________________
રૂપી અને અરૂપી દ્રવ્યનું સ્વરૂપ અને કર્મપ્રકૃતિના મૂળ આઠ ભેદ ] [ ૭૭ સ્વભાવ જાણવાનો છે તેથી આત્મા કદાપિ જાણ્યા વિના રહી શકે નહિ. જાણવા માટે જીવને અન્ય કોઈપણ પદાર્થની નિમિત્તતા બીલકુલ આવશ્યક નથી. નિમિત્ત તે માત્ર વિભાવ ભાવવા માટે જ આવશ્યક છે, પરંતુ જ્ઞાન તે જીવને સ્વભાવ છે. સ્વભાવને ભાવવા માટે કેઈ નિમિત્તની જરૂર નથી. પરંતુ સંસારી જીવ પુદ્ગલના બદ્ધસંબંધથી વિભાવદશાને પામેલ હોવાથી મતિ અને શ્રુતજ્ઞાનીને ઈન્દ્રિય અને મનની સહાયતાની જરૂર પડે છે. પુદ્ગલથી બનેલ ઈન્દ્રિયો અને મને જડ હોવાથી તેમનામાં જ્ઞાન નથી છતાં પણ તેના આલંબને આત્મા જેઈ, જાણ અને વેદન કરી શકે છે. જેમ ચાલવાની શક્તિ આખરે તે લંગડાની છે છતાં પણ પિતે પંગુ થઈ ગયો હોવાથી જેનામાં ચાલવાની શક્તિ છે જ નહિ તેવી લાકડીના આલંબનપૂર્વક જ તે ચાલી શકે છે, તેવી જ રીતે ઘાતકમેના બદ્ધસંબંધથી જેની ચેતના ઘાયલ થઈ ગઈ છે તે સંસારી આત્માને મતિ અને શ્રુતજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ માટે જડ ઈન્દ્રિયે અને મનની મદદ લેવી પડે છે.
અત્રે મુદ્દો એ છે કે જોવા અને જાણવાની શક્તિ જીવની પિતાની છે. આ શક્તિ તેને કોઈ અન્ય દ્વારા પ્રાપ્ત થઈ નથી પરંતુ અનાદિ કાળથી જીવ સાથે વ્યાપિને રહી છે અને સદાકાળ માટે તે જીવ સાથે જ રહે છે. જો કે અનાદિ કાળથી કર્મના સંબંધે તેની જ્ઞાનલબ્ધિને બહુજ મોટો ભાગ આવરણ કર્મોની નીચે દબાઈ ગયો હોવા છતાં પણ તે જ્ઞાનલબ્ધિને એક અંશ પણ નાશ પામે નથી. સ્વભાવને કદાપિ નાશ થાય નહિ. જ્યારે આત્માની ચેતનશક્તિ પરના આવરણે દૂર થઈ જાય છે ત્યારે, તેની જ્ઞાન-દર્શનાદિ સર્વ લબ્ધિઓ સંપૂર્ણ પણે પ્રગટ થાય છે. જ્ઞાન અને દર્શન લબ્ધિ સંપૂર્ણ તે ત્યારે જ કહી શકાય કે જ્યારે જીવને દેશકાળથી અબાધિત શેયમાત્રનું જ્ઞાતૃત્વ અને દ્રષ્યત્વ યુગપત નિરંતર વર્તતું હોય. આમ છતાં પણ અસત્ કલ્પનાએ માને કે કેવળજ્ઞાનીનું જ્ઞાન સંપૂર્ણ નથી. શ્રી કેવળી ભગવંતના “અ” પદાર્થોને જાણવારૂપ કાર્ય અને “બ” પદાર્થોના ન જાણુવારૂપ કાર્ય વચ્ચે ભેદ છે. કાર્યભેદે કારણભેદ પણ માન જ રહ્યો. આથી કેવળજ્ઞાનીને “બ” પદાર્થનું જ્ઞાન નથી તેમાં કઈ હેતુ તે જરૂર પ્રાપ્ત થ જ જોઈએ. પરંતુ કેવળજ્ઞાનીને સર્વ સેય પ્રતિ એક સરખે માત્ર શુદ્ધ જ્ઞાતા-દ્રષ્ટા ભાવ જ છે. સ્વયં નિરીહ, સંતૃપ્ત, અને કૃતકૃત્ય હોવાથી કઈ પણ યમાં તેને ઉપયોગ નથી. આ રીતે કેવળી ભગવંતને સર્વ ય પ્રતિ અનુપગ સ્વરૂપે એક સરખે જ સંબંધ હોવાથી તેમને અમુક પદાર્થનું જ્ઞાતૃત્વ વતે અને અમુક પદાર્થનું અજ્ઞાતૃત્વ વાતે તેવા કાર્ય ભેદ માટે કોઈ હેતુ યાને કે કારણ જ નથી તેથી તેમને સર્વ શેયનું સંપૂર્ણ જ્ઞાતૃત્વ વતે છે તેમ માનવું જ રહ્યું. જે તમે એમ કહેતા હો કે તેમને દૂર દેશ અને દૂર કાળવત પદાર્થોનું જ્ઞાન ન હોઈ શકે તે તેના સમાધાનમાં જણાવવાનું કે આત્મપ્રત્યક્ષ ક્ષાયિક જ્ઞાન નિરાલંબન જ્ઞાન છે તેથી તેમાં દેશ, કાળ યા અન્ય કોઈ પણ પ્રતિબંધક હોઈ જ ના શકે. છદ્મસ્થનું મતિ
