________________
કર્મનું સ્વરૂપ ]
[ ૩૩ શક્તિવાળા કર્મષ્ઠાબેને દર્શનાવરણીય કર્મ કહેવાય છે. પૂર્ણનન્દ સ્વભાવ જીવને સુખી ને દુઃખી કરવાની પ્રકૃતિ વેદનીયકર્મની છે. જીવના શ્રદ્ધાનગુણુને વિકૃત કરનાર પ્રકૃતિ મિથ્યાત્વ મેહનીય છે અને તેનું ચારિત્ર કલુષિત કરવાવાળા કર્મકાને ચારિત્રમેહનીય કર્મ કહેવાય છે. સંસારમાં વિવિધ ગતિ, જાતિ આદિમાં લઈ અનેક નામ અને રૂપ અર્પણ કરનાર નામકર્મ છે અને તે તે ભવમાં જીવને જકડી રાખવે તે આયુષ્યકર્મને સ્વભાવ છે. જીવની અનેક પ્રકારની શક્તિ અંતરિત કરનાર અંતરાય કર્મ છે અને ઉચ્ચનીચ કુળની પ્રાપ્તિ કરાવનાર ગોત્રકર્મ છે. આવી રીતે મૂળભૂત આઠ સ્વભાવવાળું કર્મ હોય છે. અથવા કર્મપ્રકૃતિના આઠ મૂળ ભેદ છે. આ આઠ પ્રકૃતિના પેટા ભેદ ૧૪૮ થાય છે, પરંતુ સૂમ દષ્ટિથી જોતાં તેના અસંખ્ય ભેદો છે.
(ii) સ્થિતિબંધ : મન, વચન અને કાયાની પ્રવૃત્તિની સાથે સાથે આત્માની સાથે જે પૌગલિક કર્મસંબંધને પ્રાપ્ત થાય છે તે કર્મની આત્માની સાથે સંબંધિત થઈને રહેવાની કાળમર્યાદાને તે કર્મને સ્થિતિબંધ કહેવાય છે. જેમ બાળક જન્મે છે ત્યારે તેની સાથે તેના તે ભાવમાં રહેવાની સ્થિતિરૂપ આયુષ્ય સાથે જ લઈને આવે છે, તેવી જ રીતે જ્યારે કામણવર્ગણું કર્મરૂપે આત્મા સાથે સંબંધિત થાય છે ત્યારે તેને આત્મા સાથે રહેવાને કાળ અર્થાત્ તેની સ્થિતિ પણ નિર્ણત થઈ જાય છે. વીતરાગ જીવની ત્રિવિધ ગક્રિયા કષાય રહિત હોઈ તે કર્મ આત્માના પ્રદેશને સ્પર્શ માત્ર કરી ખરી પડે છે કારણ કે આત્મપ્રદેશ સાથે ચીટકીને રહેવા માટે જોઈતી કષાયરૂપી ચીકાશ વિતરાગમાં નથી. પરંતુ સકષાય જીવની યુગપ્રવૃત્તિ થકી જે કામણુસ્ક ધ બંધાઈ કર્મરૂપે પરિણમે છે તે કર્મની આત્મા સાથે રહેવાની ન્યૂનાધિક કાળમર્યાદા અર્થાત્ સ્થિતિબંધ તે જીવના કાષાયિક પરિણામની તરતમતા પર આધાર રાખે છે. તીવ્ર કષાયે મેટો અને મંદ કષાયે નાને સ્થિતિબંધ કરાવે છે. કાષાયિક જીવને કેઈ પણ સ્થિતિબંધ અંતમુહૂર્તથી ઓછો નથી હેતે અને ૭૦ કોડાકોડી સાગરોપમથી અધિક નથી હોતે. (અસંખ્યાત વર્ષે મળી એક સાગરોપમ થાય છે. આ કાળમાનનું વિશેષ સ્વરૂ૫ ૨૦ મા પ્રકરણમાં આપ્યું છે.) કર્મ બંધાયા બાદ તુરત જ ઉદયમાં નથી આવતું અર્થાત્ તેનું ફળ તુરત પ્રાપ્ત થતું નથી પરંતુ નિશ્ચિતકાળ વાતે કર્મ તેનું ફળ આપવાની શરૂઆત કરે છે. જેટલા કાળ સુધી કર્મ ફળ આપ્યા વિના આત્મા સાથે સુષુપ્ત અવસ્થામાં પડી રહે છે તે કાળને તે કર્મને અબાધાકાળ કહેવાય છે, કારણ કે તેટલા કાળ સુધી તે કર્મ જીવને શુભ કે અશુભ બાધા કરતું નથી. અબાધાકાળ વીતે પણ બંધાયેલા સર્વ કર્મjજને એક સાથે ઉદય નથી થતું પરંતુ પ્રતિસમય એક નિશ્ચિત પ્રમાણનું કર્મળ વેરાઈને અર્થાત્ ઉદય થઈને નિજરે છે, એટલે કે આત્મપ્રદેશથી છૂટું પડે છે. અબાધાકાળ
