________________
| [ શ્રી જિનપ્રણીત કર્મવિજ્ઞાન કે એક કાળમાં પરિગમન કરતું કાળાતીત તત્વ છે.
હવે આપણે આ બે વિલક્ષણ પદાર્થોના બદ્ધસંબંધથી યાને કે સંશ્લેષથી કે વિચિત્ર પદાર્થ પાપ્ત થાય છે તેને વિચાર કરીએ. - ૩૦. જીવ અને પુદ્ગલના બદ્ધસંબંધથી પ્રાપ્ત થતુ જીવનું વૈભાવિક સ્વરૂપ – જડ અને રૂપી એવા પુદ્ગલ દ્રવ્ય સાથે ચેતન અને અરૂપી એવા જીવ દ્રવ્યના બસંબંધથી જે વિચિત્ર પદાર્થ પ્રાપ્ત થાય છે તેને જીવની પ્રધાનતાએ સંસારી કહેવાય અને પુદ્ગલની પ્રધાનતાએ સચિત્ત સ્કંધ પણ કહી શકાય છે. જીવ અને પુદ્ગલના બદ્ધસંબંધથી પુદ્ગલના સ્વરૂપમાં જે વૈભાવિક અર્થાતર થાય છે તેને વિચાર કરવાની આપણને કઈ જરૂર નથી પરંતુ આ સંબંધથી ચૈતન્યસ્વરૂપ આત્મદ્રવ્ય પિતાનું સ્વાભાવિક સ્વરૂપ ખેઈ કેવી વભાવિક દશા પ્રાપ્ત કરે છે તેને તે વિચાર આપણે અત્યંત ગંભીરતાપૂર્વક કરવું જ જોઈએ.
આપણું શુદ્ધ, કર્મકલંકથી રહિત, સ્વાભાવિક, અરૂપી સ્વરૂપ આપણે કરી જ અનુભવ્યું નથી કારણ કે અનાદિ કાળથી આપણે આપણું પૌદ્ગલિક કર્મોથી કલંકિત અશુદ્ધ અને સ્વભાવિક સ્વરૂપને જ અનુભવ કરતા આવ્યા છીએ. આથી આપણને આપણું શુદ્ધ સ્વાભાવિક અરૂપી સ્વરૂપનું જ્ઞાન કે ભાન થવું મુશ્કેલ તે થઈ ગયું છે, પરંતુ રૂપી અને જડસ્વરૂપ પુદ્ગલની ભાતથી વૈભાવિક દશાને પ્રાપ્ત થયેલા આપણું વર્તમાન સ્વરૂપમાંથી બુદ્ધિથી પૌગલિક ભાતની બાદબાકી કરીએ તે આપણી અરૂપી ચેતનાની ઝાંખી જરૂર થઈ શકે છે.
જીવના આત્મપ્રદેશે સાથે ત્રણ પ્રકારની પુદ્ગલ વણઓ ત્રણ શરીર રૂપે બંધાય છે. આ ત્રણે પૌગલિક શરીર તેમજ આત્મપ્રદેશ સમક્ષેત્રી છે, એકાકારે પરિણમેલા છે. તે ત્રણે શરીરે આત્મપ્રદેશ સાથે તેમજ એકબીજા સાથે બદ્ધ સંબંધને પ્રાપ્ત થઈ સંલેષ પરિણામે એકીભૂત થઈ ગયા છે. આ ત્રણમાં જે સ્કૂલ અને દેશ્ય મનુષ્ય અને તિર્યંચનું શરીર કે જે વડે ચાલવું, દેડવું, ખાવું, પીવું ઈત્યાદિ કાયિક ક્યિા થાય છે તે પુદ્ગલની ઔદારિક વગણનું બનેલું છે. આ જ શરીર દેવ અને નારકનું વૈકિય વર્ગણાનું બનેલું છે. આથી સૂક્ષ્મ તૈજસ શરીર જે તેજસવર્ગણાનું બન્યું છે તે સર્વ સંસારી જીવને નિયમા હોય છે અને તે આહારના પાચનમાં અને શરીરની તેજસ્વિતામાં કારણભૂત છે. ત્રીજુ શરીર જે કાર્મણ વર્ગણનું બન્યું છે તે અત્યંત સૂક્ષ્મ છે અને તે સર્વ સંસારી જીને હોય છે. આ કાર્માણ શરીર અન્ય શરીરના બીજભૂત છે અને જીવની સંસારી અવસ્થાનુ -અર્થાત જીવની વિભાવિક પરિણતિનું મૂળમત નિમિત્તકારણ પણ આ જ શરીર છે. સંસારી જીવ મરણાંતે પિતાનું સ્થૂલ ઔદારિક યા વક્રિય શરીર ત્યજી દે છે જેથી ભવાંતર જતા * સૂક્ષ્મ એકેન્દ્રિય જીવોનું શરીર ઔદરિક હેવા છતાં પણ તે અદશ્ય છે અર્થાત ચક્ષુગ્રાહ્ય નથી.
