________________
૭૬ ]
66
[ શ્રી જિનપ્રણીત કવિજ્ઞાન શ્રી પ્રવચનસારના પ્રથમ અધ્યયનની ખાવનમી ગાથાની ટીકામાં ટીકાકારે વીતરાગ કેવળી ભગવંતની જાણવાની ક્રિયાને “ જ્ઞપ્તિક્રિયા ” અને રાગ-દ્વેષ અને માહપૂર્વક છદ્મસ્થની પદ્માને જાણુવારૂપ ક્રિયાને જ્ઞેયા પરિણમન ક્રિયા ”ની સાÖકસંજ્ઞા આપી છે. જેવી રીતે અરિસા સમ્મૂખ પડેલા સર્વ પદાર્થાંનું પ્રતિબિબ અરિસામાં પડે છે છતાં પણ અરિસો તે શુભાશુભ પાર્ઘાથી લિપાતા નથી તેવી જ રીતે જગતનું સÖજ્ઞેય કેવળજ્ઞાનમાં પ્રતિબિંખિત થાય છે છતાં પણ કેવળીભગવંતે તે જ્ઞેયથી કોઈ પણ ભાવે લિપ્ત થતા નથી અર્થાત્ તેમને જ્ઞેયમાં રાગ-દ્વેષ, મેહ, કર્તા, ભેાક્તા આદિ કોઈપણ ભાવ વતતા નથી. તેએ માત્ર શુદ્ધ જ્ઞાતા-દ્રષ્ટા જ છે. ટૂંકમાં એમ કહી શકાય કે જાણવા માટે આપણે ( રાગી જીવા) જ્ઞેયમાં ઝૂમીએ છીએ જ્યારે કેવળી ભગવતના જ્ઞાનમાં સÖજ્ઞેય ડૂબે છે, કેવળી ભગવત જાણવા જતા નથી છતાં તેમને સત્ર જ્ઞેય જણાય છે. આપણે જાણવા જઈ એ છીએ છતાં કઈક જ જાણીએ છીએ.
(iii) ક્ષાયિકજ્ઞાન જેમ સ`વ્યાપક છે તેમ તે પરમસૂક્ષ્મ પણુ છે કારણ કે તે જ્ઞાનમાં સમયાન્તરને પણ અનુગમ વતે છે અર્થાત્ સૂક્ષ્મમાં સૂક્ષ્મ ભેદ પણ તેમાં પરખાય છે. આથી વિપરીત ક્ષાયે પશમિક જ્ઞાન સ્થૂલ છે કારણ કે તેમાં સમયાન્તરે થતા અભેદ કળાતા નથી. અસખ્ય સમયાન્તરે થતા ભેદ જ આ જ્ઞાન પામી શકે છે.
(iv) આ પૂર્વે કહેવાઈ ગયુ છે તેમ ક્ષાયેાપશમિક જ્ઞાન ક્રમિક છે. ભિન્ન ભિન્ન સમયની તેની ખેાધલબ્ધિની અપૂર્ણતાની માત્રામાં ન્યુનાધિકતા હેાવાથી વિષમતા છે, જ્યારે કેવળજ્ઞાન અક્રમિક યાને યુગપત છે. સમય સમયના તેના જ્ઞાન દર્શન સંપૂર્ણ હાવાથી તેમાં કાળકૃત અર્થાત્ ઊર્ધ્વ મુખિ વિષમતા પણ નથી.
(v) પાંચ મહાવ્રતધારી મુનિભગવંતે સંયમ અને સ્વાધ્યાયથી સંપૂર્ણ શ્રુતજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરી શ્રુતકેવળી બની શકે છે છતાં પણ તે જ્ઞાન ક્ષાયેાપશમિક જ છે. ક્ષાયિક જ્ઞાનની પ્રાપ્તિ માત્ર સ્વાધ્યાયથી નહિ પરંતુ ઉપયેગમાંથી માહભાવના સંપૂર્ણ નાશ થકી જ પ્રાપ્ત થઈ શકે છે અર્થાત્ વીતરાગતાની પ્રાપ્તિથી જ સજ્ઞતા પ્રાપ્ત થાય છે. કેવળજ્ઞાનમાં જ્ઞેયમાત્રનું જ્ઞાન વર્તે છે તેવું ઘણા બુદ્ધિશાળી વિદ્વાનેા માની શકતા નથી. આવું વિશાળ જ્ઞાન એક વ્યક્તિ પામી શકે તે તેએની બુદ્ધિમાં ઉતરતું નથી અને પેાતાની બુદ્ધિ પર અત્યંત વિશ્વાસ ધરાવતા આ વિદ્વાના કેવળજ્ઞાનીની સાંતા સ્વીકારતા નથી. જ્યાં કેવળજ્ઞાનની સર્વજ્ઞતા અસ્વીકાય હાય ત્યાં આગમ પ્રમાણ પણ તેમને અસ્વીકાય હાય તે સ્વાભાવિક છે. પરંતુ સČજ્ઞતાનું સાતત્ય માત્ર આગમપ્રમાણ પર જ આધારિત નથી. નિમ્ન વિચારણાથી તે બુદ્ધિગમ્ય પણ થઈ શકે છે અર્થાત્ અનુમાનપ્રમાણુથી પણ સિદ્ધ છે.
દ્રવ્ય અને તેના ગુણનેા તાદાત્મ્ય સમ ́ધ છે. ગુણુ રહિત દ્રવ્ય હાય નહિ. જીવ દ્રવ્ય છે અને જ્ઞાન તેના ગુણ છે તેથી જ્ઞાન રહિત આત્મા કદાપિ હેાઈ ના શકે. જ્ઞાનને
