________________
૪૮ ]
[ શ્રી જિનપ્રણીત કર્મવિજ્ઞાન આથી વિપરીત અક્રિય હોવાથી અરૂપીના પ્રદેશપિંડમાં લેશમાત્ર પણ ચંચળતાને અવકાશ જ ન હોવાથી ગમનાગમન, પરિભ્રમણ, કંપન યા પરિસ્પંદનાદિ કેઈપણ પ્રકારે ક્ષેત્રસ્થાનાન્તર સ્વરૂપ પરિણમનને અરૂપી દ્રવ્યોમાં સદંતર અભાવ છે અને તે જ કારણે આકાશમાં તેમની એકાકાર અવગાહનામાં અન્તર થતું નથી યાને કે અવગાહના-સ્થાનાન્તરસ્વરૂપ પરિણમન પણ તેમનામાં નથી. વળી અરૂપીમાં બંધભેદ પરિણામ પણ ન હોવાથી ત્યાં દ્રવ્યસ્થાનાન્તર પરિણમન પણ નથી. અરૂપીમાં તેમને અગુસ્લઘુગુણ ગુણ હાનીવૃદ્ધિસ્વરૂપ પરિણમન કરતે હોવા છતાં પણ અરૂપી દ્રવ્યના પિતાપિતાના અસાધારણ ગુણેમાં હાની વૃદ્ધિસ્વરૂપ પરિણમન નથી અર્થાત્ તે તે ગુણે સદા કાળ એક જ ભાવસ્થાનમાં રહીને વર્તે છે. આમ અરૂપી દ્રવ્યોમાં ભાવસ્થાનાન્તર સ્વરૂપ પરિણમનને પણ અભાવ પ્રાપ્ત થાય છે. (i) સમ-વિષમ, સકળવિકળ પૂર્ણ-અપૂર્ણ સમસમુચ્ચય-ક્રમ
સમુચય :
અરૂપીના પરિણમન સંબંધમાં એક જટીલ પ્રશ્ન ઉપસ્થિત થાય છે. અરૂપી દ્રવ્યમાં ક્ષેત્રસ્થાનાન્તર, અવગાહનસ્થાનાન્તર; દ્રવ્યસ્થાનાન્તર અને ભાવસ્થાનાન્તર સ્વરૂપ હરકેઈ પ્રકારના પરિણમનને અભાવ છે અર્થાત તેના સમય સમયના પરિણામમાં કોઈ પણ પ્રકારે વિસદશતા જ નથી તે તે પરિણામમાં અનેકતા જ નથી. તે એક જ પરિણામ છે, અને પરિણામેના પ્રવાહ જેવું કંઈ નથી. અરૂપી તેના એક ભાવમાં સ્થિર છે, અને સ્થિર છે તેથી શક્તિહીન છે.
- અરૂપીના પરિણમન સંબંધી આ શંકા અયોગ્ય છે. પ્રતિસમયના પરિણામમાં વિસદશતા હોવી જ જોઈએ તેવો નિયમ નથી. પ્રતિસમયના અરૂપીના પરિણામોમાં કોઈ પણ પ્રકારની વિષમતા યાને કે વિસશતા નથી તેથી તે દ્રવ્યનું પરિણામ સ્થિર છે અને તેથી અરૂપી શક્તિહીન છે તે વાત તે બાજુ પર રહી પરંતુ આ પરિણામોની સદશતા તે અરૂપીની મહાન શક્તિ છે. અરૂપી દ્રવ્ય કે તેના ગુણ યા પર્યાયને કોઈ આચ્છાદિત કરી શકતું નથી તેથી પ્રતિસમયના તેના પરિણામમાં તેની સંપૂર્ણ શક્તિ પ્રગટ જ રહે છે, તેની શક્તિને એક અંશ પણ દબાયેલે કે આવૃત રહેતું નથી. સંપૂર્ણતાના ભેદ ન હોય. અપૂર્ણતા અનેક ભેદ થાય તેથી અરૂપીના સંપૂર્ણ શક્તિવંત પ્રત્યેક પરિણામમાં વિસદશતા કઈ રીતે સંભવે? અલબત્ત ન જ સંભવે. પ્રતિસમયના તેને પરિણામમાં અરૂપીની સંપૂર્ણ શક્તિ વિરૃરિત રહેતી હોવાથી અરૂપીનું પરિણમન સકળ શક્તિવંત, સંપૂર્ણશક્તિ સહિત જ હોય છે. આથી અરૂપી સમ, સકળ અને સંપૂર્ણ તત્ત્વ છે તેના પરિણામમાં અપૂર્ણતા, વિષમતા યા વિકળતાને લેશ પણ સંભવ નથી. - આવું સદશ, અવિષમ યાને સમરૂ૫, સંપૂર્ણ અને સકળ શક્તિપૂર્વકનું પરિણમન એક સામાન્ય દીપકના દષ્ટાંતથી સમજી શકાય છે. હવાને જ્યાં બીલકુલ સંચાર નથી
