________________
૪૦ ]
[ શ્રી જિનપ્રણીત કર્મવિજ્ઞાન ભાષ્યમાં પરિણામનું લક્ષણ આ રીતે કર્યું છે. “ધર્માદિ દ્રવ્ય (સર્વ દ્રવ્ય) અને તેમના ગુણેને જે સ્વભાવ અર્થાત્ તે ગુણનું જે સ્વતત્વ છે તે પરિણામ છે”. ભાષ્યના આ લક્ષણથી સિદ્ધ થાય છે કે પ્રત્યેક દ્રવ્યને પરિણામ છે અને તેથી દ્રવ્ય માત્ર નિશ્ચયથી પરિણામી પણ છે. પરંતુ વ્યવહારથી જેના પરિણામે એક રૂપ–સદશ છે તે અપરિણમી છે અને જેના પરિણામે વિસદશ છે તે પરિણમી છે. અજીવ પરિણામના જે દસ ભેદ પ્રજ્ઞાપનામાં કહ્યા છે તે સર્વને નિખ ચાર પ્રકારના પુદ્ગલ પરિણમનમાં સમાવેશ થઈ શકે છે. ટૂંકમાં રૂપ-રૂપાંતર સ્વરૂપ પુદ્ગલ પરિણમનના નિમ્ન ચાર ભેદ છે. | (i) એક ક્ષેત્રસ્થાનમાં (Location) ત્યજી અન્ય ક્ષેત્રસ્થાનની પ્રાપ્તિ તે ક્ષેત્રસ્થાનાન્તર યા ટૂંકમાં ક્ષેત્રમંતર છે. અજીવના ગતિ પરિણમનને ક્ષેત્રમંતરમાં સમાવેશ થાય છે.
- (i) સંકોચ-વિસ્તાર સ્વરૂપ પરિણમન થકી એક અવગાહનાસ્થાન (કદ અને સંસ્થાન) ત્યજી અન્ય અવગાહનના સ્થાનની પ્રાપ્તિને અવગાહનાસ્થાનાન્તર કહેવાય છે, ટૂંકમાં અવગાહનાન્સર પણ કહી શકાય. અવગાહનાક્તરમાં ક્ષેત્રમંતર ગર્ભિત છે, પરંતુ ક્ષેત્રમંતરમાં અવગાહનાતરને નિયમ નથી. અજીવનું સંસ્થાન પરિણમન આ ભેદમાં આવે છે.
(iii) પુરણ ગલન ક્રિયા થકી પુદ્ગલના સ્કંધ-પ્રદેશની હાની યા વૃદ્ધિ થતા એક દ્રવ્યસ્થાનથી અન્ય દ્રવ્યસ્થાનની પ્રાપ્તિ દ્રવ્યસ્થાનાન્તર છે. અજીવના ભેદ અને બંધ પરિણમન દ્રવ્યસ્થાનાન્તર છે.
(iv) વર્ણાદિ ગુણેના ગુણશેની હાનિ યા વૃદ્ધિ-કઈ એક ગુણનું એક ભાવસ્થાન ત્યજી અન્ય હીન યા અધિક ભાવસ્થાનને પામવું તે ભાવસ્થાનાન્તર છે; અને તે તે ગુણોનું અન્ય સજાતીય ગુણેમાં પરાવર્તન તે ભાવાન્તર છે. લાલનું પીળું થવું તે ભાવાન્તર અને અ૫ લાલાશનું અધિક લાલાંશરૂપે પરિણમનભાવસ્થાનાન્તર છે. અજીવના વર્ણ, ગંધ, રસ, સ્પર્શ, અગુરુલઘુ અને શબ્દપરિણામને ભાવાન્તર યા ભાવસ્થાનાન્તરમાં સમાવેશ થાય છે.
સ્થૂલ પુદ્ગલનું સૂક્ષમ રૂપે, સૂમ પુદ્ગલનું સ્થૂલ રૂપે; અગુરુલઘુનું ગુરુલઘુરૂપે, ગુરુલઘુનું અગુરુલઘુરૂપે; એક વર્ણનું વર્ણાન્તર રૂપે ઈત્યાદિ ભાવની પરાવૃત્તિરૂપ પરિણમન ભાવાન્તર છે, જ્યારે કોઈ એક ગુણમાં તરતમતારૂપ ભિન્ન ભિન્ન ભાવસ્થાની પ્રાપ્તિ તે ભાવસ્થાનાન્તર છે. જે રૂપી છે તે પરિણામી છે, જે અરૂપી છે તે અપરિણામી છે. રૂપીનું પરિણમન વૈભાવિક છે, અરૂપીનું સ્વાભાવિક છે. આ બેઉ પ્રકારના પરિણમનના સ્વરૂપને વિચાર કરીએ.
૨૨. સ્વભાવપરિણામ-વિભાવપરિણામ આપણે પહેલા પ્રકરણના પરિશિષ્ટ-દમાં જોઈ ગયા છીએ કે અરૂપ દ્રવ્યનું
