________________
રૂપી અને અરૂપી દ્રવ્યનું સ્વરૂપ અને કર્મપ્રકૃતિના મૂળ આઠ ભેદ ] [ ૪૫
૨૩. રૂપી-અરૂપીનું અનેક પ્રકારે વિરેાધી સ્વરૂપ
રૂપી પુદ્ગલ પણ દ્રવ્ય છે અને અરૂપી આકાશાહિ પણ દ્રવ્ય છે. બેલ દ્રવ્ય હેવાથી અસ્તિત્વ, વસ્તુત્વ, દ્રવ્યત્યાદિ દ્રવ્યના સાધારણ ગુણધર્મો બેઉમાં પ્રાપ્ત થાય છે. પરંતુ રૂપી અને અરૂપીના સ્વભાવમાં તે આસમાન-જમીનનું અંતર છે. અત્રે આપણે પરસ્પરવિરોધી એવા પ્રત્યેક સ્વભાવયુગલના સ્વરૂપને કંઈક ઊંડાણથી વિચારવિમર્શ કરીશું.
(i) વ્યાબાધ-અવ્યાબાધ સ્વભાવ :
અરૂપી સ્વાધીન તત્ત્વ છે કારણ કે તેનું પરિણમન માત્ર પોતાના સ્વભાવને જ આધીન છે–સ્વાભાવિક છે. આ સ્વાભાવિક પરિણમન અન્ય થકી બાધિત થાય તે તે તે વિભાવદશાને પ્રાપ્ત કરે પરંતુ અરૂપીનું પરિણમન કદાપિ વિભાવદશા પ્રાપ્ત કરતું નથી તેથી અરૂપી અન્ય થકી બાધિત થતા નથી તેમજ અન્યને બાધક પણ બનતા નથી. એક જ ક્ષેત્રમાં રહેવા છતાં પણ અરૂપી દ્રવ્ય અન્ય કોઈપણ દ્રવ્યને બાધાકર્તા નથી, તેમજ અન્ય થકી બાધિત થતા પણ નથી. પાણીમાં તમારે (રૂપી) પગ મૂકતા જ તમારા પગને જગ્યા કરી આપવા પાણીને હટવું પડે છે કારણ કે પાણી રૂપી છે. પરંતુ તમારા પગ થકી અવગાહિત આકાશને હટવું પડતું નથી કારણ કે આકાશ અરૂપી છે. તમારો જળપ્રવેશ જળને બાધક બને છે તેમ જળ પણ તમારા પગને બાધક બને છે કારણ કે તમારા પગ જળથી ભી જાય છે અને જળની ઠંડક તમારા પગને સ્પર્શે છે–આકાશને જળની ઠંડક સ્પર્શતી નથી, આકાશ જળથી ભી જાય નહિ. આગથી ઝૂંપડું બળે પણ તે ઝૂંપડાનું અવગાહનક્ષેત્ર ન બળે. ભીંતમાં કાણું પડે પરંતુ ભીત અવગાહિતક્ષેત્રમાં ન પડે. આકાશ અરૂપી છે. તેના પ્રદેશને લેશમાત્ર પણ ચલિત કરવાની કેઈપણ દ્રવ્યમાં ક્ષમતા નથી. સિદ્ધાત્મા અરૂપી છે. સિદ્ધક્ષેત્રમાં અનંતાનંત આત્માઓ એક જ ક્ષેત્ર વિષે રહે છે પરંતુ એક બીજાને બાધક બનતા નથી, સિદ્ધક્ષેત્રમાં હજાર એટમ બોમ ફેડવામાં આવે તે પણ સિદ્ધાત્માના એક પ્રદેશમાં પણ લેશમાત્ર હલચલ થતી નથી. આવી રીતે એક જ ક્ષેત્રમાં રહેવા છતાં પણ એકબીજાથી બાધા પામવી નહિ તેમજ એક—બીજાને બાધક બનવું નહિ તે અરૂપી દ્રવ્યને અવ્યાબાધ સ્વભાવ છે. જે દ્રવ્યમાં અન્ય કઈ પણ દ્રવ્ય સાથે બદ્ધસંબંધ પ્રાપ્ત કરવાની યોગ્યતાને સદંતર અભાવ છે તે ધર્મ, અધર્મ, આકાશ અને સિદ્ધ જીવ અર્થાત્ અરૂપી દ્રવ્યો અવ્યાબાધિ છે. આથી વિપરીત પુગલ અને તેના સંબંધ થકી સંસારી જીવ અર્થાત્ રૂપી દ્રવ્યોને વ્યાબાધ સ્વભાવ છે કારણ કે અન્ય સજાતીય યા વિજાતીય બદ્ધસંબંધને પ્રાપ્ત કરી યા તે અન્ય અનેક નિમિત્તોને પ્રાપ્ત થઈ એક બીજાના સ્વાભાવિક પરિણામોને બાધક બની વૈભાવિક એક પરિણામને તેઓ પ્રાપ્ત કરે છે.
