________________
[ શ્રી જિનપ્રણીત કર્મવિજ્ઞાન મુક્ત જીવને પણ ફરી સંસારની પ્રાપ્તિ થાય અને મોક્ષ પુરુષાર્થ જ વ્યર્થ બને, પરંતુ જ્ઞાનીઓએ આવું ભાખ્યું નથી. ખાણમાંથી નીકળતું સુવર્ણ તેને શુદ્ધ સ્વરૂપમાં કદી જ ઉપલબ્ધ થતું નથી, તેવી જ રીતે જીવ અનાદિકાળથી અશુદ્ધ અવસ્થામાં જ રહ્યો હોવાથી અશુદ્ધ જ પ્રાપ્ત થાય છે. પરંતુ જેવી રીતે સુવર્ણ અને ઉપલને (માટીને) ચિરકાલીન સંબંધ તથાવિધ તાપાદિ સામગ્રી પ્રાપ્ત થયે નષ્ટ થતાં સુવર્ણ શુદ્ધ સુવર્ણ પ્રાપ્ત થઈ શકે છે તેવી જ રીતે તપ-ધ્યાનાદિ સામગ્રી થકી ભવપરિપાકે જીવ અને કર્મને અનાદિકાલીન સંબંધ પણ નષ્ટ થઈ આત્મા તેનું શુદ્ધ સ્વરૂપે પ્રાપ્ત કરી શકે છે. જીવમાત્રનું અંતિમ ધ્યેય પિતાના શુદ્ધ સ્વરૂપની પ્રાપ્તિ જ છે કારણ શુદ્ધ સ્વરૂપ જ પરમાનન્દરૂપ છે.
- પ્ર. ૩ જડ એવું નિશ્ચેતન પૌગલિક કર્મ ચૈતન્યસ્વરૂપ એવા આત્માને ઉપઘાત કેમ કરી શકે? અર્થાત્ જડ પદાર્થ ચેતન પદાર્થ પર અસર કેમ કરી શકે ?
સમાધાન ૩ : અનુભવગોચર પદાર્થમાં તર્ક ન હોય. ડાહ્યા માણસની મતિ પણ જડ એવા મદ્યાદિ પદાર્થને પાન વડે ઉપઘાત પામે છે. તે પ્રત્યક્ષ છે. અશાતાથી પીડાતું ચેતન છવદ્રવ્ય જડ એવી પૌદ્ગલિક ઔષધિના પાન વડે સાતા પામે છે તે પ્રત્યક્ષ છે. આથી જડ એવું કર્મ દ્રવ્ય ચેતન એવા આત્મદ્રવ્યને બાધક થાય છે અને પિતાને શુદ્ધ સ્વભાવ વૈભાવિક અશુદ્ધ સ્વરૂપ ધારણ કરે છે તે બીલકુલ સંગત અનુભવસિદ્ધ પ્રક્રિયા છે.
૧૭. કર્મબંધની ચાર વિમિતિ (ડાયમેનશન્સ) : અભવ્યથી અનંતગુણ પરંતુ સિદ્ધરાશિના અનંતમા ભાગ પ્રમાણ પ્રદેશના બનેલા કર્મ અને કર્મ કંધે આ લેકમાં ઠાંસી-ઠાંસીને ભર્યા છે. પિતાના આત્મપ્રદેશ અવગાહેલા છે, તે જ ક્ષેત્રમાં રહેલા એવા આ અનંતસ્કંધે પ્રતિ સમય જીવ તેના ત્રિવિધ વેગ રૂપ હેતુએ કરીને યા મિથ્યાત્વાદિ હેતુએ કરીને ગ્રહણ કરે છે અને પિતાના અધ્યવસાય અનુસાર વિવિધ પ્રકારના કર્મ સ્વરૂપે પરિણુમાવે છે અને તે જ સમયે તે કર્મ અને યથા
ગ્ય કર્મને આત્મપ્રદેશ સાથે ક્ષીરનીરવત બદ્ધસંબંધ પ્રાપ્ત થાય છે. આ કર્મબંધની ચાર વિમિતિઓ છે પ્રકૃતિબંધ, સ્થિતિબંધ, રસ યા અનુભાગબંધ અને પ્રદેશબંધ. - (i) પ્રકૃતિબંધ : પ્રકૃતિ એટલે સ્વભાવ. વિશેષ, રૂપ, ગુણ, પ્રકૃતિ, સ્વભાવ શક્તિ, શીલ, આકૃતિ ઈત્યાદિ એકાÁવાચી છે. જેમ સાકરને સ્વભાવ યા પ્રકૃતિ ગળપણ છે અને લીંબડાનું લક્ષણ કડવાટ છે, તેવી જ રીતે જીવે જે કર્મબંધ કર્યા તે કર્મ મૂળભૂત આઠ પ્રકૃતિ યા સ્વભાવ પ્રાપ્ત કરે છે. જે કર્મસ્કમાં જ્ઞાનાવારક શક્તિ છે તે કર્મઔધને જ્ઞાનાવરણીયકમ કહેવાય છે. તેવી જ રીતે દર્શનાવારક
