________________
૮૨ ]
[ શ્રી જિનપ્રણીત કર્મવિજ્ઞાન પિતાનું લબ્ધિવીર્ય ફેરવી ઈષ્ટપ્રાપ્તિના પ્રયત્ન થકી જે લાભ પ્રાપ્ત કરે છે તે લાભલબ્ધિ છે. જે લાભાન્તરાયકર્મને ઉદય હોય તે તેને ઈષ્ટપ્રાપ્તિને પ્રયત્ન નિષ્ફળ જાય છે, પરંતુ લાભાન્તરાયકર્મના ક્ષપશમે તે તદનુરૂપ લાભ પ્રાપ્ત કરે છે. પ્રાપ્તને ભેગ યા ઉપભેગ તે ભેગલબ્ધિ અને ઉપભેગલબ્ધિ છે. જોગાન્તરાયકર્મને તેમ જ ઉપભેગાન્તરાયને જેટલા પ્રમાણમાં ક્ષોપશમ હોય તેટલા પ્રમાણમાં લબ્ધને ભેગોપભેગા થાય અને જે તેને ઉદય વતે તે ભેગ સામગ્રી છતાં પણ આત્મા તેને ભોગવી શકતું નથી. ભેજન આદિ જે એક જ વખત ગવાય તે ભેગ છે અને વાડી, બંગલા, ગાડી, સ્ત્રી આદિ વારંવાર ભેગાવી શકાય તે ઉપભેગ છે. વળી લાભાન્તરાયના ક્ષપશમથી પ્રાપ્ત સામગ્રીનું દાન ભાવ હેવા છતાં પણ દાનાન્તરાયકર્મને આધીન છે. દાન આપવાની ભાવના હોય, સામગ્રી પણ હોય અને દાનને યોગ્ય પાત્ર પણ હોય છતાં દાનાન્તરાયના ઉદયે દાન થઈ શકતું નથી. - અત્રે એક પ્રશ્ન થાય છે કે જ્ઞાન અને દશનલબ્ધિની ન્યુનાધિકતામાં તે આવરણ કમેને પશમ કારણ છે છતાં પણ આ લબ્ધિઓના વિકાસમાં વીર્યતરાયના ક્ષયોપશમને કારણભૂત કેમ કહેવાય? આનું સમાધાન એ છે કે આવરણુક આત્માની જ્ઞાન-દર્શનલબ્ધિના અનંત બહભાગને આચ્છાદિત કરે છે પરંતુ જે અપૂર્ણ અંશ પ્રગટ છે. તે પ્રગટલબ્ધિના હાનિવૃદ્ધિજન્ય ઊર્ધ્વમુખિ તરતમતાપૂર્વક કમિક પ્રવર્તનમાં કારણભૂત આવરણ કમેને ક્ષયપશમ તે છે પરંતુ આ ક્ષયે પશમ વીતરાયના ક્ષપશમને અનુસાર જ પ્રવર્તે છે. આથી એમ કહી શકાય કે જ્ઞાન-દર્શનાદિલબ્ધિઓના બહુભાગના આચ્છાદનમાં આવરણ કમેને ઉદય અને તે તે લબ્ધિઓના પ્રગટ અનાવૃત અંશના ઊર્ધ્વમુખિ વિષમતાપૂર્વક ક્રમિક પરિણમનમાં અંત્ય (ultimate) કારણ વિયતરાયને ક્ષપશમ છે.
લબ્લિવીર્યમાં હાનિવૃદ્ધિ સંબંધી થડા નિયમો સમજવા જરૂરી છે. વિયતરાયના ક્ષયોપશમથી પ્રગટ લબ્ધિવીર્યના જઘન્ય અંશને વર્યાવિભાગ પ્રતિછેદ યા ટૂંકમાં અવિભાગ અથવા વીણ કહેવાય છે. લબ્ધિવીર્યના પરિમાણના માપનું આ જઘન્ય એકમ (unit) છે. કોઈપણ આત્માના આ લબ્ધિવીર્યનું પરિમાણ અસંખ્ય લેકના પ્રદેશોની સંખ્યા પ્રમાણ વિણુ હોય છે. એકેન્દ્રિય જીવો કરતાં બેઈન્દ્રિયનું લબ્ધિવીર્ય અસંખ્યગુણ હોય છે અને ઉત્તરોત્તર તેઈન્દ્રિય, ચૌરિન્દ્રિય અને પંચેન્દ્રિય જીનું લબ્ધિવીર્ય ઉત્તરોત્તર અસંખ્યગુણ હોય છે. કેઈપણ જીવ કોઈ એક વીર્યસ્થાનમાં સતત પડી રહે તે વધુમાં વધુ ૮ સમય સુધી જ રહી શકે છે. તે પછી તે અવશ્ય નીચેના યા ઉપરના સ્થાને જાય છે. કેઈપણ આત્માનું લબ્ધિવીર્ય ક્ષપશમભાવે એકધારૂં વૃદ્ધિ યા હાની પામે છે તે વૃદ્ધિ યા હાની જઘન્યથી બે સમય અને ઉત્કૃષ્ટ અંતર્મુહૂર્ત સુધી જ હોય છે. આ રીતે ઉત્કૃષ્ટ પ્રતિ અંતમુહ લાપશમિક
