________________
કર્મનું સ્વરૂપ ]
[ ૩૧ કઈ ગલ્ય ઇત્યાદિ અશુદ્ધ જળના અનેક નામ પ્રાપ્ત થાય છે. આવી જ રીતે શુદ્ધ જીવ, અને અશુદ્ધ જીવ એવા જીવના બે ભેદ પ્રાપ્ત થાય છે. શુદ્ધ જીવ એટલે માત્ર જીવ. અન્ય વિજાતીય પદાર્થના સંશ્લેષ સંબંધ વિનાને જીવ પદાર્થ શુદ્ધ જીવ છે. શુદ્ધ છે તેથી તેને એક જ પ્રકાર છે. અનંત સિદ્ધ જીવે શુદ્ધ જીવે છે. તેમના કેઈપણ ગુણમાં સહેજ પણ ન્યૂનાધિકતા પ્રાપ્ત ન થાય. પરંતુ સંસારી જીવ અશુદ્ધ છે તેથી જ તે તેના અનેક રૂપ યા ભેદ પ્રાપ્ત થાય છે. નર, નારક, કીડી, કુંજર ઇત્યાદિ અનેક પ્રકારના અશુદ્ધ જ હોય છે. આ અશુદ્ધતામાં વિજાતીય એટલે કે જીવ સિવાય અન્ય કઈ પદાર્થની નિમિત્તતા માનવી જ પડે છે. જળ જળથી અશુદ્ધ થાય નહિ, તેમ જીવ પણ પિતે પિતાથી અશુદ્ધ કેમ થાય? જળની અશુદ્ધતામાં અન્ય પદાર્થ કારણ છે, તેમ જીવની અશુદ્ધ અવસ્થા માટે જીવથી અન્ય વિજાતીય પદાર્થની નિમિત્તતા સ્વીકારવી જ રહી. જીવથી અન્ય પદાર્થો ચાર છે. આકાશ, ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય અને પુદ્ગલ. આમાં પ્રથમના ત્રણ પદાર્થો નિષ્ક્રિય છે. તેઓ એક-બીજા સાથે કે જીવ સાથે બદ્ધસંબંધ કરવાને સમર્થ નથી. તેઓ સદાએ તેમના એક શુદ્ધ સ્વરૂપમાં જ રહે છે. આથી બાકી રહ્યો પુદ્ગલ જે અનેક રૂપ ધારણ કરવાવાળે સક્રિય પદાર્થ છે. અને તેથી તે જ પદાર્થ જીવની અશુદ્ધતામાં નિમિત્ત બની શકે છે. શુદ્ધ જીવ એટલે પિતાના સ્વાભાવિક પરિણામમાં રમણ કરતે જીવ. સિદ્ધાત્મા પિતાના સ્વાભાવિક પરિણામમાં રમણ કરે છે તેથી તેમના પરિણમનમાં અન્ય કેઈ પણ પદાર્થની નિમિત્તતા નથી. સંસારી જીવ અનેક પ્રકારના વૈભાવિક પરિણામમાં સંસરણ કરે છે. વૈભાવિક પરિણામો માટે સ્વથી ભિન્ન સક્રિય પદાર્થની નિમિત્તતા અવશ્ય જોઈએ. સંસારી જીવની વૈભાવિક પરિણતિમાં પૌગલિક કર્મ અને કર્મ વર્ગણાના છે આ નિમિત્તતા પૂરી પાડે છે.
પ્ર. ૨ જીવને અનાદિકાળથી જ કર્મથી લેપાયેલે માનશે તે કર્મબંધ નિષ્કારણ પ્રાપ્ત થાય છે. અર્થાત જીવની તે અનાદિકાલીન અવસ્થા સ્વાભાવિક જ પ્રાપ્ત થાય છે. આવી રીતે નિષ્કારણ અવસ્થા અનાદિની છે તે તેવી અવસ્થાને અંત પણ કેમ આવે? એટલે કે જેની બદ્ધ અવસ્થાનું કેઈ કારણ નથી તે તે જીવની કર્મથી મુક્તિ પણ થઈ શકે છે તે કેમ મનાય ?
સમાધાન-૨ કર્મબંધની પરંપરા તે અનાદિકાલીન જ છે તેમાં શંકા નથી. પરંતુ વ્યક્તિગત કોઈપણ એક કર્મ જીવ સાથે અનાદિકાળના સંબંધવાળું નથી. અર્થાત્ તે કર્મબંધ સાદિ છે. આજે જે કર્મ જીવ સાથે બંધાયેલું પડયું છે તે કંઈ અનાદિકાળથી જીવ સાથે સંબંધવાળું નથી. તે કર્મ વધુમાં વધુ તે ૭૦ કડાકોડી સાગરોપમ પૂર્વ બંધાયેલું હોઈ શકે. ટૂંકમાં બંધાયેલાં કર્મો સાદિ છે. અનાદિ નહિ, પરંતુ કર્મબંધની કરંપરાને અનાદે નહિ સાદિ માનીએ તે પહેલાં જીવ શુદ્ધ હતા અને પછી કર્મથી બંધાયે છે તેમ માનવું પડે. પરંતુ આમ માનીએ તે તે કર્મબંધ જ નિર્દેતુક બની જતા
