________________
રૂપી અને અરૂપી દ્રવ્યનું સ્વરૂપ અને કર્મપ્રકૃતિના આઠ મૂળ ભેદ ] [ ૭૧ | (ii) કઈ છીપને ચાંદી માની તેને લેવા જાય છે. આ અજ્ઞાન “મા” છે. તેથી
અજ્ઞાન” ને “અ” જમના અર્થમાં પણ ઘટે છે. આ ક્રમમાં પણ જ્ઞાનને અંશ છે. “ચળકને ધવલ વર્ણ” ચાંદી અને છીપને સામાન્યથણ છે જેનું આ ક્રમમાં જ્ઞાન છે પરંતુ આ બેઉને વ્યવસ્બત કરનાર વિશેષ ગુણના જ્ઞાનના અભાવમાં શ્રમ ઉત્પન્ન થયે છે.
(iv) “મિયાજ્ઞાન” –આ જ્ઞાન પણ અજ્ઞાન કહેવાય છે. અત્રે “મિપ્યા” જન પારિભાષિક શબ્દ છે. આધ્યાત્મિક વિજ્ઞાનમાં જ્ઞાન માત્ર જ્ઞાન ખાતર જ નથી પરંતુ તે જીવને જે પરમ ઈષ્ટ છે તે પરમાનંદપ્રાપ્તિનું અર્થાત મોક્ષપ્રાપ્તિનું સાધન છે જ્ઞાન જીવનું લક્ષણ છે પરંતુ લય તે આનંદ જ છે. જે જ્ઞાન સાધ્યની સાધનામાં સાધક શું છે અને બાધક શું છે, હેય શું છે અને ઉપાદેય શું છે તેને યથાર્થનિર્ણય કરી શકે નહિ અથવા વિપરીત નિર્ણય કરે તે જ્ઞાન ઈષ્ટપ્રાપ્તિમાં નિષ્ફળ રહેવાથી અધ્યાત્મશાસ્ત્રમાં મિથ્યાજ્ઞાન કહેવાય છે. મિયાજ્ઞાનને નિશ્ચયનય અજ્ઞાન જ કહે છે. મિખ્યાષ્ટિનું જ્ઞાન અજ્ઞાન છે. મહાવિદ્યાલયની ઉચ્ચ અનુસ્નાતક પદવીધારક વિદ્વાન યા પંડિત કહેવાય પરંતુ જે તે મિપાદષ્ટિ હોય તે નિશ્ચયનયના મતે જ્ઞાની તે ન જ કહેવાય.
કઈ પણ શેય સંબંધિ જ્ઞાનના સદંતર અભાવરૂપ અજ્ઞાનને તે તે તે ય સંબંધિ જ્ઞાનને આવરણ કરનાર જ્ઞાનાવરણીયકર્મોદયનિષ્પન્ન ઔદયિક ભાવનું અજ્ઞાન કહેવાય તે તે બરાબર છે, પરંતુ મિથ્યા, વિપરીત, જમાદિ સ્વરૂપ ય સંબંધિ યથાર્થ જ્ઞાનને જ્ઞાનાવરણીય કર્મોદયનિષ્પન્ન ઔદયિક ભાવનું અજ્ઞાન ન જ કહી શકાય કારણ કે અત્રે જ્ઞાનના સદંતર અભાવ સ્વરૂપ અજ્ઞાન નથી પરંતુ અયથા જ્ઞાનને આખરે છે તે સદ્ભાવ જ. આથી તે ક્ષાપશમિક ભાવનું જ હોવું જોઈએ. આથી આવા અયથાર્થ જ્ઞાનને સામાન્યથી અજ્ઞાનાવરણીય કર્મના ક્ષપશમ નિષ્પન્ન ક્ષાપથમિક ભાવનું અજ્ઞાન કહેવાય છે અને વિશેષથી મિથ્યાજ્ઞાનને મિથ્યાજ્ઞાનાવરણીય કર્મના ક્ષપશમનિષ્પન્ન ક્ષાપશમિક ભાવનું મિથ્યાજ્ઞાન કહેવાય તેવી જ રીતે વિપરીતાદિ સ્વરૂપ અજ્ઞાન પણ યથાયોગ્ય જ્ઞાનાવરણીયકર્મના ક્ષપશમનિષ્પન્ન ક્ષાપશમિક ભાવનું અજ્ઞાન કહેવાય.
સમ્યગ્દષ્ટિ આત્માના જ્ઞાનને અજ્ઞાન નથી કહેવાતું છતાં તેનું પણ જ્ઞાન અપૂર્ણ હેવાથી તે અજ્ઞાની પણ છે. એક જ દ્રવ્ય કે એક જ ગુણના પણ અનંત પર્યાયે છે અને છાસ્થ સંસારી આત્માઓ કદાપિ આ અનંત પયાનું જ્ઞાન કરી શકતા નથી, તેથી તેઓ એકને પણ સંપૂર્ણ જાણતા નથી. આથી તે કહ્યું છે કે “જે એકને જાણે તે સર્વને જાણે” આ રીતે સર્વ છવાસ્થ છની જ્ઞાનલબ્ધિ અપૂર્ણ રહેવાથી તેમાં ઔદયિક ભાવનું અજ્ઞાન પણ વતે છે છતાં પણ ચેતન્ય લબ્ધિને અલ્પાંશ પણ આવરણ યા અંતરાયકને ભેદીને પ્રગટપણે નિરંતર તેનું કાર્ય કરી રહી હોવાથી અને આ અલ્પાંશ
