________________
૫૨ ]
[ શ્રી જિનપ્રણીત કર્મવિજ્ઞાન આ સંબંધમાં ઘણી જ રેચક ચર્ચા કરી, કેવળી ભગવંતની આ બેઉ લબ્ધિની એકરૂપતા યાને અભિન્નતા સિદ્ધ કરી છે.
પુદ્ગલરાશિને તેના સર્વ પરિણામે ક્રમથી પ્રાપ્ત કરતા એક પુદ્ગલપરાવર્તન કાળ વીતી જાય છે. એક પુદ્ગલપરાવર્ત અનંત કાળચકોને બને છે. એક કાળચક ૨૦ કેડા-છેડી સાગરોપમનો બને છે અને એક સાગરોપમ અસંખ્ય અસંખ્ય વર્ષોને બને છે. પુદ્ગલરાશિએ પરિણમન કરતા કરતા અનંતાનંત પુદ્ગલપરાવર્ત પસાર કર્યા છે. પુદ્ગલની યાત્રાને કદાપિ અંત નથી, પુદ્ગલ ભેદ તત્વ છે. ભવ્ય જીવની યાત્રા કઈક કાળે પૂરી થાય છે, તેના સંસાર પરિભ્રમણને અંત આવે છે. જીવની યાત્રા નિશ્ચિત ધ્યેયલક્ષી છે અને અંતે પિતાના અભેદ અખંડ સ્વરૂપને પ્રાપ્ત કરી સ્થિર થઈ જાય છે. આકાશ, ધર્મ અને અધર્મ–આ ત્રણે અરૂપી દ્રવ્યે તે અનાદિ કાળથી પિતાના અખંડ અભેદસ્વરૂપમાં જ સ્થિત છે અને અનંતકાળ તે જ સ્વરૂપે રહેવાના છે. તેમનું સમસમુચ્ચય સ્વરૂપ પરિણમન કાળથી અનાદિ અનંત છે.
(iv) ગુરુલઘુ-અગુરુલઘુ; સવર્ણ-અવર્ણ સુગંધ-અગંધ; સરસ-અરસ; સપેશ-અપશ.
ગુરુ અને લઘુ સ્પર્શને પરિણામ છે, તેથી પુદ્ગલમાં ગુરુ અને લઘુ સ્પર્શ પ્રાપ્ત થાય છે. ગુરુ એટલે વજનદાર અને લઘુ એટલે હલકું. પરમાણુમાં ગુરુ કે લઘુ સ્પશને અભાવ છે, અર્થાત્ પરમાણુ નથી ભારે કે નથી હલકે; પરમાણુમાં વજન પર્યાય જ નથી. પરંતુ જ્યારે પુદ્ગલ સ્કંધ પરિણામ પ્રાપ્ત કરે છે ત્યારે તેમાં વજન પર્યાય સંભવે છે. શ્રી લેક પ્રકાશમાં ઔદારિક, વૈક્રિય, આહારક અને તેજસવગણના સ્કર્ધામાં પાંચે વર્ણ, પાંચ રસ, બેઉ ગંધ અને આઠે સ્પર્શના પુદ્ગલે હોવાથી તે ચારે વગણમાં ગુરુપશી અર્થાત્ વજનદાર તેમજ લઘુ સ્પશી અર્થાત્ હલકા સ્પર્શવાળા પુદ્ગલે કહ્યા છે. આથી પુદ્ગલ દ્રવ્યમાં ગુણ-લઘુ સ્પર્શ સંભવે છે. અરૂપી દ્રવ્યોમાં તે સ્પર્શ પર્યાયને સદંતર અભાવ હોવાથી તેમાં વજન પર્યાય જ નથી તે અપેક્ષાએ અરૂપી અગુરુલઘુ દ્રવ્ય છે. વળી રૂપી દ્રવ્યમાં ગુરુત્વ અને લઘુત્વ તેના ગુણેમાં પણ ઘટે છે. આ અર્થમાં ગુરુત્વ એટલે અધિકતા અને લઘુત્વ એટલે હીનતા. રૂપી દ્રવ્યના ગુણેમાં ભાવસ્થાનાન્તર પરિણમન થતું હોવાથી એક જ દ્રવ્યના પૂર્વોત્તર ભામાં હીનાધિકતા અર્થાત ગુરુલઘુત્વ વર્તાય છે તેમ જ ભિન્ન ભિન્ન રૂપી દ્રવ્યના સમકાલીન પરિણમેમાં પણ ગુરુલઘુભાવ વર્તાય છે. આથી પુદ્ગલ ગુરુલઘુતત્ત્વ છે અને પુદ્ગલના સંબંધથી સંસારી જીવનમાં પણ જન્મથી, જાતિકુળથી, દેશથી, રૂપરંગથી અને એવા અનેક નિમિત્તોથી વ્યવહારમાં ઉચ્ચ કે નીચ ભાવ પ્રાપ્ત થાય છે. આ રીતે રૂપી દ્રવ્ય ગુરુલઘુ તવ છે. પરંતુ અરૂપી દ્રવ્યમાં ઊર્ધ્વમુખી અર્થાત્ પૂર્વોત્તર પર્યાયમાં વિસદશતા પ્રાપ્ત નથી થતી, તેમજ તિર્યમુખી અર્થાત્ સમકાલીન ભિન્ન ભિન્ન રૂપીના ભાવમાં
