________________
રૂપી અને અરૂપી દ્રવ્યનું સ્વરૂપ અને કર્મપ્રકૃતિના મૂળ આઠ ભેદ ] [ ૫૫ થઈ શકતું નથી. આ જ કારણથી અરૂપીને અપરિણમી કહ્યો છે અને તેથી જ તેમાં કાળાંતરને અભાવ કહ્યો છે–તેમનું એક જ કાળમાં સતત નિગમન છે.
નીચે જણાવેલ ચારે પ્રકારે પરિણમન અને તેથી ચારે પ્રકારે કાળમાં નિર્ગમન માત્ર પુદ્ગલમાં જ સંભવે છે તેથી કાળના ચાર ભેદ પુદ્ગલ દ્રવ્યને લક્ષમાં રાખી કર્યા છે : યથાઃ
i) કોઈ એક પુદ્ગલ સ્કંધ છે અને જેટલા આકાશપ્રદેશને અવગાહે છે તે સ્કંધ જ્યાં સુધી તે અને તેટલા જ આકાશપ્રદેશની અવગાહનામાં સ્થિત છે ત્યાં સુધીની તે ક્ષેત્રસ્થાનમાં તેની અવસ્થિતિ તેને ક્ષેત્રસ્થાનકાળ છે અથવા તે ક્ષેત્ર વિષે તેનું તે ક્ષેત્રસ્થાનાયુ છે; અને તે સ્કંધનું ક્ષેત્રમંતરગમન થતા અથવા સંકેચવિસ્તાર સ્વરૂપ પરિણમન થકી તેની અવગાહનામાં ભેદ થતા તેને તે ક્ષેત્રસ્થાનકાળ પૂરે થઈ કાળાંતરને પ્રાપ્ત કરે છે.
(i) કેઈ એક પુગલસ્કંધ જે આકારમાં (સંસ્થાન) રહી જેટલા આકાશ પ્રદેશને અવગાહે છે તે જ આકારમાં રહીને ક્ષેત્રોતરને પ્રાપ્ત થાય કે ન થાય પરંતુ જયાં સુધી તે સ્કંધ તેટલા જ (તે જ નહિ) આકાશપ્રદેશની અવગાહનામાં સ્થિત છે ત્યાં સુધીની તે સ્કંધની તે અવગાહનાસ્થાનમાં અવસ્થિતિ તેનું અવગાહના સ્થાનાયુ અથવા અવગાહના સ્થાનકાળ છે અને સંકેચ વિસ્તાર યા સ્પંદન સ્વરૂપ પરિણમન થકી તેની અવગાહનામાં એકાદિ પ્રદેશની હાની યા વૃદ્ધિ થયે તે અવગાહનાસ્થાન કાળ પૂરે થઈ કાળાંતરને પ્રાપ્ત થાય છે.
(iii) કોઈ એક પુદ્ગલસ્કંધ છે અને જેટલા પ્રદેશને બનેલું છે તે સ્કંધ ક્ષેત્રાંતરને અથવા અવગાહનાસ્થાનાક્તરને પ્રાપ્ત થાય કે ન થાય પરંતુ જ્યાં સુધી તે સ્કંધની પ્રદેશસંખ્યામાં હાની યા વૃદ્ધિ ન થાય ત્યાં સુધીની તેની તે દ્રવ્યસ્થાનમાં અવસ્થિતિ તેવું તે દ્રવ્યસ્થાન વિષે દ્રવ્યસ્થાનાયુ અથવા દ્રવ્યસ્થાન કાળ છે, અને પુરણ–ગલન થકી તે સ્કંધમાં એકાદિ પ્રદેશની હાની યા વૃદ્ધિ થયે તે દ્રવ્યસ્થાનકાળ પૂરો થઈ કાળાંતરને પ્રાપ્ત થાય છે.
() કેઈ એક પુદ્ગલકંધના વર્ણાદિ કોઈ એક ગુણનું જેટલું ભાવપ્રમાણ છે અર્થાત્ તે ગુણમાં જેટલી સંખ્યામાં તે ગુણના અવિભાગ પ્રતિછેદ-ગુણશે રહ્યા છે તે સ્કંધમાં ઉપરોક્ત ત્રણે પ્રકારના રૂપાંતર થાય યા ન થાય પરંતુ વિવક્ષિત તે ગુણના ભાવપ્રમાણમાં એકાદિ ગુણશની હાની યા વૃદ્ધિ જ્યાં સુધી થતી નથી ત્યાં સુધી તે સ્કંધના તે ગુણની તે ભાવસ્થાનમાં અવસ્થિતિ તે સ્કંધનું તે ગુણની અપેક્ષાએ ભાવસ્થાનાયુ યા ભાવસ્થાનકાળ છે, અને વિવક્ષિત તે ગુણના ભાવ પ્રમાણમાં એકાદિ ગુણાંશની હાની યા વૃદ્ધિ થયે તે ભાવસ્થાનકાળ પૂરે થઈ કાળાંતરને પ્રાપ્ત થાય છે.
