________________
૪૪ ]
[ શ્રી જિનપ્રણીત કર્મ વિજ્ઞાન છે જેથી તે બેઉના સ્નેહગુણનું સ્વાભાવિક પરિણમન વિભાવદશાને પ્રાપ્ત કરે છે.
એક બીજા સાથે બંધ પામવાની પુગલની યોગ્યતા અનાદિકાલીન છે અને તે યેગ્યતા કદાપિ નષ્ટ નથી થતી તેથી અનંત છે. સંસારી જીવની પણ પુદ્ગલ સાથે બદ્ધ-સંબંધ પામવાની યેગ્યતા અનાદિકાલીન છે પરંતુ પુદ્ગલ સંબંધથી મુક્ત થયે જીવની આ ગ્યતા હંમેશ માટે નાશ પામે છે. કારણ કે જીવની આ યોગ્યતા સ્વાભાવિક નહતી પરંતુ પુદ્ગલ સંબંધથી પ્રાપ્ત થઈ હોવાથી વૈભાવિક હતી. આથી જ તે પુદ્ગલ સંબંધથી સંપૂર્ણપણે મુક્ત થયેલે જીવ પિતાના સ્વભાવમાં આવી જાય છે અને પછી કદાપિ તે વિભાવ દશાને પામતે નથી અર્થાત્ મુક્ત થયેલે જીવ ફરીથી સંસારમાં કદાપિ આવતું નથી.
કોઈપણ બદ્ધ અવસ્થા વિભાવ પરિણામ છે અને અબદ્ધ અવસ્થા સ્વભાવ પરિણામ છે. પુદ્ગલની પરમાણુ અવસ્થા પુદ્ગલને સ્વભાવ પરિણામ છે અને સ્કંધ પુદ્ગલને વિભાવ પરિણામ છે. તેવી જ રીતે સંસારી જીવ ચેતનાને વિભાવ પરિણામ છે અને પુદ્ગલ સંબંધથી મુક્ત થયેલે સિદ્ધ જીવ ચેતનાને સ્વભાવ પરિણામ છે. પિતાના સ્વાભાવિક પરિણામમાં રમતા બે પરમાણુઓ બદ્ધસંબંધને પ્રાપ્ત કરે છે ત્યારે તે બેઉ પરમાણુના સ્વતંત્ર વ્યક્તિત્વને તેમજ તેમના સ્વાભાવિક પરિણમનને લેપ થાય છે અને તેઓ દ્વિઅણુક સ્કંધસ્વરૂપ એક દ્રવ્યના પ્રદેશ યાને કે અવયવ બની જાય છે. જે સ્વાધીન બે હતા તે પરાધીન એકરૂપ થઈ ગયા. આ એક દ્રવ્યરૂપ બે–પ્રદેશી સ્કંધનું પરિણમન તે સ્કંધ જેના બંધથી બનેલું છે તે બેઉ પરમાણુના પરિણમનના સરવાળા સમાન હોવા છતાં પણ તે બેઉ પરમાણુથી વિલક્ષણ જ છે. આ વિલક્ષણ પરિણામ જ પુદ્ગલને વિભાવપરિણામ છે. તેવી જ રીતે જીવ અને પુગલના સંબંધથી એક સંસારી જીવ પરિણામ પ્રાપ્ત થાય છે જેમાં જીવનું ચેતનસ્વરૂપ પણ છે અને પુગલનું રૂપીપણું પણ છે છતાં પણ તે શુદ્ધ ચેતના અને શુદ્ધ પુદ્ગલથી વિલક્ષણ જ છે, અને તેથી તે જીવને વિભાવ પરિણામ છે. પુદ્ગલ પુદ્ગલને બંધથી ઉત્પન સ્કંધ સજાતીય વિભાવ પરિણામ છે જ્યારે જીવ અને પુદ્ગલના બસંબંધથી ઉત્પન સંસારી જીવ વિજાતીય વિભાવ પરિણામ છે.
અત્રે ખાસ બેંધનીય બાબત એ છે કે પરમાણુ એ પુદ્ગલને સ્વભાવ પરિણામ હોવા છતાં પણ તે પરમાણુમાં અન્ય પુદ્ગલ સાથે બદ્ધસંબંધને પ્રાપ્ત કરી વિભાવપરિણામ પામવાની યોગ્યતાને કદાપિ નાશ થતો નથી. કાળાંતરે પણ તે અન્ય પરમાણુ યા સ્કંધ સાથે બંધાઈને વિભાવદશાને અવશ્ય પ્રાપ્ત કરે છે. સ્વભાવસ્થ પરમાણુની વિભાવ પરિણામ પ્રાપ્ત કરવાની આ યોગ્યતાની અપેક્ષાએ પુદ્ગલનું પરિણમન સર્વથા વૈભાવિક કહી શકાય. આથી વિપરીત અરૂપી દ્રવ્ય કદાપિ અન્ય દ્રવ્ય સાથે બંધાતા જ ન હોવાથી અરૂપીનું પરિણમન સર્વથા સ્વાભાવિક છે.
