટે ઈષ્ટ નથી. પરંતુ આ વિધાનને ભાવાર્થ એટલે જ છે કે કૃતકૃત્ય અને સંતૃપ્ત હોવાથી સિદ્ધ ભગવંતને શેયના સંબંધમાં ઈચ્છા, પ્રજનાદિને સદંતર અભાવ છે અને તેથી તેઓને પ્રતિ ઉપયોગ જ નથી. જે પ્રતિ ઉપયોગ જ નથી તે જ્ઞાન કોનું હોય? સિદ્ધભગવંતેને ચેતનેપગ સ્વાત્મામાં જ ચર્યા કરતે થકો પરમાનંદના વેદનમાં જ મશગૂલ છે. તેને શેયના જ્ઞાનમાં રસ શાને હોય? અત્રે એટલો ખ્યાલ અવશ્ય રાખવાને છે કે જ્ઞાન જીવનું લક્ષણ છે પરંતુ લક્ષ્ય તે આનંદ અને માત્ર આનંદ જ છે. સિદ્ધ સર્વજ્ઞ નથી તે નિશ્ચયનયના મતને એકાંત પણ ગ્રહણ ન કરે. સુખ, દુઃખ યા આનંદ વેતત્વ છે તેથી જ જે વેદક હોય તે જ વેદી શકે. જે ચેતન છે તે જેમ જ્ઞાયક છે તેમ તે વેદક પણ છે જ. આથી જ્યાં જ્ઞાતૃત્વભાવ હોય ત્યાં જ વેદકભાવ સંભવે. ચેતનમાં જ્ઞાન છે ત્યારે જ તે તેને આનંદ, સુખ યા દુઃખનું વેદન અવશ્ય હોય છે. પુદ્ગલમાં જ્ઞાન નથી તેથી તેને વેદન પણ નથી. આથી ચેતનમાં જ્ઞાન અને આનંદ બેઉ અવશ્ય વર્તે છે. પર્યાયાર્થિકન જ્ઞાન, આનંદ ચૈતન્યાદિ આત્માના ભિન્ન ભિન્ન ગુણે છે અને દ્રવ્યાર્થિકને ચેતન સ્વયં જ્ઞાન અને આનંદ સ્વરૂપ છે. જે ચેતનાના શુદ્ધ પર્યાયમાં
એકાંતે જ્ઞાન ન માનીએ તે તેને સંસારી પર્યાયમાં તે કયાંથી આવ્યું? સિદ્ધ અરૂપી આત્મામાં જ્ઞાન અને આનંદ અભેદ એકરૂપ છે એટલું જ નહિ પરંતુ તેની સર્વ લબ્ધિઓ પણ અભેદ એક ચેતનસ્વરૂપ જ છે. તેના સર્વ અનુજીવી ગુણ ચેતનના જ પર્યાયે છે પણ તે સર્વે યુગપત પ્રવર્તે છે. ત્યાં કઈ ક્રમિક્તા નથી. પુદ્ગલ સ્વયં રૂપી હોવાથી તે સર્વથા ભેદ તત્વ છે, તેના ગુણ પર્યાયોમાં ક્રમિકતા છે. સંસારી જીવ પુદ્ગલ સંબંધે રૂપી થઈ ગયા હોવાથી તેના જ્ઞાન અને આનંદ વિખૂટા પડી ગયા
