________________
૫૬ ]
[ શ્રી જિનપ્રીત કર્મ વિજ્ઞાન આ રીતે પુદ્ગલ સ્કંધમાં ઉપરોક્ત ચારે પ્રકારે કાળાંતર પરિણમન થાય છે. પરમાણુમાં અવગાહનાસ્થાનાન્તર નથી કારણ કે પરમાણુની અવગાહનામાં હાની વૃદ્ધિ થતી નથી. તે સદાએ એક આકાશપ્રદેશને અવગાહે છે. (ખરેખર તે પરમાણુ અવગાહિત આકાશન ખંડને જ પ્રદેશ કહેલ છે ) જીવાસ્તિકાયમાં-સંસારી જીવમાં દ્રવ્યસ્થાનાન્તર પરિણમન નથી કારણ કે જીવ કદી અન્ય જીવ સાથે બંધાતું નથી તેથી તે એક દ્રવ્ય પ્રમાણ જ છે.
ઉપરોક્ત ચારે કાળનું જઘન્ય પ્રમાણ સમયમાત્ર છે અને ઉત્કૃષ્ટ કાળ પ્રમાણ અસંખ્યાત વર્ષોનું હેઈને પણ ક્ષેત્રસ્થાનાયુ સ્તક છે. ક્ષેત્રસ્થાનાયુથી અવગાહનાસ્થાનાયુ, અવગાહનાસ્થાનાયુથી દ્રવ્યસ્થાનાયુ અને દ્રવ્યસ્થાનાયુ કરતાં ભાવસ્થાનાયુ ઉત્તરોત્તર અસંખ્યાતગુણ અસંખ્યાતગુણ છે, તેમ શ્રી જિનેશ્વરભગવંતે કહ્યું છે (ભગવતી શતક ૫, ઉદ્દેશ ૭. સૂત્ર ૬-આ સૂત્ર પરની અભયદેવસૂરિની વૃત્તિ પરથી આ પ્રમાણે ઘટાડ્યું છે).
ર૪. કાળ અને આકાશના સ્વરૂપમાં સદશતા : આપણે ઉપર જોઈ ગયા કે પુદ્ગલ દ્રવ્યનું ભાવસ્થાનાયુ અન્ય સર્વ આયુ કરતા મોટું છે. સુવર્ણભાવે પરિણમે સુવર્ણ સ્કંધ પુદ્ગલ દ્રવ્યનો વ્યંજનપર્યાય છે. સુવર્ણભાવમાં સ્થિત આ વ્યંજનપર્યાયમાં ક્ષેત્રમંતર, અવગાહનસ્થાનાન્તર અને દ્રવ્યસ્થાનાન્તર એમ ત્રણ પ્રકારે પરિણમન છે. બીજા શબ્દોમાં કરીએ તે સુવર્ણ સ્કંધને કાળરૂપ “આકાશમાં” ત્રણ દિશામાં પ્રચય (Entension) છે. આથી ત્રણ વિમિતિ ( Dimentions) વાળા આકાશમાં અવગાહીને રહેલા પદાર્થને જેમ લંબાઈ, પહોળાઈ અને ઊંચાઈ હોય છે અને તેથી તેને કદ (Volume) અને સંસ્થાન હોય છે તેમ ત્રણ વિમિતિવાળા કાળરૂપ આકાશમાં અવગાહીને રહેલા પદાર્થને પણ તદનુરૂપ ““લંબાઈ) પહોળાઈ” અને “ઉંચાઈ” હોય છે અને તેથી તેને “ક” અને “સંસ્થાન” પણ હોય છે. આ રીતે જોતા આકાશ અને કાળમાં ઘણું જ સામ્ય છે. આકાશ અને કાળ આ બેઉ અખલિત યા અપ્રતિષિદ્ધ દ્રવ્ય (Continum) છે. Continum ના અર્થમાં જૈન પારિભાષિક શબ્દ શું હોઈ શકે ? કષાયપાહુડ સુત્તમાં મિથ્યાત્વના અનુભાગ સત્કર્મ સંબંધમાં Continuous માટે “અપ્રતિષિદ્ધઅવસ્થિત” શબ્દ વાપર્યો છે. (પૃ. ૧૫૭) Continuity માટે સંતતતા” શબ્દ પણ જોવામાં આવે છે, દેશ અને કાળ બેઉ “સંતદ્રવ્યો છે, તેમાં દેશ અર્થાત્ આકાશ અપ્રતિષિદ્ધ અવસ્થિત છે અને કાળ અપ્રતિષિદ્ધ પ્રવાહરૂપ છે અનાદિ અનંત છે. આકાશમાં “પ્રદેશ”ની સામે કાળમાં “સમય” છે. લંબાઈને સ્થાને આયુષ્ય છે. જો કે પહોળાઈ અને ઊંચાઈના સ્થાને વ્યવહારમાં કાળરૂપ આકાશમાં પદાર્થો કહ્યા નથી કારણ કે વ્યવહારમાં વ્યંજનપર્યાયના કાળની માત્ર લંબાઈ જ લેવામાં આવે છે, પરંતુ સૈદ્ધાંતિક દષ્ટિએ કાળમાં પણ વસ્તુના ત્રણે પ્રચય (Dimentions) હોય છે. દેશ અને કાળમાં એકમાત્ર ફરક હોય તે તે એ છે કે આકાશમાં પ્રદેશની શ્રેણીબદ્ધતા છે તે પ્રદેશની
