________________
કર્મનું સ્વરૂપ ]
[ ૨૫ સમ્યગ્દર્શનની પ્રાપ્તિ થતી નથી, અર્થાત તત્વાર્થમાં શ્રદ્ધા ઉત્પન્ન થતી નથી. મિથ્યાદર્શન યા મિથ્યાત્વનું લક્ષણ નિમ્ન પાંચ પ્રકારે થાય.
(૧) તત્ત્વાર્થમાં અશ્રદ્ધાન, (૨) અતત્ત્વાર્થમાં શ્રદ્ધાન, (૩) તત્તાતત્વમાં રૂપભેદબુદ્ધિના હેતભૂત દર્શન, (૪) તત્વાર્થમાં શંકા-કુશંકાના હેતભૂત દર્શનની અસ્થિરતા અને (૫) તવાતત્ત્વને નિર્ણય કરવાની શક્તિને અભાવ.
આ પાંચે નિમિત્તો મિથ્યાત્વમાં હેતુ હેઈને મિથ્યાત્વના નિમ્ન પાંચ ભેદો પ્રાપ્ત થાય છે.
અનાગ મિથ્યાત્વ : એકેન્દ્રિયાદિ અસંશ જીવોમાં વિચાર-વિમર્શ કરવાની શક્તિ જ નથી, ત્યાં તત્તાતત્ત્વનો નિર્ણય જ ક્યાંથી થઈ શકે? આવા અસંગ્નિ જીવનું મિથ્યાત્વ અનાગ મિથ્યાત્વ કહેવાય. જીવને અનાદિ કાલીન આ મિથ્યાત્વ હોય છે. અન્ય મિથ્યાત્વના જીવન વિકાસ પછી અર્થાત્ સંક્ષિપણું પ્રાપ્ત કર્યા પછી જ હોય છે.
આભિગ્રહિક મિથ્યાત્વ : પ્રધાનપણે અતત્વમાં શ્રદ્ધાનરૂપ આ મિથ્યાત્વ વસ્તુસ્વરૂપ પ્રતિ એકાંતબુદ્ધિની નિપજ છે. આથી આ મિથ્યાત્વને એકાન્તમિથ્યાત્વ પણ કહેવાય છે. વસ્તુ અનેકાંતસ્વરૂપ છે. એક જ વસ્તુમાં દષ્ટિભેદે પરસ્પર વિરોધી ધર્મો પમાય છે. દ્રવ્યદૃષ્ટિથી વસ્તુ નિત્ય છે અને પર્યાયદષ્ટિથી અનિત્ય છે. દા. ત. “જીવ નિત્ય છે” એ દ્રવ્યદષ્ટિને અભિપ્રાય છે અને “નામ તેને નાશ છે” એ પર્યાયષ્ટિને અભિપ્રાય છે. આવી જ રીતે નિત્યાનિત્યની જેમ એકત્વ-અનેકત્વ, ભેદઅભેદ, અન્વય-વ્યતિરેક, સામાન્ય-વિશેષત્વ ઈત્યાદિ અનંત પરસ્પર વિરોધી ધર્મયુગલે સાપેક્ષભાવે વસ્તુમાત્રમાં પમાય છે. આમ વસ્તુ અનેકાંતિક હોવા છતાં બુદ્ધિ જ્યારે એકાંત તરફ ઢળે છે ત્યારે વસ્તુ “નિત્ય જ છે”, “અનિત્ય જ છે”, “અદ્વૈત જ છે” ઇત્યાદિ એકાંત આગ્રહ એવો તે બંધાઈ જાય છે કે તે અનેકાંત વસ્તુના યથાર્થ સ્વરૂપની ઓળખાણ કરાવવામાં બાધક બની જાય છે.
જગતના જેટલા અતાત્વિક મતે છે તે બધા જ એકાંતવાદથી-એકાંત આગ્રહથી ઉત્પન્ન થયેલા છે. એકાંત વસ્તુગત ધર્મ નથી પણ બુદ્ધિગત ધર્મ છે. અનેક ધર્માત્મક વસ્તુને એક ધર્મ વડે મર્યાદિત કરવાવાળી બુદ્ધિ જ સર્વ દુહાગ્રહનું મૂળ છે અને તેવા દુરાગ્રહથી થવાવાળું દર્શન આભિગ્રહિક મિથ્યાત્વ છે. પોતાના કુળ, જાતિ, મત, પંથ, સંપ્રદાયાદિની ઝનુની પકડ, તે પ્રતિ તીવ્ર રાગ, આંધળી વફાદારી અને એકાંત આગ્રહ અભિગ્રહિક મિથ્યાત્વ છે. વંશપરંપરાથી પિતાના કુળમાં જે ધર્મ મનાતે આવ્યું છે તે જ સાચો છે ને બીજા સાચા નથી. એ પ્રમાણે કઈ પણ એકાંતવાદી દશનને તત્વબુદ્ધિએ ગ્રહણ કરવા થકી થયેલું તે અભિગ્રહિક મિથ્યાત્વ છે. આ મિથ્યાત્વથી ગ્રસ્ત આત્મા તત્વાતત્ત્વની પરીક્ષા કરી શકતું નથી.
