________________
૫૪ ]
[ શ્રી જિનપ્રણીત કર્મવિજ્ઞાન સતના પરિણામ અર્થાત પર્યાયના પરિમાણન (Dimentions) માપના દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ અને ભાવ એ ચાર ભેદ શ્રી જિનાગમમાં પ્રસિદ્ધ છે. આપણે આ પૂર્વે રૂપ-રૂપાંતર ગમનને જે ચાર ભેદ કહ્યા તેમાં અર્થાત ક્ષેત્રાન્તર, અવગાહનાસ્થાનાન્તર, દ્રવ્યસ્થાનાન્તર અને ભાવસ્થાનાન્તરમાં કાળાન્તર ભેદ કેમ ન કહ્યો તે પ્રશ્ન થાય. પરંતુ ઉપરોક્ત ચારે ભેદ સ્વયં કાળાન્તરના જ છે. રૂપી દ્રવ્યમાં કાળાન્તર ચાર પ્રકારે છે. વસ્તુનાં કઈ પણ પરિણામમાં અથડતર થાય છે ત્યારે તે પરિણામને કાળ પણ કાળાન્તરને પ્રાપ્ત થાય છે. ટૂંકમાં ભેદ જ કાળ છે. (Change, thy name is time) કઈ પણ પરિણામ યા પર્યાયની જેટલી અવસ્થિતિ છે તે જ તે પર્યાય યા પરિણામને કાળ છે.
વસ્તુની જેમ આકાશમાં અવગાહના છે તેવી જ રીતે વસ્તુની કાળમાં પણ “અવગાહના” છે. આકાશમાં જેમ પ્રદેશનું સ્થાન છે પરંતુ પ્રદેશનું પરિમાણ (Extension-પ્રચય) યાને કે તેને લંબાઈ, પહોળાઈ કે જાડાઈ આપણે માની નથી તેમ કાળરૂપી આકાશમાં ક્ષણ યા સમયનું (Moment-event) સ્થાન છે પરંતુ સમયને પરિમાણુ નથી. વળી જેમ આકાશમાં બે પ્રદેશો વચ્ચેના અંતરને લંબાઈ કહેવાય છે તેમ કાળરૂપી આકાશમાં બે ક્ષણે વચ્ચેના અંતરને કાળાયામ યા આયુષ્ય કહેવાય છે. પદાર્થના પર્યાયના બે પ્રકાર છે. અમુક પર્યાય ક્ષણક્ષથી યાને કે એક ક્ષણમાત્રની અવસ્થિતિવાળા હોય છે, તેઓની કાળમાં લંબાઈ હતી નથી તેથી તે અથપર્યાય કહેવાય છે અને અમુક પર્યાયની અવસ્થિતિ દીર્ઘ હોય છે, તેમની ઉત્પત્તિક્ષણ અને વિનાશક્ષણ વચ્ચેના કાળાન્તરને તે પર્યાયનું આયુષ્ય યા તેને કાળ કહેવાય છે. આવા ચિરસ્થાયિ પર્યાયને વ્યંજનપર્યાય કહેવાય છે. આવા વ્યંજનપર્યાયમાં ભિન્ન ભિન્ન કાળ કેવી રીતે પ્રાપ્ત થાય છે તે જોઈએ.
રૂપી પદાર્થ તેના એક રૂપને ત્યાગ કરી રૂપાંતરને પ્રાપ્ત થાય છે. ત્યારે તે પદાર્થને તે રૂ૫ કાળ કાળાંતરને પ્રાપ્ત થાય છે. રૂપી દ્રવ્યનું પરિણમન વિષમ હોવાથી તેના પૂર્વોત્તર પર્યામાં વિસદશતાને સ્પષ્ટ અનુગમ આપણને થાય છે તેથી તેમાં કાળાંતરને પણ અનુગમ થાય છે. આથી વિપરીત અરૂપીનું પરિણમન સદશ હોવાથી તેને પૂર્વોત્તર પર્યાયમાં વિષમતાને આપણને બોધ થઈ શકતું નથી. આથી અરૂપી દ્રવ્યો સતત એક જ કાળમાં નિર્ગમન કરે છે અર્થાત અરૂપી દ્રવ્ય કાળાન્તરને પ્રાપ્ત થતા નથી. આથી અરૂપી અકાળ યા કાળાતીત તત્વ છે, જ્યારે રૂપી સકાળ તત્વ છે. શ્રી કેવળી ભગવંતે એ જીવ અને અજીવના યાને કે રૂપી દ્રવ્યના જ પર્યાયને કાળ શા માટે કહ્યો તેનું રહસ્ય આ જ છે. અરૂપી દ્રવ્યોમાં પણ તેના અગુરુલઘુગુણમાં પશુણ હાનીવૃદ્ધિ સ્વરૂપ પરિણમન છે પરંતુ આ ગુણ અને તેમાં હાની વૃદ્ધિ થકી થતું અરૂપી દ્રવ્યના પૂર્વોત્તર પયયની વિસદશતાનું જ્ઞાન આપણને યાને કે છઘસ્થને
