________________
[ શ્રી જિનપ્રણીત કર્મવિજ્ઞાન આ પ્રમાણે જ્ઞાન, દર્શનાદિ જે જીવના આસાધારણ લક્ષણે કહ્યા છે તેમાં ઉપયોગને જ્ઞાન અને દર્શનમાં તથા તપને ચારિત્રમાં અંતભવ કરી કર્મવિશારદોએ જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર અને વીર્ય આ ચારને જીવના અનુજીવી ગુણે કહ્યા છે. આ અનુજીવી ગુણોના ઘાતકર્મોએ જે બેહાલ કર્યા છે તે સમજવા આપણે તે ગુણેના શુદ્ધ સ્વરૂપને અને તે શુદ્ધ સ્વરૂપમાં તેની પૂર્ણ વિકાસ પામેલી શક્તિ અર્થાત્ લબ્ધિનું સ્વરૂપ કેવું છે તે સમજવા પ્રથમ જ્ઞાન અને દર્શન જે ચેતને પગના જ પર્યાયે છે તેમાં શું ભેદ છે તે સમજી લઈએ.
- ૩ર, જ્ઞાન અને દશનમાં ભેદ–છવના બેધસ્વરૂપ વ્યાપાર ઉપગના જ્ઞાન અને દર્શના પર્યાય છે. વસ્તુની સામાન્યસત્તાના બોધને દર્શન અને સ્વરૂપ સત્તાના બેધને જ્ઞાન કહેવાય છે. વધુમાત્રની સત્તાના બે ભેદ છે. તેમાં જે સામાન્યસત્તા છે તે વસ્તુસામાન્યને સિદ્ધ કરે છે, અને જે સ્વરૂપસત્તા કે જેને વિશેષ સત્તા પણ કહેવાય છે તે વસ્તુવિશેષને સિદ્ધ કરે છે. “વસ્તુ છે.” એટલું કહેવા માત્રથી વસ્તુને સંપૂર્ણ બંધ થતું નથી. “વસ્તુ છે” એટલું જ નહિ પરંતુ “વસ્તુ કંઈક છે.” તે જીવ છે યા અજીવ છે. અત્રે “વસ્તુ છે” તે વસ્તુ-સામાન્યને સૂચવે છે અને “કંઈક છે” તેમાં “કંઈક” વસ્તુવિશેષને દર્શાવે છે. માત્ર સામાન્ય સત્તાને માનીએ અને વિશેષ સત્તાને ન માનીએ તે સર્વ વતુ એકરૂપ બની જાય. સર્વ વસ્તુમાં માત્ર “છે, છે અને છે” તે માત્ર અસ્તિપ્રત્યયજ થાય. આ વસ્તુ તે નથી” એ નાસ્તિ પ્રત્યય તે થાય જ નહિ કારણ કે કઈ પણ વસ્તુમાં નાસ્તિત્વ તે વસ્તુથી ભિન્ન અન્ય વસ્તુની અપેક્ષાએ જ થઈ શકે, પરંતુ વિશ્વમાં જે એક જ વસ્તુ હેય તે નાસ્તિત્વ ભાવ ઘટે નહિ અને નાસ્તિ પ્રત્યય થાય નહિ. પરંતુ “આ જીવ છે, અજીવ નથી, “તે છગન છે, મગન નથી,”એવો અતિ (affirmative) સાથે નાસ્તિ (negative) પ્રત્યય પણ થાય છે તે જ વસ્તુની સ્વરૂપ સત્તા યાને વિશેષ સત્તાને સિદ્ધ કરે છે. ટૂંકમાં વસ્તુ-વસ્તુમાં અનુવૃત્તિ (સદશતા-Similarity) પ્રત્યયમાં હેતુ વસ્તુની સામાન્ય સત્તા છે. અને વસ્તુ વસ્તુમાં વ્યાવૃત્તિ (વિસદશતા-dissimilarity) પ્રત્યયમાં હેતુ વસ્તુની સ્વરૂપ સત્તા છે. અત્રે એ ખ્યાલ રહે કે સામાન્ય અને વિશેષ
૧ વાચક વર્ગને આશ્ચર્યજનક લાગે તેવી બાબત એ છે કે પ્રાચીન કે અર્વાચીન, ભારતીય કે પામિાન્ય ર્શનમાં જે વિવાદ છે તેના મૂળમાં “સામાન્ય” અને “વિશેષ” આ બે પદાર્થો વચ્ચેના સંબંધ વિષચક અજ્ઞાન યા વિપરીત જ્ઞાને અત્યંત મહત્ત્વનો ભાગ ભજવ્યો છે.
૨ “પ્રત્યય” શબ્દના અનેક અર્થ છે. હેતુ, કારણ, જ્ઞાન ઇત્યાદિ માટે પ્રત્યય શબ્દનો પ્રયોગ થાય છે. અત્રે પ્રત્યય એક પ્રકારના જ્ઞાન અર્થમાં વપરાય છે. “અસ્તિ પ્રત્યય” એટલે જે જ્ઞાન વસ્તુમાં અસ્તિત્વ ધર્મની સિદ્ધિમાં હેતુ બને છે તે જ્ઞાન. “વસ્તુ છે” આ જ્ઞાનથી વસ્તુમાં અસ્તિત્વધર્મની સિદ્ધિ થાય છે તેથી વસ્તુ છે " તે અતિ પ્રત્યય (જ્ઞાન) છે.
