________________
૬૪ ]
[ શ્રી જિનપ્રણીત કર્મવિજ્ઞાન (i) ઉપર જણાવી ગયા તેમ ઘાતકમે જેને ઘાત કરે છે તે અનુજીવી ગુણે જીવના આત્મભૂત અસાધારણ હકારાત્મક યાને અસ્તિ (Positive) ધર્મો છે. જ્યારે આ અનુછવી ગુણોને ઘાત કરવાને અશક્તિમાન હવાથી જેને અઘાતી કર્મો કહેવાય છે તે તે માત્ર અરૂપી આત્મદ્રવ્યને રૂપી પૌગલિક વાઘા પહેરાવે છે અર્થાત્ વ્યાબાધવ, સક્રિયત્યાદિ પૌગલિક ગુણધર્મો આત્મા પર લાદે છે અને અઘાતી કર્મોને ક્ષય થએ આ લદાયેલા પૌગલિક ગુણધર્મોને આત્મામાં અભાવ થઈ જાય છે. પ્રતિછવગુણ આત્માના કઈ મૌલિક ગુણે નથી પરંતુ આ વ્યાબાધવાદિ પૌગલિક ગુણના અભાવસૂચક નકારાત્મક યાને આત્માના નાસ્તિ (Negative) ગુણ છે.* અકાશાદિ સર્વ અરૂપી દ્રવ્યના આ પ્રતિજીવી ગુણે સાધારણ ગુણે છે. આ રીતે એક જીવના અસાધારણ ગુણેને ઘાત કરે છે અને બીજા તેને ઘાત નથી કરી શકતા. આ જ ઘાતી-અઘાતી કર્મોમાં ભેદ છે. | (ii) ઘાતી-અઘાતિ કર્મોના કાર્યભેદ સંબંધમાં શ્રી પનાલાલભાઈ એ એક મૌલિક વિચારણા રજુ કરી છે તે અત્યંત રોચક હોવાથી અત્રે રજુ કરું છું. દ્રવ્યના બે મૂળભૂત અંગે છે. એક છે તેને પ્રદેશપિંડ અને બીજું અંગ એટલે તે પ્રદેશપિંડના આધારે તાદામ્ય સંબંધથી રહેતા તેના ગુણ-પર્યા. ઘાતકર્મો આત્માના ગુણપને બંધનમાં લઈ તેની શક્તિઓને ઘાત કરી પાંગળી કરે છે અને અઘાતી કર્મો દ્રવ્યના પ્રદેશપિંડને પોતાના બંધનમાં લઈ તેના પર ભૌતિક ગુણધર્મો લાદે છે. પ્રથમ હમેંશા આત્માના ગુણ-૫ય અર્થાત્ તેને ચેતને પગ ઘાતકર્મોને ક્ષય થયે શુદ્ધ, નિર્મળ બને છે અને ચેતનની સર્વ લબ્ધિઓ સોળે કળાએ ખીલી ઉઠે છે. આ પછી અઘાતીના ક્ષયે આત્માના પ્રદેશે બંધનમાંથી છૂટે છે. તેના પર લદાયેલા ઉપજીવી પૌગલિક ગુણેને નાશ થાય છે અને આત્મા તેનું શુદ્ધ, સ્વાભાવિક, અરૂપી સ્વરૂપ પ્રાપ્ત કરે છે. આમ છવના મોક્ષના બે સ્તર છે. પ્રથમ સ્તરે આત્માને ઉપયોગ ઘાતી કર્મના બંધનમાંથી મુક્ત થાય છે, અને બીજા સ્તરે આત્માના પ્રદેશ અઘાતીને ક્ષયે બંધનમાંથી મુક્ત થાય છે આ રીતે ઘાતી-અઘાતી કર્મોની વિલક્ષણતા અને કાર્યભેદ સ્પષ્ટ જણાય છે.
૩૨. જીવના અનુછવી ગુણેની પ્રરૂપિત ભિન્નભિન્ન સંખ્યા છતાં અવિસંવાદ. ઘાતકર્મોના કાર્ય સંબંધી વધુ વિચારણા કરીએ તે પૂર્વે જીવના અનુજીવી ગુણેના સંબંધમાં સ્પષ્ટતા કરવાની આવશ્યકતા છે.
સર્વાર્થસિદ્ધિમાં (૧-૪) “વેરનાક્ષળો જીવ.” કહી ચૈતન્યને જીવને અસાધારણ ગુણ અર્થાત અનુછવી ગુણ કહ્યો છે. તત્વાર્થમાં (૨-૮) “ફોને ઢક્ષ” કહી ઉપગને જીવને અનુજીવી ગુણ કહ્યો છે, અને ઉત્તરાધ્યયનસૂત્રમાં (૨૮-૧૧) | * પંન્યાસ પ્રવર જયઘોષવિજયજીનું મંતવ્ય છે કે પ્રતિજીવી ગુણે માત્ર નાસ્તિ ગુણધર્મો નથી. તે ગુણોનું વિધેયાત્મક (Positive) સ્વરૂપ છે પરંતુ તે અનિર્વચનીય છે. તેમની આ વિચારણું માની શકાય છે કારણ કે આગમમાં અનભિલાય ભાવો અનંત કહ્યા છે.
