________________
રૂપી અને અરૂપી દ્રવ્યનું સ્વરૂપ અને કર્મપ્રકૃતિના આઠ મૂળ ભેદ ] [ ૭૯ પદાર્થોમાં ઉપયોગનું અત્ર તત્ર ભટકવું નિષ્કારણ નથી. પરમાં કોંભાવ, પરમ ભક્તાભાવ, પરમાં સુખબુદ્ધિ, પરમાં રાગદ્વેષ, પરની ઈષ, પરમાં સ્વાર્થ, પર ભય, પરમાં રતિ યા અરતિ, ઈત્યાદિ અનેક પ્રકારના ભાવપૂર્વક મેહદશાને પામેલે તે આત્મા નિરંતર પરમાં જ રમ્યા કરે છે. આ સર્વ ભાવે મોહ યાને મૂછ છે. અનંત, અવ્યાબાધ, શાશ્વત, અને પરમસુખને સ્વયં જ્યારે જેમાં આ સુખને અંશ પણ નથી તેવા જડ. પૌગલિક વિષમાંથી સુખ મેળવવાના ફાંફાં મારે છે તે મૂઢતા નહિ તે શું છે? એક સમય પણ આત્માભિમુખ ન થતા નિરંતર પર પદાર્થોમાં, પછી તે સજાતીય હોય યા વિજાતીય, દેહભાવે ઉપગનું પરાભિમુખપણું એ તે લેટ માટે છેતરાં ખાંડતા અને તેલ માટે રેતી પલતા મૂઢ જેવી જ નહિ પરંતુ તેથી પણ મહાભયંકર મૂઢતા છે કારણ કે મહાભયંકર દાવાનળ સમાન અનંત સંસારનું તે કારણ છે. ઉપરોક્ત સર્વ મોહભાવે તેમજ ક્રોધ, માન, માયા, લેભસ્વરૂપ કષા ચારિત્રમહનીયકર્મોદયનિષ્પન્ન ઔદયિક ભાવે છે અને તે સર્વને રાગ અને દ્વેષમાં સમાવેશ થાય છે. તે સર્વ મેહભાના મૂળમાં ઈન્દ્રિયના વિષયેની ભેગેચ્છા યાને અસંયમ છે. આધ્યાત્મિક પ્રગતિને રૂંધનાર રાગ અને દ્વેષજન્ય કષાયભાવે છે.
આત્માની સમ્યગદર્શન લબ્ધિ અવરોધક તીવ્રતિતીવ્ર રાગદ્વેષના સંસ્કારે છે. આત્માની દેશવિરતિ અર્થાત્ સંયમસંયમ લબ્ધિ અવરોધક તીવ્ર રાગદ્વેષના સંસ્કાર છે. આત્માની સર્વવિરતિ અર્થાત્ સરાગસંયમ લબ્ધિ-અવરોધક મંદ રાગદ્વેષના સંસ્કાર છે, અને માત્માની યથાખ્યાત ચારિત્ર અર્થાત્ શુદ્ધ અનંત ચારિત્રલબ્ધિ અવરોધક મંદાતિમંદ રાગના સંસ્કારે છે. કર્મવિજ્ઞાનની પરિભાષામાં ઉપરોક્ત ચારે પ્રકારની ચેતનલબ્ધિ અવરોધક સંસ્કારોને અનુક્રમે અનંતાનુબંધી કષાય, અપ્રત્યાખ્યાનાવરણીય, પ્રત્યાખ્યાનાવરણીય કષાય અને સંજવલન કષાય કહેવાય છે. આવા અનાદિ મિથ્યાદષ્ટિ ભવ્ય આત્માઓ પણ કાળ લબ્ધિ (મેક્ષકાળ નજદીક આવતા) પામી આધ્યાત્મિક ઉન્નતિ પણ પ્રાપ્ત કરે છે. આ સંસારચક્રમાં અનંતકાળ ભટકતા ભટક્તા અનંતાનંત દુખે વેદી વેદીને અનેક પ્રકારની પછડાતે ખાઈ ખાઈને અનાયાસે યા ગુરુ આદિના ઉપદેશાદિ નિમિત્તોથી આ અનાદિમિથ્યાદષ્ટિ જીવના અત્યંત તીવ્ર મૂછની આત્યંતિક્તાની હાની થયે તેને મોક્ષમાર્ગને ઉપદેશ સાંભળવાની રુચિ જાગૃત થાય છે, અને તેમાં શ્રદ્ધાવંત બને છે. મિથ્યાદષ્ટિ મટી તે સમ્યગદષ્ટિ બને છે, અર્થાત્ તેને સમ્યકત્વ લબ્ધિ પ્રાપ્ત થાય છે. અત્રે એ ખાસ નેધવાનું છે કે પોતાની નિપુણ બુદ્ધિપૂર્વક નવતત્વના સ્વરૂપનું જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરી આત્મા અને દેહમાં ભેદ છે તે બૌદ્ધિક નિર્ણય પણ જીવ કરે છે, અને “હું ચેતનસ્વરૂપ છું” “આ દેહથી ભિન્ન જ્ઞાયકભાવ માત્ર છું.” ઈત્યાદિ વચને ચાર પણ કરે છે તેથી આત્માને સમ્યગદર્શન લબ્ધ થયું છે તેમ ન કહી શકાય કારણ કે આ આત્મા અને દેહમાં ભેદનું બૌદ્ધિક જ્ઞાન તે જ્ઞાનાવરણીયકર્મના ક્ષપશમનિષ્પન્ન
