________________
રૂપી અને અરૂપી દ્રવ્યનું સ્વરૂપ અને કર્મપ્રકૃતિના મૂળ આઠ ભેદ ] [ ૪૯ તેવા બંધ ઓરડાના એક ખૂણામાં ઘીનો દીવો મૂકે છે તેની કલ્પના કરે. હવાને સંચાર નથી તેથી તે દીપકની દીપશિખા એકાકારે સ્થિર રહી સતત પ્રકાશ રેલાવ્યા કરે છે. આ દીપકની દીપશિખામાં લેશમાત્ર પણ ચંચળતા નથી. તેના પ્રકાશમાં બીલકુલ હીનાધિકતા પણ થતી નથી. પ્રતિસમય તેમાંથી એક સરખો પ્રકાશ વડે જાય છે. પ્રતિસમય નવીન નવીન પ્રકાશ તેમાંથી નીકળે છે. આથી શું દીપક પરિણમન નથી કરી રહ્યો? અલબત્ત તે નિરંતર નવીન પ્રકાશ રેલાવતે સતત પરિણમન કરી રહ્યો છે. આવી જ રીતે અરૂપી દ્રવ્યમાંથી તેની સંપૂર્ણ શક્તિને પ્રવાહ એકધારે અવિષમતાપૂર્વક, સફળતાપૂર્વક, નિરંતર વહી રહ્યો હોય છે. હર કઈ દ્રવ્ય નિજશક્તિને અખૂટ ભંડાર છે. ગુણનું પરિણમન યાને ગુણનું કાળમાં નિર્ગમન તે જ તે ગુણની શક્તિ છે. તેલ અને તેલની ધારમાં જે ભેદ છે, તે ગુણ અને તેની શક્તિમાં ભેદ છે અને જે તેલ અને તેલની ધારમાં અભેદ છે તેવો ગુણ અને શક્તિમાં અભેદ છે. દ્રવ્ય તેના સર્વ ગુણેને સમૂહ છે. અરૂપીના તે સર્વ ગુણને સમુચ્ચય (સમૂહ) પિત–પિતાના ઉત્કૃષ્ટ સ્થાનમાં રહી વિસદશતા પ્રાપ્ત કર્યા વિના અર્થાત સમ (અવિષમ) સ્વરૂપમાં રહીને પરિમણન કરતા હોવાથી અરૂપીના પરિણમનને “સમસમુચ્ચય” સંજ્ઞાથી વિશેષિત કરીશું.
અરૂપી આકાશાસ્તિકાયના પ્રત્યેક પ્રદેશમાં અનંતાનંત અવગાહનપ્રદાન શક્તિ વિદ્યમાન છે અને તે સંપૂર્ણ શક્તિ અનાવૃત છે, પ્રગટ છે. તેથી જ લેકાકાશનાં પ્રત્યેક પ્રદેશને અનંતાનંત સ્વતંત્ર પુદ્ગલ પરમાણુઓ, એક જ પ્રદેશને અવગાહીને રહેતા અનંતાઅનંત પ્રદેશી સ્ક, અનંતાનંત જીવ પ્રદેશ, ધર્માસ્તિકાય તેમજ અધર્માસ્તિકાયને એક એક પ્રદેશ અવગાહીને રહ્યા છે. જે જીવ અને પુદ્ગલરાશિમાં તથા પ્રકારની ગ્યતા હોતે તે સમગ્ર જીવરાશિ, સમગ્ર મુગલરાશિને પોતાના એક જ પ્રદેશમાં સમાવી લેવાની શક્તિ આકાશના એક એક પ્રદેશમાં વિદ્યમાન છે.
તેવી જ રીતે અરૂપી ધમસ્તિકામાં ગતિ હેતુત્વ શક્તિ છે અને તે પણ ધમસ્તિકાયના પ્રત્યેક પ્રદેશમાં અનંત છે. જે કોઈ દ્રવ્યને જેટલા વેગે જે દિશામાં જ્યારે
જ્યારે ગતિ કરવી હોય તેને હંમેશા ધર્માસ્તિકાયનું આલંબન સહજ પ્રાપ્ત જ છે. પ્રકાશ પુદ્ગલને સ્થૂલ પરિણામ છે. આધુનિક વિજ્ઞાનની માન્યતા મુજબ કેઈપણ સ્થૂલ પુદ્ગલ પરિણામ ( Gross matter ) પ્રકાશથી વધુ વેગે ગતિ નથી કરી શકતે. અત્રે પ્રકાશના વેગની આ મર્યાદામાં કારણભૂત પ્રકાશની તથા પ્રકારની યેગ્યતા છે, નહિ કે ધર્માસ્તિકાયની ગતિ હેતુત્વ શક્તિની અપૂર્ણતા. શામાં ઉલ્લેખ મળે છે કે શ્રી ગૌતમ ગણધર ભગવંતે પ્રકાશના સૂર્યના કિરણના આલંબને અર્થાત્ પ્રકાશની ગતિથી અષ્ટાપદ ગમન કર્યું હતું કારણ કે તેમણે તથાવિધ લબ્ધિ પ્રાપ્ત કરી હતી અને તેમાં ક. ૭
