________________
૩૮ ]
[ શ્રી જિનપ્રણીત કર્મવિજ્ઞાન લક્ષણ છેટું છે તેમ કહેવાને આશય નથી. પરંતુ રૂપ અરૂપીને લક્ષ્યાર્થી બીજે જ છે. અરૂપી એટલે રૂપરહિત તે ન જ કહેવાય કારણ કે પિતાના રૂપ યાને કે સ્વરૂપ રહિત તે કઈ દ્રવ્ય હેઈ જ ન શકે. વર્ણ, ગંધાદિ જેમ પુદ્ગલનું રૂપ છે તેમ ચેતના એ જીવનું રૂપ અર્થાત્ સ્વરૂપ છે. રૂપ, સ્વભાવ, પ્રકૃતિ, શક્તિ, વિશેષ ધર્મ, ગુણ, શીલ, આકૃતિ આદિ એક જ અર્થના પર્યાયવાચી નામ છે.
જેમ અપરિણમીને અર્થ પરિણામ રહિત નથી પરંતુ જે સર્વ એક પરિણામમાં અવસ્થિત છે તે અપરિણામી કહેવાય છે અને વળી જેમ અપ્રદેશને અર્થ એકપ્રદેશી છે અને નિરાકારને અર્થે એકાકાર અર્થાત્ આકારાન્તર રહિતતા છે તેવી જ રીતે રૂપીઅરૂપીને અર્થ ઘટાવા જોઈએ. યથા –
જે અનેક રૂપને ધારણ કરે છે, જે પદાર્થ પિતાનું રૂપ હંમેશા બદલ્યા કરે છે, એક રૂપ ત્યજી અન્ય રૂપ ધારણ કરે છે, અને વળી તે બીજુ રૂપ ત્યજી ત્રીજું રૂપ ધારણ કરે છે અને આવી જ રીતે પિતાના વર્તમાન રૂપને ત્યાગ કરી નિરંતર નવીન નવીન રૂપ ધારણ કરતું રહે છે, જે પિતાના એક રૂપમાં સ્થિર ન રહેતા કાચંડાની જેમ પિતાને “રંગ” બદલ્યા કરે છે તેને અર્થાત્ રૂપ-રૂપાંતર ભાવને જે નિરંતર પ્રાપ્ત કરતે રહે છે તે “રૂપીછે. આથી વિપરીત જે પિતાના એક રૂપમાં હંમેશા કાયમ રહે છે, રૂપ-રૂપાંતર ગમન નથી કરતે, ધ્રુવના તારાની જેમ પોતાના નિયત એક સ્થાનમાં અને એક ભાવમાં સ્થિર રહે છે તે “અરૂપી” છે. અરૂપી એકરૂપ છે. રૂપી અનેક રૂપ છે. રૂપી બહરૂપી છે. રૂપ-રૂપાંતર પરિણમનની મર્યાદા છે કે દ્રવ્ય પિતાની જાતિ અને પિતાનું વ્યક્તિત્વ કદાપિ ગુમાવતું નથી. ગમે તેટલી ભિન્ન ભિન્ન રૂપને ધારણ કરવા છતાં પણ પુદ્ગલ પુદ્ગલ જ રહે છે, જીવ જીવ જ રહે છે. પુદ્ગલ જીવન થાય, જીવ પુદ્ગલ ન થાય. વળી પરમાણુ “અ” પરમાણુ “બ” ન બને અને પરમાણુ
અ” અને “બ” સ્કંધ બની એકરૂપ થઈ જાય પરંતુ સદાકાળ માટે એકરૂપ રહે નહિ. કાળાંતરે પણ તે પરમાણુઓ એક બીજાથી દબાઈ ગયેલું પિતાનું સ્વતંત્ર વ્યક્તિત્વ પ્રાપ્ત કરી જ લે છે. આટલી મર્યાદામાં રહીને રૂપી દ્રવ્યો અનંત રૂપને પ્રાપ્ત કરતા થકા કાળમાં નિર્ગમન કરતા રહે છે.
વળી જ્યારે રૂપ-રૂપાંતરને પ્રાપ્ત કરે છે. ત્યારે નામ નામાંતરને પ્રાપ્ત કરે છે. આથી રૂપી છે તે નામી છે જ્યારે અરૂપી રૂપાંતરને પ્રાપ્ત નથી કરતા તેથી તે નામાંતરને પણ પ્રાપ્ત નથી કરતા તેથી તે એક નામ છે અને જે એકનામ છે તે અનામી છે. આથી રૂપી છે તે નામી છે અને અરૂપી અનામી છે. ૨૧. પરિણામી-અપરિણામી :
શ્રી પ્રજ્ઞાપના સૂત્રના પરિણામ પત્રમાં પરિણામની વ્યાખ્યા આ રીતે કરી છે.
