________________
૨૮ ]
[ શ્રી જિનપ્રણીત કર્મવિજ્ઞાન મેળવી ધર્મમાર્ગમાં પ્રગતિ થાય છે. કર્મવાદના યાત્રિક ખઠામાં પ્રત્યેક સંસારી આત્મા સજજડપણે જકડાયેલ છે. પોતાના સુખ-દુઃખને આધાર પિતાના જ પૂર્વે પાજિત કર્મે છે અને અન્ય તે તેમાં નિમિત્ત માત્ર છે”. આ કર્મવિજ્ઞાનનું સત્ય સમજાય ત્યારે વૈરવૃત્તિ નિષ્કારણ ઉપાધિ છે, તેનું ભાન થાય અને સહિષ્ણુતા, ક્ષમા અને સમભાવની પ્રાપ્તિ થાય. પ્રભુ મહાવીરે ઉપસર્ગ કરતી વ્યંતરીને વૈરભાવવાળી દુષ્ટ નારી રૂપે નહોતી જોઈ, પણ પિતાના જ હાથે અન્યાય પામેલી પૂર્વભવની રાણી રૂપે જોઈ હતી. કર્મવાદ આ જ સમજાવે છે. તમારે શત્રુ કેઈ દુષ્ટાત્મા નથી પરંતુ એક ઘાયલ માંદો આત્મા છે. અને તેનું વેર તેને પૂર્ણ થયેલા અન્યાયના પ્રત્યાઘાતે જ છે. કર્મવિજ્ઞાનની આ વિચારણા કરુણાની સર્જનભૂમિ છે. આ ભૂમિ પર જ ધર્મને રંગ ચઢે છે. | (iv) વેગ : મન, વચન અને કાયાની પ્રવૃત્તિને વેગ કહેવાય છે. આ વેગ હમેશા આત્મપ્રદેશના પરિસ્પદ અર્થત કંપનરૂપ ચાંચલ્ય ક્રિયા સહિત જ હોય છે. આત્મપ્રદેશના પરિસ્પન્દન સ્વરૂપ યેગ આત્મપ્રદેશ દ્વારા કર્મસ્કનું ગ્રહણ કરે છે અથાત્ યોગ અને આસવનો અવિનાભાવ સંબંધ છે. યોગ હોય ત્યાં આસવ હોય જ અને આસવ હોય ત્યાં વેગ હોય જ. આ યુગ સાથે આત્માના કાષાયિક ભાના પ્રમાણમાં કર્મસ્કન પરસ્પર તેમજ આત્મા સાથે બંધ માટે કારણભૂત નેહમાં (રૂક્ષત્ર અને સ્નિગ્ધત્વ ગુણ) અનંતગુણ વૃદ્ધિ થાય છે. કષાય રહિત વીતરાગ પરમાત્માને વેગ કષાયરૂપી ચીકાશના અભાવમાં આત્મપ્રદેશને સ્પર્શમાત્ર કરી ખરી પડે છે. પણ કાષાયિક યાને કે રાગી જીવની શુભાશુભ યુગપ્રવૃત્તિથી થતે કર્મબંધ ઘણાં લાંબા કાળ સુધી ટકે છે અને તે તીવ્રમંદ ફળ આપવાની શક્તિ સહિત જ હોય છે. આવી રીતે કર્મબંધના મૂળભૂત ચાર હેતુઓનું કિંચિત્ સ્વરૂપ કહ્યું. હવે કર્મસ્વરૂપને પામે છે તે પૌગલિક કામણવર્ગણાનું ટૂંકમાં સ્વરૂપ જોઈએ.
૧૫. કામણવગણનું સ્વરૂપ : પુદ્ગલદ્રવ્યના અંતિમ અવિભાજ્ય અંશને પરમાણુ કહેવાય છે. તે પરમાણુઓમાં રહેલા રૂક્ષત્વ અને સ્નિગ્ધત્વ ગુણના નિમિત્તે, તેઓ એક બીજા સાથે બદ્ધસંબંધને પામીને એક પરિણામસ્વરૂપ થવાની અર્થાત્ સ્કંધ પરિણામ પામવાની યોગ્યતા ધરાવે છે. અત્રે એ ખ્યાલ રહે કે આધુનિક વિજ્ઞાનમાં જેને “એટમ” કહે છે તે જૈન સમ્મત પરમાણુ નથી પરંતુ અનંતાનંત પરમાણુઓને સ્કંધ છે. ઈલેકટ્રેન, પ્રેટોન, ન્યૂટ્રોનાદિ અનંત પરમાણુઓના સ્કંધે છે. સ્કંધ જેટલા પરમાણુઓને બનેલું હોય છે તેટલા તે કંધના પ્રદેશ કહેવાય છે. એક જ પ્રદેશી પરમાણુ તેમજ સમાન પ્રદેશ છે જેમાં તેવા સર્વ સ્કંધેના સમૂહને તેટલા પ્રદેશની વર્ગણ કહેવાય છે. જગતમાં કોઈ એક સમયે જેટલા સ્વતંત્ર પરમાણુઓ અન્ય પરમાણુઓ સાથે બંધાયા વિનાના હોય છે તે સર્વ પરમાણુસમૂહને પરમાણુવર્ગણા
