________________
રૂપી અને અરૂપી દ્રવ્યનું સ્વરૂપ અને કર્મપ્રકૃતિના મૂળ આઠ ભેદ ] [ ૫૭ અવસ્થિતિ યુગપત્ છે, યાને કે ત્યાં પ્રદેશની કમવ્યવસ્થા છે અને તે ક્રમવ્યવસ્થિત પ્રદેશ સમકાળ વતે છે. આકાશપ્રદેશમાં ક્રમ વ્યવસ્થા છે તેથી જ તે આ પ્રદેશ આની જમણી કે ડાબી બાજુ, ઊ ચે કે નીચે ઈત્યાદિ વ્યવસ્થા ઘટે છે. કાળમાં પણ “સમયસ્વરૂપ” કાળ પ્રદેશે શ્રેણીબદ્ધ છે–ક્રમબદ્ધ છે પરંતુ તે ક્રમ અયુગપતું છે. એક સમય જ વર્તમાન છે. ભૂતકાળને નાશ થયો છે. ભાવિ અનુત્પન્ન છે. ક્રમબદ્ધતા હોવાથી આકાશપ્રદેશમાં જેમ આગળ-પાછળ. પૂર્વ—ઉત્તર, ઉપર-નીચે આદિ સંબંધે ઘટે છે તેમ કાળની સમય શ્રેણીમાં પણ વહેલા-મોડે, ભૂત-ભાવિ, આજ-કાલ, ઈત્યાદિ સંબંધે ઘટે છે. આ સંબંધમાં લીબનીઝ ( Leibniz 1646-1716) નામના ખ્યાતનામ જર્મન વિદ્વાનની દેશકાળની વ્યાખ્યા ઘણી જ સૂચક છે. તેમણે આકાશને “Order of coexistance ” અને કાળને “Order of succession” અર્થાત્ “આકાશ એટલે યુગપત્ ક્રમપ્રબંધ અને કાળ એટલે અયુગપત ક્રમપ્રબંધ” કહી દેશ-કાળના માર્મિક સ્વરૂપનું દર્શન કરાવ્યું છે. આધુનિક વિજ્ઞાનમાં ત્રણ વિમિતિ સ્વરૂપ આકાશમાં (3-dimentional space) પદાર્થની ગતિ, સ્થિતિ, અવગાહના, કદ, સંસ્થાન આદિ સંબંધીસૂત્રોની, પરસ્પર કાટખૂણે આકાશમાં વિકલ્પિત ત્રણ ધરી (x, y, z-axis ) ના આલંબનપૂર્વક રચના કરીએ છીએ. આ જ પ્રમાણે કાળરૂપી આકાશમાં પદાર્થની “ગતિ ” “ સ્થિતિ” આદિ સંબંધી સૂત્રોની રચના કરવા માટે કાળરૂપી આકાશમાં ત્રણ ધરી વિકલ્પિત કરી રચના કરી શકાય છે. અત્રે આકાશાસ્તિકાયને જ કાળરૂપ આકાશ માનીને કામ લઈ શકાય છે. ફરક માત્ર એટલે જ છે કે આકાશમાં એકએક પ્રદેશના સ્થાને કાળને એક એક સમય સ્થાપવાને છે. આવી રીતે સ્થાપન કરેલા સમયને કાલાણુની સંજ્ઞા આપી છે. આવી રીતે કાલાણુ ઉપચરિત છે. પરંતુ મને એવું લાગે છે કે દિગંબર આમ્નાયમાં આ જ કાલાણુને અનુપચરિત માની લઈને કાળના સ્વરૂપ સંબંધી તેઓએ મોટો ગોટાળો કરી નાખે છે.
૨૭. નિશ્વય અને વ્યવહાર કાળઃ ૨૫મા ફકરામાં ક્ષેત્રસ્થાનાયુ આદિ જે કાળ કહ્યો છે તે તે તે તે પર્યાને નિશ્ચયકાળ છે. પરંતુ ભિન્ન ભિન્ન પર્યાના નિશ્વયકાળમાં પરસ્પર હીનાધિકતાનું વિધાન કરવું હોય તે વ્યવહારકાળને આશ્રય લેવો જ પડે છે. આ માટે પ્રથમ તે તે તે કાળ માન (માપ)નું એકમ નક્કી કરવું પડે છે. લૌકિક વ્યવહારમાં પણ માપ માટે એકમે નક્કી કરવા પડે છે. દ્રવ્યના માપ માટે કીલે, ટન આદિ વજન અથવા ૧, ૨, ૩, આદિ સંખ્યાને ઉપયોગ કરીએ છીએ. ક્ષેત્રમાન માટે ઈચ, કુટ, મીટર આદિ, કાળમાન માટે સેકંડ, મીનીટ, વર્ષ આદિ અને ભાવમાન માટે કેલરી, કુલમ્બ, અર્ગ આદિ, એકમ વાપરીએ છીએ. આ લૌકિક વ્યવહારમાં વપરાતા એકમો દેશકાળ ભેદે ભેદ પામતા જણાય છે કારણકે તે સઘળા તે તે માપના જઘન્ય નહિ પરંતુ મધ્યમ માને છે. આગમમાં જે
