________________
૨૪ ] [ શ્રી જિનપ્રણીત કવિજ્ઞાન વિશેષતા રહિત હેાવાથી આ એધને નિરાકાર ઉપયાગ કહેવાય છે. દન પછી વસ્તુના તેની વિશેષતાએ સહિત જે મેધ થાય છે તેને જ્ઞાન યા સાકાર ઉપયેગ કહેવાય છે; અને અ'તિમ સ્તરે જીવ પેાતાની રુચિ અર્થાત્ શ્રદ્ધાન અનુસાર પેાતાના પ્રત્યેાજન તેમજ હિતાહિતની દૃષ્ટિએ તેનુ' ( જ્ઞેય વસ્તુનું ) મૂલ્યાંકન કરે છે, તેમાં સારાસાર, ઇષ્ટાનિષ્ટ, હેય-ઉપાદેય આદિ સ્વરૂપે નિર્ણય કરે છે. આ નિણૅય તેના જીવનમાં બહુ જ અગત્યના ભાગ ભજવે છે, કારણ કે આ નિણ્ય તેના આચાર-વિચારને દિશા આપે છે. તેની માનસિક, વાચિક અને કાયિક પ્રવૃત્તિના નિયામક આ વસ્તુસ્વરૂપના તેને કરેલા નિણ્ય છે. એક જ પદાર્થ વિષેના આ નિણૅય બધાના એક સરખા હાતા નથી. એક જ પદાર્થીમાં કોઈને હૈયબુદ્ધિ તા કોઈ ને ઉપાદેયબુદ્ધિ થાય છે, તેા કોઈ ને તે પદાર્થના પેાતાના પ્રયેાજન સાથે સબંધ ન જણાતા ઉપેક્ષામુદ્ધિ થાય છે. એક જ વ્યક્તિ કાઈને ઉપાસ્ય તે અન્યને અનુપાસ્ય જણાય છે. કોઈ એક જ આચાર કોઈ ને નીતિમય તા કાઈને અનીતિમય જણાય છે. આવી રીતે એક જ પદાર્થના સંબંધમાં ભિન્ન ભિન્ન વ્યક્તિઓના નિણૅય ખીલકુલ વિપરીત જણાય છે. તેા તેમાં કાના નિષ્ણુય યથાર્થ છે અને કાને અયથાર્થ છે તેના નિણૅય કરવાના માપદંડ શું? અધ્યાત્મવિજ્ઞાને આના ચેાક્કસ માપદંડ નક્કી કર્યાં છે. અધ્યાત્મવિજ્ઞાનના નિર્ણય છે કે જીવને જે અનિષ્ટ છે તે દુઃખનું મૂળ કારણ જન્મમરણની પર પરા સ્વરૂપ આ સ ́સાર જ છે અને સર્વ જીવને જે ઇષ્ટ છે તે પરમ આનંદની પ્રાપ્તિ આ સ'સારની નિવૃત્તિમાં અર્થાત્ મેક્ષની પ્રાપ્તિમાં જ સમાયેલી છે. આથી આ લેાકોત્તર વિજ્ઞાનમાં અર્થાત્ અધ્યાત્મવિજ્ઞાનમાં વસ્તુસ્વરૂપના તે નિર્ણય તત્ત્વનિણૅય છે યા સમ્યનિર્ણય છે જે જીવને સ`સાર અને તેનાં કારણેાથી વિમુખ થવાની અને મેક્ષમાર્ગોમાં પ્રવૃત્ત થવાની પ્રેરણા આપે. આથી વિપરીત જે નિષ્ણુય જીવને તેના સ`સારની વૃદ્ધિ થાય તેવી પ્રવૃત્તિ પ્રતિ દારે તે નિણ્ય અતાત્ત્વિક છે, મિથ્યા છે. સમ્યનિર્ણય સમ્યજ્ઞાન છે અને અતાત્ત્વિક નિર્ણય મિથ્યાજ્ઞાન છે. આ તત્ત્વાતત્ત્વ નિર્ણય જીવની રુચિ યા શ્રદ્ધાને અનુસરે છે. જે જીવની રુચિ યા શ્રદ્ધા સમ્યગ્ છે તેને તત્ત્વનિ યમાં અર્થાત્ તત્ત્વાર્થીમાં શ્રદ્ધા થાય છે પરંતુ જે જીવની રુચિ વિપરીત છે તેના નિ ય અતાત્ત્વિક યાને કે મિથ્યા પ્રાપ્ત થાય છે દન શબ્દના સામાન્ય અર્થ અવલેાકન થાય છે પરંતુ જૈન પરિભાષામાં દનના બીજો અર્થ શ્રદ્ધાન યા રુચિ થાય છે. આથી “ તત્ત્વાર્થીમાં શ્રદ્ધાન ’” તે સમ્યગ્દર્શન કહ્યું છે. જીવ તત્ત્વાતત્ત્વના નિર્ણય બુદ્ધિપૂર્વક કરે છે પરતુ બુદ્ધિ મન થકી દોરવાતી હાય છે અને મન ન્યૂનાધિક પ્રમાણમાં રાગ-દ્વેષના સસ્કારાથી લિપ્ત હાય છે. આ રાગ-દ્વેષના સંસ્કારે અત્યંત તીવ્ર હાય છે ત્યારે બુદ્ધિ માધ્યસ્થભાવે વિચાર-વિમર્શ કરી શકતી નથી અને તેથી વસ્તુસ્વરૂપના તેના નિણૅય અતાત્ત્વિક હાય છે. મિથ્યા હાય છે. આવા તીવ્ર રાગદ્વેષ યા કષાયેાથી ઘેરાયેલા જીવને થતું દશન મિથ્યાદન છે. મિથ્યાત્વ છે. જ્યાં સુધી જીવના રાગદ્વેષ યથાયેાગ્ય પ્રમાણુમાં મંદ થતા નથી ત્યાં સુધી જીવને
