________________
૪૨ ]
[ શ્રી જિનપ્રણીત કર્મવિજ્ઞાન વધુ વેગ પૂર્વક છ પ્રકારે–પરંતુ સૂકમ દષ્ટિથી અનંત પ્રકારે-વૃદ્ધિ પરિણમન થાય છે. આવી જ રીતે હાની પણ છ પ્રકારે થાય છે. અત્યંત મંદ વેગે હાની તે ગુણના પરિમાણમાં અનંતમા ભાગ પ્રમાણુ હાની, તેથી ઉપર અસંખ્યાતમા ભાગ પ્રમાણુ હાની, તેથી ઉપર સંખ્યય ભાગ હાની, પછી સંખ્યગુણ હાની, અસંખ્યગુણ હાની અને છેલ્લે અનંતગુણની હાનીમાં તે ગુણનું પરિમાણ અનંતમા ભાગ પ્રમાણે જ રહે છે.
જેવી રીતે ક્ષેત્રમંતરગમન સ્વરૂપ રૂપીના પરિણમનમાં અર્થાત ગતિ પરિણમનમાં તે પરિણમનની દિશા તેમજ તે ગતિને વેગ (Velocity) અને કયારેક પ્રવેગ (Acceleration) હોય છે તેવી જ રીતે રૂપી તેમજ અરૂપી દ્રવ્યોના હર કોઈ પ્રકારના પરિણમનને પિત– પિતાના સ્થાનને યોગ્ય “દિશા,” “વેગ” અને “પ્રવેગ પણ હોય છે. આ દિશા, વેગાદિ પરિણમનના અવયવે (Factors) કહી શકાય. પદાર્થ માત્રના અગુરુલઘુગુણના પરિણમનના આ અવયનું સામૂહિક પરિણામ (Resultant) વિલક્ષણ જ હોય છે. કોઈપણ બે પરમાણુ યા બે જીવના તેમજ કોઈપણ બે સજાતીય યા વિજાતીય દ્રવ્યના અગુરુલઘુગુણના પરિણમનના આ અવયવે અને તે થકી નિમણુ થતી તે તે વ્યક્તિગત દ્રવ્યની પરિણમન “ચીલા” (Locus) વિલક્ષણ જ હોય છે. આ પ્રકારની દ્રવ્યમાત્રની પરિણમન “ચીલા”ની વિલક્ષણતા માનવા માટે નીચેના હેતુઓ છે.
(i) ગમે તેમ પરિણમન કરતા છતાં પુદ્ગલ પુદ્ગલ જ રહે છે. જીવ જીવ જ રહે છે. કોઈ પણ દ્રવ્ય ગમે તેમ પરિણમન કરવા છતાં પણ પોતાની જાતિ જાત્યંતરને પ્રાપ્ત કદાપિ ન થાય તેમજ કોઈ પણ પરમાણુ યા જીવ પિતાનું વ્યક્તિત્વ કદાપિ ગુમાવતું નથી. પરમાણુ “અ” અને “બ” ને બંધ થઈ ધ્રિપ્રદેશી કંધ પ્રાપ્ત થાય. આ રીતે પરમાણુ “અ” અને “બ” પોતાનું સ્વતંત્ર વ્યક્તિત્વ એઈ ધ્રિપ્રદેશ સ્કંધના અવયવ બની જાય છે, છતાં પણ કાળાંતરે તે છૂટા પડી પિતાનું સ્વતંત્ર વ્યક્તિત્વ પ્રાપ્ત કરી જ લે છે.
(i) દ્રવ્યના અનેક ગુણે કદાપિ છૂટા પડતા નથી. પુદ્ગલના વર્ણ, ગંધાદિ ગુણો પિતાના દ્રવ્યથી કદાપિ છૂટા પડતા નથી. તેવી જ રીતે જીવના જ્ઞાન, દર્શનાદિ ગુણે જીવથી છૂટા પડતા નથી.
આ રીતે રૂપી તેમ જ અરૂપી દ્રવ્યના અગુરુલઘુગુણની પરિણમન “ચીલા” વિલક્ષણ હોવા છતાં પણ તે અગુરુલઘુગુણના પરિણમન અનુસાર રૂપીના ચારે પ્રકારના પરિણમનમાં એક મૌલિક ભેદ છે.
બે બાદર પરિણામી રૂપી દ્રવ્યો પોતપોતાના સ્વાભાવિક વેગ અને દિશામાં ક્ષેત્રમંતર ગમન કરતા કોઈ એક કાળે એક (ટકરામણને 5) વિશેષ ક્ષેત્રસ્થાન પ્રાપ્ત કરે છે ત્યારે એક બીજા સાથે ટકરાય છે અને આ ટકરામણના કારણે બેઉ દ્રવ્યના ક્ષેત્રમંતર પરિણમનની દિશા તેમ જ વેગમાં અર્થાન્તર થાય છે. કોઈ એકના વેગમાં
