________________
રૂપી અને અરૂપી દ્રવ્યોનું સ્વરૂપ અને કર્મ પ્રકૃતિના મૂળ આઠ ભેદ ] [ ૪૧ પરિણમન સ્વાધીન છે અર્થાત્ તેમના પરિણમનમાં કાળ, નિયતિ આદિ કોઈપણ નિમિત્ત નથી પરંતુ તેમનું પરિણમન પિતાના સ્વભાવને જ આધીન છે, આથી વિપરીત રૂપી દ્રવ્યનું પરિણમન પરાધીન છે કારણ કે તેમાં કાળાદિ કારણેની નિમિત્તતા અવશ્ય હોય છે. રૂપીના પરિણમનની પરાધીનતા અને અરૂપીના પરિણમનની સ્વાધીનતામાં મૂળભૂત કારણ શું છે તે ગંભીર પ્રશ્નને આપણે વિચાર કરીએ.
દરેક દ્રવ્ય પિતાપિતાના ગુણેને આધાર છે, અથવા કહોને કે તે તે ગુણેને આત્મા એક જ દ્રવ્ય છે. દ્રવ્યના તે તે ગુણેનું સ્વાભાવિક યા વૈભાવિક પરિણમન અર્થાત કાળમાં નિર્ગમન તે જ તેના આધારભૂત દ્રવ્યની શક્તિ છે. દ્રવ્ય માત્ર પરિણમી છે તેથી પ્રત્યેક દ્રવ્ય શક્તિશાળી છે, કાર્યવંત છે. જે વસ્તુ સર્વથા અપરિણમી હતી તે તે શક્તિહીન થઈ જાય અને કઈ પણ કાર્ય કરવા અસમર્થ જ થઈ જાય. પિત–પિતાના સ્વભાવાનુસાર અર્થે ક્રિયા કરતા રહેવું તે તે દ્રવ્યનું પ્રધાન લક્ષણ છે. “અર્થ ક્રિયાકારિ સત્ ” એ શાસ્ત્રવચન છે. વધુ સ્પષ્ટતા કરતાં શા જણાવે છે કે :
यदेवार्थक्रियाकारि तदेव परमार्थतः सत् ।
यच्च नार्थक्रियाकारि तदेव परतोऽप्यसत् ॥ અર્થાત્ “જે અર્થ ક્રિયા કરનાર છે તે પરમાર્થે સત્ છે, અને જે અર્થ ક્રિયા કરનાર નથી તે પરમાથે પણ અસત છે. ટૂંકમાં જેમાં અર્થ ક્રિયાકારિત્વને અભાવ છે તેને ખરશંગવત્ અત્યંતભાવ જાણુ. વસ્તુ સ્વતઃ પરિણામી છે. તેની પરિણમનશીલતામાં કારણભૂત વસ્તુને પિતાને જ “અગુરુલઘુ” નામને ગુણ છે. વસ્તુમાત્રમાં રહેલ આ અગુરુલઘુગુણનું સ્વરૂપ કેવળીગમ્ય છે, તે છદ્મસ્થજ્ઞાનનો વિષય નથી. જન્માંધને જેમ વર્ણના સ્વરૂપનું જ્ઞાન કરાવી શકાતું નથી તેમ આપણને અગુરુલઘુગુણનું જ્ઞાન કેવળી ભગવંતે પણ કરાવી શકતા નથી. શબ્દમાં સંપૂર્ણ અર્થનું પ્રતિપાદન કરવાની શક્તિ નથી, તેમજ ક્ષાપશમિક જ્ઞાનમાં અગુરુલઘુ જેવા સૂક્ષ્મ પદાર્થોને અનુગમ કરવાની શક્તિને પણ અભાવ છે.
રૂપી તેમજ અરૂપી હરેક પદાર્થમાં તેને અગુરુલઘુ ગુણ નિરંતર પશુણ હાનિ વૃદ્ધિ સ્વરૂપ પરિણમન કરતે રહે છે. શત્રુણહાનિ-વૃદ્ધિનું સ્વરૂપ વિસ્તારથી ૨૪ મા પ્રકરણમાં આપ્યું છે. ટૂંકમાં જે કંઈપણ ગુણ યા શક્તિના જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટ પ્રમાણની. મધ્યમાં અનંત સ્થાને પ્રાપ્ત થાય તેમાં સ્થૂલદષ્ટિથી છ પ્રકારની હાની અને છ પ્રકારની વૃદ્ધિ સ્વરૂપે નિરંતર પરિણમન થાય છે. જ્યારે ગુણ યા શક્તિમાં વૃદ્ધિ થતી હોય તે કોઈક કાળે તે ગુણના પરિમાણમાં તેના અનંતમા ભાગે વૃદ્ધિ થાય, કેઈ વખત અસંખ્યાતમાં ભાગ પ્રમાણ વૃદ્ધિ થાય તેવી રીતે સંખ્યામા ભાગ પ્રમાણ વૃદ્ધિ, સંખ્યાત ગુણ વૃદ્ધિ, અસંખ્યાત ગુણ વૃદ્ધિ અને છેલ્લે અનંતગુણ વૃદ્ધિ એ રીતે ઉત્તરોત્તર વધુ ને
