________________
રૂપી અને અરૂપી દ્રવ્યોનું સ્વરૂપ અને કર્મ કૃતિના
મૂળ આઠ ભેદ
[ ૩ ]
૨૦. સમગ્ર દ્રવ્યરાશિનું રૂપી અરૂપીમાં વિભાજન:
શ્રી કેવળી ભગવંતેએ સમગ્ર દ્રવ્યરાશિને રૂપી અને અરૂપી એવા બે ભેદોમાં સમાવેશ કર્યો છે. આ વિશ્લેષણથી અન્ય સર્વ દ્રવ્યથી પુદ્ગલાસ્તિકાયને વ્યવચ્છેદ થાય છે. કારણ કે મૂળભૂત રીતે જોઈએ તે માત્ર પુદ્ગલાસ્તિકાય જ રૂપી છે જ્યારે શેષ આકાશાસ્તિકાય, ધર્માસ્તિકાય, અધમસ્તિકાય તેમજ જીવાસ્તિકાય અરૂપી છે. નવતત્વપ્રકરણમાં જીવને રૂપી કહ્યો છે તે સંસારી જીવની અપેક્ષાએ કહ્યો છે. અનાદિ કાળથી જીવ પુદ્ગલ સાથે બંધાયેલું હોવાથી પુદ્ગલનું રૂપીપણું તેને પ્રાપ્ત થયું છે. પુદ્ગલના સંબંધથી પ્રાપ્ત થયું હોવાથી અને તે સંબંધના નાશ પછી જીવના રૂપીપણાને સર્વથા નાશ થતું હોવાથી રૂપીપણું જીવને ઉપજીવી ગુણ છે. આથી ભવ્ય જીવનું રૂપીપણું કાળથી અનાદિ સાંત અને અભિવ્ય તથા જાતિભવ્યનું અનાદિ અનંત ભાગે પ્રાપ્ત થાય છે, જ્યારે ભવ્ય જીવનું અરૂપી સ્વરૂપ સાદિ અનંત છે.
જીવ મૂળભૂત રીતે આકાશાદિ જેમ અરૂપીની જાતને પદાર્થ છે, પરંતુ તેને પિતાના તે અસલી સ્વરૂપનું ભાન નથી. અનાદિકાળથી પુદ્ગલસંબંધથી પિતાના
સ્વાભાવિક સ્વરૂપથી વિપરીત રૂપીની જે ભાત તેના પર પડી ગઈ છે તેને જ તે પિતાની જાત માની બેઠો છે. તેને ભાન નથી કે આ રૂપીની ભાત નીચે દબાયેલું પિતાનું અસલી અરૂપી સ્વરૂપ કેવું છે. જીવને પિતાના આ અસલી સ્વરૂપની સહેજ ઝાંખી પણ જે થઈ જાય તે પિતાના તે સ્વરૂપની પ્રાપ્તિ માટે તમન્ના જાગૃત ન થાય તે જ આશ્ચર્ય લાગે. આથી આપણા અસલી અરૂપી સ્વરૂપની—આપણા સિદ્ધસ્વરૂપની ઝાંખી કરવા અને કર્મના સંબંધથી તે સ્વરૂપના જે બેહાલ થયા છે તે હૃદયંગમ કરવા રૂપી અને અરૂપી પદાર્થોના વિલક્ષણ સ્વરૂપને ઊંડાણથી વિચાર-વિમર્શ કરવાની અત્યંત આવશ્યકતા છે.
૧૯. રૂપી-અરૂપીને લક્ષ્યાર્થી : વ્યવહારમાં “રૂપ” વર્ણના અર્થમાં રૂઢ થયેલ શબ્દ છે, અને પ્રાયઃ તેથી જ “વર્ણ, ગંધ, રસ અને સ્પર્શ આ ચાર ગુણ જેમાં છે તે પુદ્ગલાસ્તિકાય રૂપી કહેવાય” રૂપીનું આ લક્ષણ રૂઢ થઈ ગયું છે. આ
