________________
રૂપી અને અરૂપી દ્રવ્યોનું સ્વરૂપ અને કર્મપ્રકૃતિના મૂળ આઠ ભેદ ] [ ૫૧
અનંત ભાવસ્થાને છે અને તેમાંથી એક કાળે એક એક જ ભાવસ્થાનમાં પરમાણુ વતે છે. અને આ પાંચે ગુણ નિરંતર ઉત્કૃષ્ટ ભાવસ્થાનમાં જ વતે એ તે નિયમ જ નથી. સ્વભાવ પરિણામ પરમાણુમાં પણ આ ગુણના ભાવસ્થાનમાં હાનિ-વૃદ્ધિ સ્વરૂપ પરિણમન થાય છે તેથી એક જ પરમાણુની ભિન્ન ભિન્ન કાલીન અવસ્થામાં પણ વિષમતા છે અને અનેક પરમાણુની કઈ એક કાલીન અવસ્થામાં પણ વિષમતા છે. ટૂંકમાં પુદ્ગલ પરિણામમાં ઊર્ધ્વમુખી તેમજ તિર્યમુખી વિષમતા છે. આથી રૂપી વિષમ તત્વ છે. વળી પુદ્ગલની સર્વ શક્તિ કદાપિ કાર્યવંત નથી હોતી તેમજ રૂપી જીવની પણ સર્વ શક્તિ કદાપિ કાર્યવંત નથી હોતી. તેની સંપૂર્ણ શક્તિને અને તમે ભાગ જ તેને પ્રાપ્ત હોય છે અને જે પ્રાપ્ત છે તેને પણ બહુભાગ આવૃત યાને કે આચ્છાદિત હોય છે. આધુનિક વિજ્ઞાનના અભ્યાસીને પણ ખ્યાલ હશે કે પુદ્ગલની સર્વ શક્તિ કદાપિ સક્રિય નથી હોતી. તેને એક ભાગ હંમેશા દબાયેલે છે અને તેને પિટેન્શીયલ એનજી (Potentialenergy) કહેવાય છે. જ્યારે પુદ્ગલની જેટલી શક્તિ કાર્યવંત હોય છે તેને કાઈનેટીકએનજી (Kineticenergy ) કહેવાય છે. આ બેઉ પ્રકારની શક્તિમાં પણ હાની-વૃદ્ધિરૂપ પરિણમન નિરંતર એવી રીતે થાય છે કે કઈ પણ કાળે તેની દબાયેલી અને સક્રિય શક્તિનો યુગ હંમેશા સમ–એક સરખે રહે. આવી રીતે પુદ્ગલની સર્વ શક્તિ કદાપિ સક્રિય પ્રાપ્ત થતી ન હોવાથી, પુદ્ગલ નિતાંત અપૂર્ણ તત્વ છે અને તેની સર્વ શક્તિ યુગપત નહિ પરંતુ ટુકડે ટુકડે કમપૂર્વક જ પ્રગટ થતી રહેતી હોવાથી પુદ્ગલનું પરિણમન “ક્રમસમુચ્ચય” સંજ્ઞાથી વિશેષિત થાય છે. સંસારી જીવ પણ પુદ્ગલના સંબંધથી અપૂર્ણ, વિષમ, વિકળ અને ક્રમ પરિણામી થઈ ગયા છે.
અત્રે કઈ શંકા કરે છે કેઃ અરૂપી જીવમાં માત્ર કેવળજ્ઞાન જ વતે છે અને જ્ઞાનના તે પાંચ ભેદ છે તેથી અરૂપી જીવ અર્થાત્ સિદ્ધ પણ અપૂર્ણ છે. વળી તેના પણ બધા ગુણે યુગપત નથી વર્તતા કારણ કે તેની જ્ઞાન અને દર્શનલબ્ધિનું પ્રવર્તન ક્રમિક છે. આના સમાધાનમાં કહેવાનું કે જીવના મતિ-મૃતાદિ જ્ઞાન કેવળજ્ઞાનનાં જ અંશે છે, અપૂર્ણ અંશે છે, જ્યારે કેવળજ્ઞાન સંપૂર્ણ અખંડ જ્ઞાન છે. મતિ-શ્રેતાદિ જ્ઞાને જે જાણે છે તે સર્વ કેવળજ્ઞાન યુગપતું જાણે છે, નિરંતર જાણે છે. તેથી કેવળી ભગવતના જ્ઞાનને અપૂર્ણ નહિ પણ સંપૂર્ણ જ કહેવાય છે. વળી તેઓએ દર્શન અને જ્ઞાનલબ્ધિની કમિકતા કહી ત્યાં પણ ક્રમિકતા ઘટતી નથી. દર્શન સામાન્ય બંધ છે અને જ્ઞાન વિશેષ બેધ છે. સંપૂર્ણ એવા કેવળજ્ઞાનમાં સામાન્ય વિશેષ જેવા ભેદ ક્યાંથી હોય? સંસારી અવસ્થામાં રૂપી અવસ્થામાં જીવની જ્ઞાનલબ્ધિ ખંડિત અને ક્રમિક થઈ ગઈ હતી તેમાં કારણભૂત ક્રમિક અને અપૂર્ણ પુદ્ગલ તત્વને સંબંધ છે. કેવળી ભગવંતમાં જ્ઞાન અને દર્શનલબ્ધિ જુદી જુદી દર્શાવી છે તે ભૂતનયની અપેક્ષાએ કહ્યું હોય તેમ જણાય છે. તાર્કિક શિરોમણિ આચાર્ય સિદ્ધસેન દિવાકરે સન્મતિ પ્રકરણમાં
