________________
રૂપી અને અરૂપી દ્રવ્યનું સ્વરૂપ અને કર્મ પ્રકૃતિના મૂળ આઠ ભેદ ] [ ૩૯
અર્થાન્તરની પ્રાપ્તિ પરિણામ છે. પરંતુ સર્વથા એક જ ધર્મમાં અવસ્થાન નહિ, અથવા તે ધર્મને સર્વથા વિનાશ નહિ તેને જ બુદ્ધિમંતોએ પરિણામ કહેલ છે.” દ્રવ્યાર્થિંકાયે–એટલે કે અભેદગામી દષ્ટિથી સત્ (વસ્તુ, Being, Real, Existence) જે વિવિધ અવસ્થાઓને ધારણ કરે છે તે વિવિધ અવસ્થાઓ પરિણામ છે અને પર્યાયાર્થિકન–ભેદગામી દૃષ્ટિથી–પૂર્વવતી પર્યાયને નાશ અને ઉત્તરવતી પર્યાયની ઉત્પત્તિ તે પરિણામ છે. એક પર્યાયથી પર્યાયાન્તરની પ્રાપ્તિ સ્વરૂપ જે રૂપ-રૂપાંતર ગમન સ્વરૂપની ક્રિયા વસ્તુમાં નિરંતર ચાલે છે તે ક્રિયા પરિણમન છે. પ્રત્યેક પર્યાય યા વર્તમાન અવસ્થા પરિણામ છે અને આ રીતે પરિણમન કરતા થકા ભિન્ન ભિન્ન અવસ્થાઓની પ્રાપ્તિ જેમાં થાય છે તે, અથવા તે ભિન્ન ભિન્ન અવસ્થાઓ જેની થાય છે તે અથવા તે ભિન્ન ભિન્ન અવસ્થાઓમાં-પરિણામમાં જે અનુગત છે તે નિત્ય વસ્તુ પરિણમી છે. દ્રવ્ય પરિણામી છે. પર્યાય તેનું પરિણામ છે. પર્યાયાન્તર પરિણમન છે. અત્રે શંકા થાય છે કે પર્યાય અને પરિણામ શું એક જ પદાર્થ છે? સમાધાનમાં કહેવાનું કે આ બેમાં બહુ જ સૂક્ષ્મ ભેદ છે. પ્રયત્નથી અથવા સ્વભાવથી અથવા ઉભયથી દ્રામાં જે નવા-જૂનાપણું ઉત્પન્ન થાય છે તે પરિણમનને પરિણામ કહેવાય છે અને એ દ્રવ્યોમાં જે જૂનાપણું મટીને નવાપણું અને નવાપણું મટીને જૂનાપણું થવારૂપ પરાવૃત્તિ તે પર્યાય કહેવાય છે.
આગળ જતાં શ્રી પ્રજ્ઞાપનામાં જીવ પરિણામ અને અજીવ પરિણામ એવા પરિણામના બે ભેદ કર્યા છે. અજીવ પરિણામના ૧૦ ભેદમાં_બંધ, ગતિ, સંસ્થાન, ભેદ, વર્ણ, ગંધ, રસ, સ્પર્શ, અગુરુલઘુ અને શબ્દ–માત્ર પુદ્ગલના જ પરિણામે ગણાવ્યા છે. પરંતુ આકાશાદિ અરૂપી અજીવના પરિણામે ગણાવ્યા જ નથી. આથી પ્રશ્ન થાય છે કે શું અજીવ દ્રવ્યમાં માત્ર પુદ્ગલને જ પરિણામ છે? અરૂપીને કઈ પરિણામ નથી? ના, માત્ર રૂપીને જ પરિણામ છે અને અરૂપીને નથી તેમ નથી. પરંતુ અરૂપીના પરિણામે એકરૂપ છે, તેમાં અર્થાન્તર થતું નથી. અરૂપી દ્રવ્યો તે પિતાના સ્વાભાવિક એક પરિણામમાં અવસ્થિત રહીને પરિણમન કરતા રહેતા હોવાથી ઉપરોક્ત પ્રજ્ઞાપનાની વ્યાખ્યા મુજબ અરૂપી દ્રવ્યે અપરિણામી ઠરે છે, અને આથી નવતત્વમાં પણ આકાશાદિ અરૂપી દ્રવ્યને અપરિણામી કહ્યા છે પરંતુ સર્વથા પરિણામ રહિતતા તે કઈ પણ પદાર્થ માટે ઈષ્ટ નથી. વળી જ્ઞાનીઓએ તે વસ્તુમાત્રને પરિણામી નિત્ય કહી છે. અરૂપી દ્રવ્યોમાં પણ પરિણમન છે પરંતુ તે પરિણમન સ્વાભાવિક અર્થાત્ સ્વાધીન છે, તે પરિણમનમાં અન્યની નિમિત્તતા નથી. અને તેથી સર્વ પરિણામે સદશ છે, તેમાં આપણું જ્ઞાનમાં આવે તેવી લેશમાત્ર પણ વિસદશતા નથી. તેના પ્રત્યેક સમયવર્તી પરિણામે એકરૂપ છે. અરૂપીના સ્વાભાવિક અને રૂપીના વૈભાવિક પરિણમનનું સ્વરૂપ આગળના ફકરામાં વિચારશું. વસ્તુમાત્રને પરિણામ છે તે ભાવને જણાવતા તત્વાર્થ
