________________
રૂપી અને અરૂપી દ્રવ્યનું સ્વરૂપ અને કર્મપ્રકૃતિના મૂળ આઠ ભેદ ] [ ૪૭
(i) સક્રિય-અયિ (અક્ષયસ્થિતિ); સાકાર-નિરાકાર :
પુદ્ગલ અને તેના સંબંધથી સંસારી જીવ સક્રિય તત્વ છે કારણ કે તેમના પ્રદેશપિંડમાં અનેક પ્રકારની ગતિ ક્રિયા-ક્ષેત્રસ્થાનાન્તર ક્રિયા થાય છે. શ્રી ભગવતી સૂત્રમાં પુદ્ગલની ગતિક્રિયાના અનેક ભેદ–જેવા કે એયઈ, ચલઈ, ફુદઈ, ઘારઈ, કુવઈ, ઉદીરઈ આદિ જણાવ્યા છે. તે બધાને સ્પષ્ટ અર્થ મારી સમજમાં આવતે નથી પરંતુ આધુનિક વિજ્ઞાનમાં ગતિ પરિણામના મૂળભૂત ત્રણ ભેદ પ્રસિદ્ધ છે. આ ત્રણ ભેદ એટલે પરિગમન (Translation) પરિભ્રમણ (Rotation) અને પરિસ્પંદન (vibration) પુદ્ગલ દ્રવ્યમાં અર્થાત્ રૂપી દ્રવ્યમાં અનેક પ્રકારના ગતિ પરિણામે થતા હોવાથી રૂપી દ્રવ્ય સયિ છે. અવગાહન સ્થાનાન્તર પરિણમન થકી -સંકેચ વિસ્તાર સવરૂપ ક્રિયા થકી રૂપી દ્રવ્ય અનેક આકાર–સંસ્થાન ધારણ કરતા હોવાથી રૂપી સાકાર છે. આથી વિપરીત આકાશાદિ અરૂપી દ્રવ્યમાં–તેમના પ્રદેશપિંડમાં કઈ પણ પ્રકારે ગતિ–પરિણામ થતું નથી. અરૂપી દ્રવ્યની ક્ષેત્રમાં અક્ષયસ્થિતિ છે. તેમના સંસ્થાનમાં કે કદમાં કદાપિ અર્થાન્તર થતું નથી. સદાએ તેઓ પિતાના એક જ આકારમાં સ્થિત રહેતા હોવાથી તેમને નિરાકાર કહેવાય છે. તેમના પ્રદેશપિંડમાં ગતિ પરિણામ ન થતું હોવાથી અરૂપી દ્રવ્ય અક્રિય છે.
દ્રવ્યની શક્તિના બે ભેદ છે-ક્રિયાવતી શક્તિ અને ભાવવતી શક્તિ. પ્રદેશ ચલનાત્મક પરિણમન ક્રિયાવતી શક્તિ છે જે માત્ર રૂપી દ્રવ્યમાં જ પમાય છે. ગુણ ચાને ભાવમાં હાની વૃદ્ધિ સ્વરૂપ જે પરિણમન થાય છે તે દ્રવ્યની ભાવવતી શક્તિ છે અને તે રૂપી તેમજ અરૂપી બેઉ પ્રકારના દ્રવ્યમાં પમાય છે.
ગમનાગમન, પરિભ્રમણ, પરિશ્ચંદન, કંપનાદિ હર પ્રકારે પ્રદેશચાંચલ્ય સ્વરૂપમાં ક્ષેત્રસ્થાનાન્તર પરિણમન કરતા થકા સમગ્ર પુદ્ગલરાશિના પ્રત્યેક પ્રદેશે આ લેકના એકેએક પ્રદેશને અનંતાનંત વખત સ્પર્શ કરી પિતાની “સક્રિય” સંજ્ઞાને સાર્થક કરી છે. અવગાહન સ્થાનાન્તર કરતા થકા પુદ્ગલસ્કોએ અસંખ્ય આકૃતિઓ (સંસ્થાન) અનંતાનંત વખત ધારણ કરી પિતાનું અનેકાકારપણું અર્થાત્ સાકારપણું સિદ્ધ કર્યું છે. દ્રવ્યસ્થાનાન્તર કરતા થકા સમગ્ર પુદ્ગલરાશિના પ્રત્યેક પ્રદેશે અનંતાનંત વખત અપ્રદેશી જુગલદ્રવ્યસ્થાન (પરમાણુપણું), દ્વિપ્રદેશી પુદ્ગલ દ્રવ્યસ્થાન, તેમજ ત્રિપ્રદેશી, ચાર પ્રદેશી યાવત્ સંખ્યાતપ્રદેશી, અસંખ્યાતપ્રદેશી, અનંતપ્રદેશી, અનંતાનંતપ્રદેશી પુદ્ગલકવ્યસ્થાન પ્રાપ્ત કરી લીધું છે અને વળી આ રૂપી દ્રવ્યના વર્ણ, ગંધાદિ પ્રત્યેક ગુણ અર્થાત્ ભાવના જઘન્યથી લઈ ઉત્કૃષ્ટ સુધી તરતમતાએ જે અનંત ભાવસ્થાને પ્રાપ્ત થાય છે તે સર્વ સ્થાનેને અનંતાનંત વખત આ પુદ્ગલરાશિએ ભાવસ્થાનાન્તર પરિણમન કરતા થકા પ્રાપ્ત કર્યાં હાઈ પિતાનું બહુરૂપી અને બહુનામીપણું સિદ્ધ કરી “રૂપી” અને “નામી” સંજ્ઞાને સાર્થક કરી છે.
