________________
૫૮ ]
[ શ્રી જિનપ્રણીત કર્મ વિજ્ઞાન એકમે નક્કી કરવામાં આવ્યા છે તે સર્વ જઘન્ય છે જેથી ત્રણે કાળ અને ત્રણે લેકમાં એક સરખા હોય છે. આગમ સર્વદેશીય અને સર્વકાલીન વિજ્ઞાન હોવાથી આવા ધ્રુવ અને નિત્ય એકમ થકી જ પદાર્થોના વિકાળાબાધીત નિશ્ચિત પરિમાણેનું વિધાન કરે છે.
દ્રવ્યાર્થથી પુદ્ગલ મહાન છે કારણ કે જીવરાશિ અનંતાનંત હોવા છતાં પણ પુદ્ગલરાશિ જીવથી પણ અનંતાનંત ગુણ છે. અન્ય આકાશાહિ તે માત્ર એક એક જ છે. આથી “૧ પરમાણુ” એ દ્રવ્યમાનનું જઘન્ય એકમ છે એને સર્વ પુદ્ગલ દ્રવ્ય ઉત્કૃષ્ટ એકમ છે. આકાશ અસીમ છે જ્યારે અન્ય સર્વ દ્રવ્યો સીમિત છે, અને પરમાણનું કદ અન્ય સર્વ દ્રવ્યમાં જઘન્ય હોવાથી પરમાણુ અવગાહિત આકાશખંડ અર્થાત પ્રદેશ ક્ષેત્રમાનનું જઘન્ય એકમ છે અને સવકાશ ઉત્કૃષ્ટ એકમ છે. “સમય”કાળમાનનું જઘન્ય એકમ છે જ્યારે સર્વકાળ ઉત્કૃષ્ટ એકમ છે. એક પરમાણુને એક આકાશપ્રદેશથી અનંતર નજદીકના પ્રદેશમાં મંદગતિએ જતા એટલે કાળ લાગે તેને શ્રી જિનભગવંતે સમય” કહ્યો છે. કાળનું આ જઘન્ય માન છે. જઘન્ય યુક્ત અસંખ્ય સમયની એક આવલિ, ૧,૬૭,૭૭૨ ૧૬ આવલિનું એક મુહૂર્ત, ૩૦ મુહૂર્તની એક અહોરાત્ર, ૩૦ અહોરાત્રને એક મહિને થાય છે. અત્રે “સમય” પરમાણુના ગતિ પર્યાયનો જઘન્ય કાળ છે અને તે કાળપ્રમાણના સંબંધથી આવલિ, મુહર્ત, અહોરાત્રાદિનું જે કાળમાન આગમમાં નકકી કર્યું છે તે સર્વ વ્યવહાર કાળ છે. ભિન્ન ભિન્ન પર્યાનું નિશ્ચિત કાળમાન આપણે આ વ્યવહારકાળ દ્વારા નક્કી કરીએ છીએ.
રીગેટીવીટી સિદ્ધાંતમાં જેને “પ્રોપર” ટાઈમ કહે છે તે વસ્તુને “નિશ્ચયકાળ” છે અને જેને “પ્રેકટીકલ” ટાઈમ કહે છે તે વસ્તુને વ્યવહાર કાળ છે. વ્યવહાર કાળ સાપેક્ષ છે પરંતુ નિશ્વયકાળ નિરપેક્ષ છે. અઢારમા પ્રકરણમાં કાળ વિષે વધુ કહેવાનું પ્રાપ્ત થશે.
૨૮, મૂતઅમૂર્તઃ આ પૂર્વે ૨૪ (ii) ફકરામાં આપણે સાકાર-નિરાકારનું લક્ષણ કહ્યું છે. ત્યાં આકારને અર્થ આકૃતિ યાને સ સ્થાન કર્યું છે. “મૂતિ ” શબ્દ મૂર્ત પરથી બન્યું છે. મૂર્તિને અર્થ બિંબ યા પ્રતિકૃતિ છે. આ રીતે જોતાં મૂર્તિ અને સંસ્થાન આ બેઉ શબ્દોને લગભગ એક જ અર્થ થતો જણાય છે. જો કે શાસ્ત્રમાં કઈ ઉલ્લેખ નથી મળતો છતાં મને લાગે છે કે મૂર્તિને અર્થ “સંસ્થાન” કરતાં કંઈ વિશેષ કરવો જોઈએ. આપણે જોઈ ગયા છીએ કે વસ્તુ જેમ આકાશમાં છે તેમ કાળમાં પણ છે. વસ્તુની આકાશમાં અવગાહના છે તેથી તેનું કોઈ ને કોઈ સંસ્થાન પણ છે. તેવી જ રીતે વસ્તુની કાળમાં પણ અવગાહના હોવાથી તેની કાળમાં પણ
આકૃતિ” છે. આકાશમાં અવગાહનાથી પ્રાપ્ત “સંસ્થાન” વસ્તુને બાહ્ય આકાર છે–તેના પ્રદેશપિંડની આકૃતિ છે, જ્યારે કાળમાં અવગાહનાથી પ્રાપ્ત તેની “આકૃતિ”
