________________
૨૬ ]
[ શ્રી જિનપ્રણીત કર્મ વિજ્ઞાન અનાભિગ્રહિક મિથ્યાત્વ: આ મિથ્યાત્વના વશથી “બધા જ ધર્મો સાચા છે, કઈ ખરાબ નથી”, એ પ્રમાણે સાચા-ખેટાની પરીક્ષા કર્યા વિના કાચ અને મણિમાં ભેદ નહીં સમજનારની જેમ કંઈક “માધ્યસ્થ” બુદ્ધિ ધારણ કરે છે. બાહ્ય આચારની કેટલીક સમાનતાને જોઈને સર્વ ધર્મો એકરૂપ છે તેમ અનાભિગ્રહિક મિથ્યાષ્ટિની
માધ્યસ્થ” બુદ્ધિ કહે છે. સર્વ ધર્મોના આચારમાં વિધિ-નિષેધોની જેમ કેટલીક સમાનતા દેખાય છે, તેમ અસમાનતા પણ પાર વિનાની છે. ભક્ષ્યાભઢ્ય, પિયાપેય, કે કૃત્યાકૃત્યના વિભાગે બધે જ સરખા છે તેમ કહેવું અયથાર્થ છે. તેવી જ રીતે હિંસા, અહિંસા કે સત્યાસત્યના વિધિ, નિષેધ, ઉત્સર્ગ, અપવાદો બધે જ સમાન છે–એ માન્યતા સર્વદર્શનેના અભ્યાસનું જ ફળ છે. આથી સર્વ દર્શને સરખાં છે. તેમના પ્રણેતાઓ વચ્ચે પણ કોઈ ભેદ નથી. એમ કહેવું તે માધ્યસ્થતા નહિ પણ મૂઢતા છે. તત્તાતત્વમાં અભેદબુદ્ધિ અનભિગ્રહિક મિથ્યાત્વમાં કારણ છે.
આભિનિવેશિક મિથ્યાત્વ : વીતરાગ પ્રણીત શ્રતના પ્રખર વિદ્વાન, બુદ્ધિશાળી મહાત્માઓ પણ ઘણી વાર મેહરાજાના ઝપાટામાં કેવી રીતે આવી જાય છે તે મેહપ્રપંચ પણ ન કળાય તે છે. પિતાના જ્ઞાનને અને બુદ્ધિને મદ આવા વિદ્વાનને ઘેરી લે છે. પિતાના જ્ઞાનની આવગી પ્રતિભા પાડી પિતાને ઘમંડ પિષવા અથવા પિતાને પંથ યા સંપ્રદાય સ્થાપવા સર્વ કહેલા તત્વને પણ ખોટું કહેવારૂપ અભિનિવેશમાં ઉસૂત્ર પ્રરૂપણ કરે છે. ઘણી વાર એકાંત આગ્રહની પક્કડ તેમના પર એવી તે સજ્જડ ભીડાઈ જાય છે કે ગમે તેટલું સમજાવવા છતાં પણ પિતાનું ઘમંડ તેમને સત્યતાને સ્વીકારવા દેતું નથી. તત્વાર્થમાં અશ્રદ્ધાન સ્વરૂપ આ મિથ્યાત્વને આભિનિવેશિક મિથ્યાત્વ કહેવાય છે. ગેસ્ટામાહિલાદિ નિહ્મને આવું મિથ્યાત્વ હતું. સર્વ મિથ્યાત્વમાં આ મિથ્યાત્વ ઘણું જ ભયંકર છે.
સાંશયિક મિથ્યાત્વ : આ મિથ્યાત્વના વશથી સર્વજ્ઞ અરિહંતે કહેલા તત્વ પ્રતિ ઘણીવાર શંકા ઉત્પન્ન થયા કરે છે. પ્રત્યક્ષથી જે નથી અનુભવાતા તેવા સ્વર્ગ, નરક, કેવળજ્ઞાન, મેક્ષ ઈત્યાદિ પદાર્થોના સ્વરૂપ પ્રતિ શંકા ઉત્પન્ન થાય છે. આમાં કારણ બુદ્ધિની અપરિપક્વતા છે અને કેઈક વખત કુગુરુ આદિને સંગ વા અતિ પ્રસંગ પણ સાંશયિક મિથ્યાત્વમાં નિમિત્ત બને છે. સંશયાત્મ અધ્યાત્મમાર્ગમાં પ્રગતિ નથી કરી શકતે. | (ii) અવિરતિનું સ્વરૂપ કર્મબંધને બીજે હેતુ અવિરતિ છે. અવિરતિ એટલે અસંયમ. તેના બે ભેદ છે. (૧) ઈન્દ્રિય-અસંયમ (૨) પ્રાણ-અસંયમ, સ્પર્શ, રસ, વર્ણ, ગંધ, અને ધ્વનિ યાને કે શબ્દ આ પાંચ ઈન્દ્રિયના વિષયે તેમજ પ્રશંસા, માન, અપમાન આદિ મનના વિષયે પ્રતિ ઈચ્છાનિષ્ઠ બુદ્ધિ થવાથી ઈષ્ટ વિષયે પ્રતિ અભિમુખપણું અને અનિષ્ટ વિષયમાં વિમુખતા સ્વરૂપ મહને પરિણામ એ ઈન્દ્રિયા
